તુલસી-ક્યારો/૩૫. ઘાએ ચડાવેલી
દેર અને ભોજાઈ – બેઉની રાત કૈં કૈં વલોપાતમાં વીતી. સવારે ભદ્રા ચૂલા પર ચાપાણી માટે બેઠી હતી ત્યારે એના ઊજળા ચહેરામાં રાતી આંખો દેવીના મંદિરમાંના હનુમાન-ગણપતિના બે સિંદૂરિયા ગોખલા જેવી હતી. દૂધ-ચા પતાવીને એ દવાખાને ગઈ તે પછી એના સસરા દવાખાને રાતવાસો કરીને પાછા આવ્યા. આવીને એણે પાછલી ઓરડીમાં અંધવેશધારી સાળો બેઠો હતો ત્યાં જઈ આટલા દિવસે પહેલી વાર આસન જમાવ્યું. અંધ જ્યેષ્ઠારામનો અમદાવાદના બંગલા ખાતેનો નિવાસ સ્વચ્છ અને સુઘડ બન્યો હતો, કેમકે નહીંતર વીરસુત એને કાઢી મૂકશે એવી એને ધાસ્તી હતી. “ત્યારે બોલ્ય, આંધળા!” બનેવીએ સાળાને પૂછ્યું : “વહુ સ્વેચ્છાથી આવતી હોય તો પછી ઘરમાં ઘાલવી કે નહીં?” “હું તો કહી ચૂક્યો છું કે સળેલું ધાન નાખી દેવાય – સળેલું માનવી નહીં.” સાળો બોલતો બોલતો સૂરજના તેજને જાણે કે ચીપી નાખવા માટે પાંપણોના પડદા પટપટાવતો હતો. “પણ એક શરત હોય તો?” “શી?” “એને આવવું છે – પણ જો દેવુની સાથે રહેવાતું હોય તો. વીરસુત સાથે એને નથી રહેવું.” “કારણ?” “લેણદેણ : ઋણાનુબંધ : કુદરતી અણગમો.” “કોણ કહી ગયું?” “પોતે જાતે જ. ગરીબ ગાય જેવી બની ગઈ છે. થોડા દિનમાં વધુ પડતું ભોગવી ચૂકી લાગે છે. દેવુની પથારીએ બેઠી બેઠી ખૂબ રોઈ છે. નર્સો બધી ભેગી થઈ ગઈ, બાજુનાં દરદી જાગી ઊઠ્યાં, માણસો દોડ્યાં આવ્યાં. એક જ વેણ કહ્યા કર્યું કે, ‘દેવુભાઈ, દાદા રજા આપે તો તું ને હું આપણે ગામ જઈને રહીએ. આંહીં તો હું પગ નહીં મૂકી શકું. દાદા નહીં સંઘરે તો હું …’ ” વૃદ્ધ બોલતા બોલતા થોથરાયા. “શું, હં....! શું કરશે?” સાળાએ પૂછ્યું. “એટલું કહીને અટકી ગયેલી.” “શું – સમજાણું?” “આપઘાત કરશે.” “બીજું કાંઈક પણ કાં ન કરે?” “શું?” “વેશ્યાય બને!” અંધ જ્યેષ્ઠારામ લહેરભર્યા ગળે બોલ્યો. “જા જા, દુષ્ટ!” “હું ઠીક કહું છું. એને પાછા આવવાનું મન થયું છે તે ઉપરથી કહું છું. ભૂલી ગયા તે દિવસની સભા? એને માનપાન મળ્યું તે યાદ છે?” “યાદ છે. તેથી શું?” “એટલાં બધાં માનસન્માન પામેલીનો અત્યારે કોઈ ભાવ પણ નથી પૂછતું ને?” “ના.” “તો હાંઉં.” “શું હાંઉં – તારું કપાળ, અંધા!” “મારું નહીં, તમારું કપાળ – સસરા તરીકે તમારું! પ્રારબ્ધની લેખણ જો દીકરાની વહુનું વેશ્યાપણું લખશે તો તે તમારે લલાટે લખશે. એ બાયડીને ઉપેક્ષાનો ડંખ લાગ્યો છે. ઉપેક્ષા કરનાર એની દુનિયા છે. એ દુનિયા પર હવે એ વેર વાળવાની. ને વેશ્યા બની જવા જેવું બીજું કયું મીઠું વેર દુનિયાની ઉપેક્ષિતા વાળી શકે!” આટલું બોલી રહેલો અંધો એવી સિફતથી અટક્યો કે જાણે એક હરફ પણ બોલ્યો ન હોય. કેટલાક માણસો નિરંતર વાતો કર્યા કરવા છતાં મૌન જ ભજતા લાગે; ને કેટલાક પરાણે મૂંગા રહીરહીને છેવટે એકાદ વાક્ય સંભળાવે એટલે બોલ બોલ જ કરતા ભાસે છે. “તારો શો મત છે?” સોમેશ્વરે પૂછ્યું. “ન કહ્યું મેં? આપઘાત કરતી હોય તો મરવા દેવી, વંઠવા માગતી હોય તો રક્ષા કરવી.” એ અવાજમાં જાણે કોઈ ઊર્મિ જ નહોતી. આપઘાતની વાત જાણે એને નજીવી, ધ્યાન ન દેવા જેવી લાગતી હતી. એણે વિશેષમાં ઉમેર્યું – બેશક જરા ધીરેથી : “એવી તો બેને આ હાથે ફેંસલ કરી નાખી છે. એ પણ કરતાં આવડે છે. આ તો અટાણે સહેજ સમો બદલ્યો, નીકર એમાં શું? … ... પણ તમારો ને મારો મત ન મળે. તમે છો વહુઓના પગ ધોઈ પીનારા. નીકર એ કામ કરતાંય મને ક્યાં નથી આવડતું?” “ચૂપ થા, રાક્ષસ! ચૂપ થા!” સોમેશ્વરે સાળાનું મૂંડો કરાવેલ માથું ઝાલીને, જેમ ઝાડની ડાળીને ઝંઝેડે તેમ હલાવ્યું. “તું શું લવરી કરી રહ્યો છે તેનું ભાન છે?” “ના, એ તો હું સહેજ કહું એમાં ક્યાં મેં બાંયો ચડાવી નાખી છે! આ તો એમ કે વીરસુતને માટે એ રીતે પણ રસ્તો ઊઘડે ખરો. છોકરો ફરીથી લગ્ન કરી શકે ખરો. પણ એનું નવું લગ્ન એટલે વળી પાછા નવા ગૂંચવાડા ને નવા ધમરોળ. એને એક આંખમાં આશા ને બીજીમાં રતાશ બતાવતાં થોડું આવડવાનું છે? સાત જન્મેય આશા રાખવી નહીં. ને માટે જ આંહીં મેં કહ્યો તે રસ્તો ગ્રહણ કરવાની વાત નથી. માટે જ કહું છું કે આપમેળે જીવ કાઢતી હોય તો જુદી વાત છે, બગડતી હોય તો બચાવો. સરવાળે કોક દી સંધાશે.” “તો તો તારા મોંમાં સાકર, જ્યેષ્ઠા!” સોમેશ્વર માસ્તર એવી અદાથી બોલ્યા કે જાણે વહુ પાછી ઘરમાં આવી બેસી ગઈ હોય! “ને પછી મારી મતિ તો એમ પણ કહે છે, દવેજી,” અંધાએ આગળ ચલાવ્યું : “કે આ વાંદરીને–” “જીભ સંભાળજો, હો જાની!” “ઠીક લ્યો. આ છોકરીને જો વંઠવું હોત તો તે ક્યારની વંઠી ગઈ હોત; આપણી વાટ શીદ જોવત? પણ વંઠી જવું એમ રસ્તામાં નથી પડ્યું. શક્તિ જોયેં છે, ભાઈ, વંઠવામાંય શક્તિ જોયેં! અમારી જુવાનીના સમામાં અમારા ગામની બામણી રંભડીયે વહુવારુ હતી, કમળાય વહુવારુ હતી. બેય એક જ ઘરના બે દીકરા વેરે દીધેલી હતી. પણ જે દુ:ખની મારી કમળા કૂવે પડી, એ જ દુ:ખની દાઝેલી રંભડી પ્રથમ બાવાને ગઈ, પછી મેરને, તે પછી એક મિયાણાને અને અટાણે એ ફકીરણ બનીને છેલુશા પીરને તકિયે પચાસ વરસની ફાટલ આંટા મારે જૂનાગઢમાં! હવે એ દુ:ખના મરને ડુંગરા ખડકાણા હોય. એક છોકરું થાત જો એ રંભડીને, તો એ ટાઢીબોળ બની બેસી રે’ત. એમ, દવે મા’રાજ, આ તમારી વાંદ... ભૂલ્યો! – વહુને પણ જો’વે છે ખોળામાં છોકરું. એને બદલે આપણા વીરસુતે દીધો એના હાથમાં મોટરનો ડાંડો, ને આ ભણેલાંએ ભેળાં થઈને દીધાં એને દેવીનાં પદ. જોવે છોકરું, ને સાંપડ્યાં સભાસભલાં! મેં તો તે દી જ નો’તું કહ્યું! ને, બાપલા મારા, સભાને લાયક આ ડાચું નો’ય. ને, આ બાઈને સૌ મળીને સરોજની નૈડુ બનાવે છે તે આંધળાં હશે! મોઢું નથી જોતાં? ચાલાકી છે કાંઈ? અંબાડ છે તેજના? બોલી શકતી’તી કાંઈ? મોંયેથી જે માંખ ન ઉડાડી શકે એને ચડાવી સરોજની નૈડુને ઘાએ. ઘાએ જ ચડાવી દીધી છે એને બાપડીને, દવેજી! – બધાં ભણેલાંઓએ ભેળાં થઈને તેજ કે વિભૂતિ જોયાભાળ્યા વગર ઘાએ જ ચડાવી દીધી. ને હવે સૌને એનો મોહ મટી ગયો. હવે એને જો’વે છે ખોળામાં છોકરું : સીધેસીધી, કશા જ વાંકઘોંક વગરની વાત છે. આજ તો એને દેવુથી રડશે; પણ પાંચ દા’ડે પાછું એનું હૈયું પેટનું છોકરું માગશે. દોટ દેતી આવશે તારા દીકરા પાસે. મનાવવા જાવું નહીં પડે. એક સાડીયે નહીં માગે!” સોમેશ્વર ડોસા તો આ અંધની વાત પર સ્તબ્ધ થઈ ગયા; ભમરડો ઊંઘે એમ ઊંઘી ગયા. અંધાએ બોલવાનું પૂરું કર્યું ત્યારે માસ્તરને થયું કે, હજુ એ વાતો કરે તો સાંભળતા થાકું નહીં. ઉપરથી જંગલી અને નિષ્ઠુર ભાસતી આ વર્ણન-છટાની વચ્ચે મઢાઈ ગયેલું કંચનવહુનું ચિત્ર વધુ ને વધુ કરુણાર્દ્ર, વધુ ને વધુ વાસ્તવિક, વધુ ને વધુ સુંદર બનતું ગયું. આજ પર્યંત એ અપરાધિની લાગતી; આજે એ ઘાએ ચડી ગયેલી, નિરપરાધી દેખાઈ. ને એને ઘાએ ચડાવવાની પહેલ કરનાર કોણ? – પોતાનો જ પુત્ર! “ઉતાવળ ન કરવી, દવેજી!” માસ્તર જ્યારે ત્યાંથી ઊઠ્યા ત્યારે અંધે ચેતવણી આપી : “ચૈત્ર-વૈશાખનાં દનૈયાં જેમ જેમ તપે છે ને ભાળ્યું, તેમ તેમ જ મે વધુ વરસે છે. માણસના હૈયાનું પણ એવું જ સમજવું. અમારે જુવાનીમાં વીરસુતની મામી રિસાતી, ત્યારે હું દનૈયાં તપવા દેતો, હો દવેજી! મારા બાપા જ વીરસુતની મામીને એને પિયર મૂકી આવતા ને પછી દનૈયાં તપવા દેતા. પણ પાછા ઘોડીએ ચડીને વખતોવખત ખબર કાઢી આવતા, ભેંસના દૂધના ખાસા દૂધપેંડા વળાવીને ડબરો દઈ આવતા – એ બધું જ કરતા, પણ તેડી આવવાની વાત કરતા નહીં. સામેથી કહે તો જવાબ વાળે કે, ‘એવી શી ઉતાવળ છે! હજુ તો બાપડી નાની છે : ભલે ને માવતરના ખોળામાં બે મહિના વિસામો ખાતી!’ આખરે વીરસુતની મામી પોતે ઘૂમટો કાઢીને ઘૂમટા બહાર રંગ ઊખડેલી ચૂડલિયાળા બે હાથ કાઢી મારા બાપને હાથ જોડીને ને પગે લાગીને કહેતી કે, ‘બાપુજી! આવવું છે...’ – આ ત્યારે પછી લઈ આવતા. ને એમ પાછી આવેલી એ વીરસુતની મામીના ઉમળકાની અટાણે હું શી વાત કરું! કેવી સુખી સુખી થઈને રહેતી! પણ મેંય જો ઘાએ ચડાવી હોત તો? તો શું થાત? કોણ જાણે! વિશંભરનાથ જાણે. અટાણે તો એ આંહીં નથી, ઈશ્વરને ધામ જઈને બેઠી છે; પણ યાદ કરું છું ત્યારે સુખના શીળા શેરડા પડે છે, દવેજી! અમે કાંઈ માણ્યું’તું! ઓ-હો-હો-હો.” “લે હવે વાયડો થા મા વાયડો, જાની! મારાં સાળાં જાની માતર વાયલ! એક રેલોય જ્યાં નહીં હોય ત્યાં સો સાપ જોવાની વાતો કરનારા! ઠેક, પત્યું. જો ત્યારે, હું ઉતાવળ નહીં કરું.” “તેમ પાછા ટાઢાબોળ થઈને ચકલીને ઊડી જવાય ન દેતા.” “ડાયો કાંઈ!” “આવડવું જો’વે, ભાઈ! દેખાવ કરવો સમતોલ ડાંડીનો, ને જોખી આપવી પાશેર ઓછી ધારણ – એ જ ખૂબી છે ને ધંધાની!” સોમેશ્વરે ચાલ્યા જઈ છાનામાના લપાઈને જોયું તો અંધાનાં નેત્રો આકાશ ભણી ઊંચાં થઈને બેઉ લમણે આંસુની દડ દડ ધારો વહાવી રહ્યાં હતાં.
માણસ જેવું માણસ : બગડેલું, સડવા માંડેલું ને ગંધ મારતું તોય માણસ. રખડુ ઢોર નહીં પણ રખડુ માણસ. અને પાછું મારા ઘરનું માણસ. અને તેય પાછું બાઈ જેવું બાઈ માણસ. એને હું સાજુંનરવું કરીશ. આવા વિચાર લઈને બુઢ્ઢા સોમેશ્વર, જ્યેષ્ઠારામ સાથે વાતો કર્યા પછીના વળતા સવારે, દેવુની ઇસ્પિતાલનાં પગથિયાં ચડતા હતા. બદબો આવતી હતી. પરુપાસનાં ડબલાં લઈ રૂપાળી નર્સોના સ્વચ્છ સુગંધી હાથ પસાર થતા હતા. મરવાની અણી પર સૂતેલાં રોગીઓને ઉપાડી ઝોળીઓ આવતી ને જતી હતી. ચીસો ઊઠતી હતી. રોગી-સ્વજનોનાં બિછાનાં પાસે ઊભાં કે બેઠાં આપ્તજનો આંસુડાં પાડતાં હતાં. સુવાવડીઓના વેદના-સ્વરો, અકળ બીમારીમાં પીડાતાં બાળકોના આર્તસ્વરો અને કૅન્સર જેવાં અસાધ્ય દર્દોની વેદનામાં ‘મારી નાખો! ઝટ મને મારી નાખો, ડાક્ટર!’ એવો છુટકારો પોકારતા બીમારોના હાહાકારો : તેની વચ્ચે દાક્તરો ને નર્સોના પ્રસન્ન ચહેરા ચાલ્યા જાય છે; સ્વસ્થતાપૂર્ણ પગલાં મંડાયે જાય છે. બગડેલા હાથો ધોવાય છે. નાક મચકોડાતાં નથી. મોં સુગાતાં નથી. ચીડ ચઢતી નથી. બદબો અકળાવતી નથી. અને મરતાને પણ આશ્વાસનો અપાય છે કે, ‘મટી જશે હો, કાકા! હવે તો દર્દ નાબૂદ થઈ જવા આવ્યું છે. ગભરાઓ ના, હો કાકા!’ ડોસો સોમેશ્વર જરાક ફિલસૂફ ખરો ને! એટલે એણે આ દેહના રોગવાળી વાત માનસિક રોગોને તત્કાળ લાગુ પાડી દીધી. પગથિયાં ચઢી રહ્યો તેટલી વારમાં તો એને કોણ જાણે કેવુંય અભિમાન ચડી ગયું કે એની વળેલી કમ્મર ટટ્ટાર થઈ ને રોજ પોતાની રમૂજ કરનારી નર્સોને પણ એણે આજ સુધી બહુ મન નહોતું દીધું; તેના બદલે આજે એ હાથ જોડી પગે લાગ્યો ને કહ્યું : “હદ કરો છો, માતાઓ! તમે પણ અવતાર ધન્ય કરો છો. સડેલાંને સુધારો છો, મૂએલાંને જિવાડો છો. અને અમે – અમે તો જરાક વહેમ પડ્યો, કાંઈક કાંઈક થયું, કે ભાગી છૂટીએ.” “ધ ઓલ્ડ મૅન સીમ્સ ટુ હૅવ ગૉન ક્રેઝી, લિઝી!” (‘આ બુઢઢાનું આજે ચક્કર ભમી ગયું છે : નહીં, લિઝિ?’) એક ખ્રિસ્તી નર્સ બીજીને કહેવા લાગી. “નહીં, નો ક્રેઝી. બ્રેવો ટુ યૂ ઑલ!” પોતાના ગામમાં પંદર વર્ષ પૂર્વે અંગ્રેજી પહેલી ચોપડી ભણાવતા એ ડોસાએ તેનું કાળ-કટાયેલું અંગ્રેજી માંડ માંડ પોતાની મદદે આણીને કહ્યું, અને ધન્યવાદ દર્શાવવા બે હાથના પંજા એ નર્સોના ખભા સુધી લઈ જઈ અડકાડ્યા વગર પાછા ખેંચી લીધા. “થૅન્ક યૂ દાદા! – એ થાઉઝન્ડ થૅન્ક્સ!” કહેતી એક નર્સે તો ડોસાના ખભા પર પોતાનો હાથ થાબડી નાખ્યો, ને ડોસા ‘નહીં-નહીં... હાં-હાં’ કહેતા દૂર થઈ શકે તે પૂર્વે તો એક બીજી ઍન્ગ્લો-ઇન્ડિયન નર્સ ડોસાને ‘લેટ મી કિસ યૂ, ઓલ્ડ મૅન!’ કહેતી પાછળ દોડી – એ વિપત્તિમાંથી આ વૃદ્ધ વિધુર બ્રાહ્મણે પોતાના દેહને મહામહેનતે બચાવી લીધો! પણ પોતે દેવુના ઓરડા પાસે ગયો કે તરત ખસિયાણો પડ્યો. દ્વારમાં જ ઊભી ઊભી કંચન આ તમાશો જોઈ ચૂકી હતી. એણે મોં ફેરવી લીધું હતું, પણ પથારીમાં પડેલો દેવુ એ મોં પરની દીપ્તિને દેખી ક્ષીણ સ્વરે પૂછતો હતો કે, “દાંત કેમ કાઢો છો, બા!” “તોબા, બાપા, તોબા આ વાંદરીઓથી તો!” બોલતા બોલતા દાદા દેવુના ખંડમાં આવી પહોંચ્યા. અને પોતાની ખસિયાણી હાલતનો બચાવ કંચન પાસે કરવા માટે એની જીભ થોડાં ફાંફાં મારવા લાગી : “છે કાંઈ સૂગ એને! સુગાય તો કાંઈ માણસને જિવાડાય છે, બાપુ! ધન્ય છે એની સહનશીલતાને! રંગ છે એના મનની મોકળાશને. ફૂલફટાકિયા જેવી, પણ કેવી નરકમાં પોતાની જાતને રગદોળે છે!” પછી તો દાણો દાબી જોવાની શરૂઆત માંડી : “દેવુ! તારી બા સુકાઈ બહુ ગયાં છે. મને કાંઈ આવું ગમતું નથી, બાપુ! જુવાનજોધ માણસે બરાબર ખાવુંપીવું જોઈએ. ને આવી શહેરી હવામાંથી વરસે-બે વરસે પણ દેશની હવા ખાવી જોઈએ. આવું શરીર કરી નાખીને આંહીં પડ્યાં રહે એનો ઠપકો તો પાંચ માણસ મને જ આપે ને! એને કોઈ નહીં કહે; કહેશે તો સૌ મને – કે, તું ઘરડો આખો ઊઠીને પોતાના ઘરના માણસનું શરીર ન સાચવી શક્યો! તુંને શંભુએ ઘડપણ દીધું છે શા સારુ? પડ્યા પડ્યા વહુવારુના હાથની ફળફળતી રસોઈ જ ખાઈ બગાડવા સારુ! તું ઘરડો આખો શું આંધળો હતો કે દીકરાની વહુના શરીરની સુકવણી થતી’તી તોય જોઈ ન શક્યો”’ દાદાના આ શબ્દોની જે રંગોળી કંચનના ગાલ પર અને આંખોમાં પુરાયે જતી હતી તે દેવુ પડ્યો પડ્યો નીરખતો રહ્યો. ને દાદા પોતાની પુત્રવધૂના મનોભાવોનું પ્રતિબિમ્બ, દેવુની પથારીની પાંગતે બેઠા બેઠા, દેવુની આંખમાંથી જ ઉકેલતા હતા. દેવુની આંખો કહેતી હતી કે, નવી બા કોણ જાણે શાથી પણ ચમકી ઊઠેલ છે. ડોસાની આંખો પણ કંચનના દેહ પર દોડી દોડી ચોમેર તપાસ ચલાવ્યે જતી હતી, ખૂણેખાંચરે પણ પ્રવેશીને પાકી ચોકસી કરતી હતી. કંચનની સાડીનું ઝીણું પોત જેટલું જોવા દઈ શકે તેટલું જોઈ લેવામાં ડોસાનું દુન્યવી ડહાપણ લગીરે શરમ લેખતું નહોતું. આંખો એ શરીર પર એક જ સંદેશો વાંચી આવી કે, કંચન કશીક ધાસ્તી સેવે છે. “કહે તારી બાને, દેવુ,” ડોસા પોરસવંતા સાદે પોકારી ઊઠ્યા : “કે કંઈ ડર ન રાખે. કોઈના બાપની ઓશિયાળ નથી. આપણે તો આપણા ગામમાં ખાસું મજાનું ખડકીબંધ ખોરડું છે. ને હું ત્યાં તુળસીનું આખું વન ખડું કરી દઈશ. બસ, પછી એ તુળસી માતાની મંજરીઓમાં ગળાઈને મળનારી હવા – શી વાત કરવી એ હવાની, બેટા! મડાં પણ બેઠાં થાય. કોઈ તમને ટુંકારો ન કરી શકે. તુળસીમાની રક્ષા હજો તમને! ને શરીર નરવું કરીને પછી તમે તમારે ઠીક પડે ત્યાં રહેજો ને!” કંચનના મુખ ઉપર આ વૃદ્ધને વેણે વેણે કોઈ અકળ કાળી છાયા ઘોળાતી હતી. એ હા કે ના કશું કહી શકતી નહોતી. એણે ફક્ત દેવુના મોં સામે જ ટગર ટગર નિહાળ્યા કર્યું. દેવુ એને પૂછતો હતો તેનો જવાબ એ આપતી નહોતી. એના મોં પર બાઘામંડળ છવાઈ ગયું. તે દિવસે તો એ જવાબ આપ્યા વગર જ ચાલી ગઈ. ત્રણ-ચાર દિવસો ગયા. ડોસા રોજેરોજ એ-ની એ વાત મૂકે, નિયમિત હાજરી આપતી કંચન એ સાંભળીને મૂંઝવણભર્યા મોંએ બેસી રહે. ન હા કહે, કે ન ના કહે. પાંચમે દિવસે કંચન ફક્ત એટલું જ બોલી : “એમની રજા લીધી છે?” “કોની – વીરસુતની?” ડોસા હસી પડ્યા : “એમાં એની રજા શા માટે? મારે ઘેર – તમારે પોતાને ઘેર – તમને લઈ જવાં એમાં એની રજા! ના, ના. હું એવો પડીપેપડીનો ખાતલ બાપ નથી. હું કંઈ એની કમાણી ઉપર નભતો નથી. ઘણું જીવો મારી સરકાર! તે મને પંદર રૂપિયાનું પેન્શન પૂરે છે. મારા ઘરનો હું મુખત્યાર : એના ઘરનો એ ભલે માલિક રહેતો. પૂછ્યું છે મારા ગામમાં કોઈ બે હાલતલ માણસને? – કે, માસ્તર કેવા ગર્વિષ્ઠ માણસ છે? પૂછો તો ખરાં – તમારો સસરો પોતાના ગામમાં કેવો માનતંગી ગણાય છે! અરે, આપણે સ્ટેશને ઊતરશું ને, કે તરત જ તમને જણાઈ આવશે : હું મજૂરને એક આની વગર ઘા ન કરું! હું બીજા બ્રાહ્મણોની પેઠે મફત ન ઉપડાવું, હો વહુ! હું દાગીને દાગીને ફદિયું ચૂકવવાની પણ ધડ ન કરું. હું પેટમાં ભલે કોરું ખાઉં, પણ સ્ટેશનના મજૂરને તો ધડ દઈને દાગીને આનો ફગવી દઉં! જોજો ને તમે – સ્ટેશને સોમેશ્વરદાદાનો સામાન ઉપાડવા પચીસ બાઈઓની પડાપડી થાય છે કે નહીં!” કંચનને સસરાની આ બાલકવત્ બડાઈખોરી બહુ જ ગમી ગઈ. ડોસો એને વધુ ને વધુ વહાલો થયો. પોતે પણ એવી જ ગમાર હતી તેથી? – કે પોતે એક માતા બનવા સરજાયેલી સ્ત્રી હતી તેથી? પોતાના દેહમાં એવું શું સળવળતું હતું કે જેના કારણે આ વૃદ્ધના બબડાટો એને પ્રિય લાગ્યા? ડોસાએ ફક્ત એટલું જ જોયું કે કંચનનો દેહ જેમ સસલું કંપે તેમ સાડીની અંદર કંપતો હતો. “હું તો કહું છું કે, થઈ જાઓ તૈયાર!” ડોસાએ તડાકા ચાલુ રાખ્યા : “દેવુને આંહીંથી રજા મળે કે પરબારા આપણે પહોંચીએ સ્ટેશને. હું તો કહું છું કે એક વાર તમારા આ અડીખમ સસરાનો કેવો છાકો પડે છે તે તો જોઈ જાઓ! મારે કાંઈ દીકરાની સાડીબાર નથી; મને ઓરતો તો એટલો જ છે કે દીકરાની વહુવારુઓ મારી જાહોજલાલી અને મારી જમાવટ જોઈને આંખો ઠારતી નથી.”