તુલસી-ક્યારો/૪૨. ભાસ્કરનો ભેટો
એનો ડબો જ્યાં ઊભો રહ્યો તેની સામે જ બે પોલીસની વચ્ચે એક માણસ કેદી-વેશ વગર પણ કેદી-દશામાં ઊભો હતો. એ ડબો ઊભો હતો ત્યાં દીવા ઝાંખા હતા. કેદીને લઈને પોલીસે એ જ ડબાનું એક ખાનું રોકી લીધું. કોઈ નીચે ઊભેલી સ્ત્રી એક બિસ્તર અને એક ખાવાનો ડબો ઊંચો કરીને એ ઊજળાં લાગતાં કપડાંવાળા, સંસ્કારી દેખાતા કેદીને કહેતી હતી (ને એના બોલ પરથી સ્પષ્ટ થતું હતું કે એ બુઢ્ઢી હતી, બોખી પણ હતી) : “લે, ભાઈ, બેટા, લઈ લે આ પાથરવાનું ને ભાથું.” “નહીં, બા, જરૂર નથી.” કેદી જવાબ વાળતો હતો. ભદ્રાને કાને કંઠ અફળાયો. એનાં આંસુ થંભ્યાં. એનું મોં બારીનો ટેકો ત્યજી ઊંચું થયું. “પણ, બેટા, લાંબી મુસાફરી છે. હાડકાં દુખશે.” નીચે ઊભેલી બોખલી બુઢ્ઢી કેદીને ફરી ફરી આગ્રહ કરતી હતી. “જનેતાઓનો આ જ ત્રાસ છે ના!” કેદી પોતાના સાથી સિપાહીઓને કહી રહ્યો હતો : “ભોંયમાં ભંડારી દઈએ, ઉપર પાંચ-પચીસ વર્ષોની માટી વાળી દઈએ, તો પણ કોણ જાણે ક્યાંથી ધરતી ફાડીને એ નીકળી પડે છે.” ભદ્રા પોતાની સામી બાજુના છેવાડાના ખાનામાં ચાલી રહેલ આ વાર્તાલાપ તરફ વધુ ને વધુ ખેંચાતી ગઈ. એને સ્વર કંઈક પરિચિત લાગ્યો. થોડો ફેર પડ્યો હતો. કંઠમાં દુર્બળતા હતી. પણ બોલવાનો ઠસ્સો બદલાયો નહોતો. કોનો હતો આ કંઠ? સામાન્ય સોસો કંઠથી જુદો પડી રહે તેવો એ ભરેલો હતો. “લે, દીકરા, લે.” બિસ્તરનો ભાર ન સહેવાતાં ઘડીક નીચે મૂકતી ને પાછું ઉપાડી ઉપાડી ઊંચું કરતી એ બુઢ્ઢીની ગામડિયણ જેવી ભાષા હતી. “લઈ લો ને, યાર!” પોલીસ પોતાના કેદીને કહેતો હતો : “એ ડોકરીનો જીવ રાજી રાખો ને! એ દુવા દેશે તો તમે છૂટી જશો.” “નહીં રે, ભાઈ; નથી છૂટવું. છૂટીશ એટલે પછી શું હું આ માની સામેય જોવાનો છું! એ ક્યાં પડી સડે છે તેની પણ ભાળ લેવા જવાનો છું? જા, બા, મારે તારી આશિષો નથી જોઈતી.” “લે, ભાઈ, લે ....” “બાઈ માણસનું માન રાખો ને, યાર!” પોલીસનું જિગર નબળું પડતું હતું. “ત્યારે તમને ખબર નથી, નાયક.” એ કેદીએ રણકો કરતા સ્વરે કહ્યું : “મેં આખી જુવાનીમાં બાઈ માણસોને રાજી રાખવા સિવાય બીજું બહુ કામ નથી કર્યું. ને હવે પાછો છૂટું તો એ કામ વગરનું બીજું કોઈ કામ મને સૂઝવાનું પણ નથી. પણ એ બાઈઓ આ બાઈથી બધી રીતે જુદી હતી. આ તો બુઢ્ઢી ને બોખલી મા છે. એને હું કદી રાજી રાખી શકું નહીં. એવો દંભ હું ઘડીભર કરું તો આ માને છેતરવા જેવું થાય. ને છેતરવું એ મારા સ્વભાવમાં નથી.” એમ કહેતો એ તોરમાં ને તોરમાં એક ટૂંકું અંગ્રેજી વાક્ય બકી ગયો : “ટુ ધાઇન ઓન સેલ્ફ બી ફાઇનલી ટ્રૂ!” “લે, ભાઈ, લે.” ડોશીનું રટણ ચાલુ જ હતું. ત્યાં તો ગાડી ઊપડી. એ કેદીની કઠોરતામાં કશો ફેર પડ્યો નહીં. બુઢ્ઢીએ બિસ્તર અને ભાતાનો ડબો લઈને ટ્રેઇન સાથે દોડવા માંડ્યું. દોડતી દોડતી એ રગરગતી હતી : “ઓ ભાઈ! લેતો જા... ઓ બેટા, લેતો જા! ઓ ભાસ્કરિયા – ઓ રડ્યા! ઓ દન ફરેલા! ઓ પથ્થર જેવા દીકરા!” પણ વેગ પકડતી ગાડીના એ ડબાના છેવાડા ખાનામાં બેઠેલો એ કેદી જાણે કોઈ સ્થિતપ્રજ્ઞતાની મૂર્તિ હતો. એણે ગાડીમાંથી ડોકું કાઢીને પાછળ જોયું પણ નહીં. બાજુના મુસાફરોમાં જે જે કટાક્ષયુક્ત ટીકાઓ ચાલુ થઈ તેની પણ કશી અસર એણે મોં પર દેખાડી નહીં. ને વિદ્વત્તાયુક્ત ટીકા ન કરી શકતા પોલીસ-નાયકે, ‘અરે, શું તમે તે, યાર! – ઇન્સાન છો કે નહીં!’ એવી જે ગૌરવભરી વાણી ઉચ્ચારી તેનો પણ એણે જવાબ વાળ્યો નહીં. નજર પોતાની સન્મુખ ટેકવીને એ બેસી રહ્યો. મોં છુપાવવાની પણ એણે જરૂર ન માની. એના ચહેરા પર એક જ ભાવ લખાઈ ગયો હતો કે, મેં કશું જ નિંદ્ય કામ કર્યું નથી; મારો આમાં કોઈ પણ દોષ થયો નથી; હું મારી જાતને વફાદાર એક પ્રમાણિક માણસ છું; હું દલીલો કરવાની જરૂર જોતો નથી. “લઈ લે, ઓ રોયા ભાસ્કરિયા!” એવા એ બુઢ્ઢીના આક્રંદ-શબ્દો ભદ્રાને કાને પડ્યા કે તરત એ કંઠ પરખાયો. યમુના ને અનસુ બેઉએ ઊંઘવું આદરી દીધેલું તેથી ભદ્રાને એકલીને આ ડબામાં ભાસ્કર હોવાથી તાત્કાલિક તો કશો ભય લાગ્યો નહીં. એકીટશે એ ભાસ્કર સામે જોઈ રહી. પંદરેક દિવસ પૂર્વેની રાતે ભાસ્કર વીરસુતની મોટર પર ચડી બેઠો હતો ને પછી બંગલે આવી જે વાત કહી ગયો હતો તેનું ભદ્રાને સ્મરણ થયું. ભાસ્કર પકડાયો હતો એ વાત ઘરમાં એને કોઈએ કરી નહોતી. દેરને ખબર તો હોવી જ જોઈએ, પણ વીરસુત ભદ્રા પાસે ભાસ્કરની વધુ વાત કરવા ન ઇચ્છે એ દેખીતું હતું. એ તો ઠીક, પણ અમદાવાદમાં મોટો ને મહત્ત્વનો ગણાવો જોઈએ તેવો એ બનાવ હતો છતાં અમદાવાદની સંસ્કારપ્રેમી જનતામાંથી કેમ કોઈ કરતાં કોઈ અહીં આ કેદીને કશું આપવા, સાંત્વન દેવા કે વળાવવા હાજર નહોતું? અને કેમ કોઈ જામીન પર છોડાવનારું પણ જડ્યું નહોતું? ભદ્રાને ભારી કુતૂહલ થયું. બિસ્તર દેવા આવેલી તે શું ભાસ્કરની મા જ હતી? મા ક્યાંથી આવી ચડી? આને પોલીસ ક્યાં લઈ જાય છે? ભદ્રાનું કુતૂહલ પ્રબળ બન્યું. પણ ભાસ્કર તો છેવાડાના ખાનામાં ચૂપ હતો. વચ્ચેના ખાનામાં મુસાફરોએ આજના જમાના પર પ્રચંડ મીમાંસા માંડી દીધી હતી. આજના જમાનાના દીકરાઓ પર ફિટકાર તૂટી પડ્યો હતો ને માના ઉદરમાં નવ નવ માસ વેઠાતા ભારવાળા મુદ્દા પર એટલો બધો ભાર મુકાઈ રહ્યો હતો કે ભદ્રાને હસવું આવતું હતું. એનું અંતર છાનું છાનું કહેતું હતું કે, ‘નવ માસ ભાર વેઠવાની આટલી બધી નવઈ તે શી છે, બૈ! વેઠે એ તો – કૂતરાંય વેઠે ને બલ્યાડાંય વેઠે!’ ઉતારુઓએ જમાનાને નામે બોલીને ભાસ્કરને જેટલી ગાળો દઈ શકાય તેટલી દીધી. ભાસ્કર અબોલ રહ્યો તે પરથી વાતો કરનારાઓએ અટકળ કરી કે આ ઠપકો તેના પર સારી અસર કરી રહ્યો છે. એટલે તો પછી બે-પાંચ જણા એની સામે ફરીને ‘માને તો આમ રાખીએ ને તેમ સાચવીએ’ એવી મતલબની શિખામણો આત્મીયજનોની જેમ દેવા મંડી પડ્યા. “હવે વધુ કહેવું રે’વા દો,” એક બેસારુએ કહ્યું : “એ બાપડો રડી પડશે. કોને ખબર છે – બાપડાને પારકી જણીએ જ બગાડ્યો હશે!” પછી સૌ પરોપકારી લોકો કર્તવ્ય અદા કર્યાના સંતોષે નીતરતી પહેલી નિદ્રાનાં ઝોલાં ખાવા લાગ્યા અને પોલીસો તથા ભાસ્કર વચ્ચેનો વાર્તાલાપ ત્રુટક ત્રુટક ભદ્રાને કાને પડવા લાગ્યો : નાયકે કહ્યું : “બીજું કોઈ તમારો જામીન થવા ના આવ્યું ને આ ડોકરી આવી! એનો જમાન સરકાર શાની કબૂલે?” સિપાઈએ કહ્યું : “અરે, યાર, ત્રણ દિવસથી એ ડોકરી જેલને દરવાજે પડી હતી. જામીન કેમ આપવો એની કશી ખબર ન પડે. ને એ તો એક જીદ લઈને બેઠી કે, મારા દીકરાને બદલે મને કેદમાં રાખો.” “માણસને બદલે માણસને તો કોણ રાખે?” નાયકે કહ્યું : “જમાન તો રૂપિયાનો જ જોવે ને?” “ડોકરી પાસે કંઈ રૂપિયારડા કે ઇસ્કામત તો હશે ને, હેં માસ્તર?” “નહીં રે!” “કેમ, તમે આવું જબરું માણસ, અને માને કંઈ મૂડી નહીં રળી દીધી હોય?” “એક પૈસો પણ નહીં.” “ઓ તારીની! એક પૈસો પણ નહીં! તાણે મા ગુજારો કેમ કરતી હશે?” “દરણાં દળીને.” “અલ્લા! અલ્લા!” પોલીસે ઉદ્ગાર કાઢ્યો. “તે આ રાજકોટમાં વળી તમે બીજી શી બલા ખડી કરી છે, યાર? એ નલિની કોણ છે?” નાયકે પૂછ્યું. “વકીલની દીકરી છે.” ભાસ્કરે કશા વિલંબ વગર જવાબ વાળ્યો. “એમાં તમે ક્યાંથી સપડાયા?” “ભણેલી હશે, એટલે સપડાવે જ ને?” પોલીસે અમર સત્ય ઉચ્ચાર્યું. “મને કોઈ સપડાવી શકે જ નહીં.” ભાસ્કરે ખુલાસો કર્યો. પણ નાયકે તો પોતાની ધૂનમાં જ બોલવું ચાલુ રાખ્યું : “એના માથેના તમારા કાગલ પકડાયા એ બહુ બૂરી થઈ, યાર! બીજું ચાય તે કરીએ – કાગલ તો કદી જ ન લખીએ. કાગલ જ મોંકાણ કરે છે ને! મોંની હજાર વાતો કરી હોય તોય કહી શકાય કે, સાલો જાણે છે જ કોણ સુવ્વરનો બચ્ચો! લેકિન કાગલના ટુકડા પર ચિતરામણ કર્યું કે માર્યા ગયા!” “અરે યાર! નાયક સા’બ!” સિપાહીએ કહ્યું : “કાગલ કૈંકના દાટ વાલી દે છે. કાગલ લખવા ઇશ્કી બેઠો, એટલે પછી પૂરપાટ ઘોડો મૂકે હો, યાર! શરાબ જ પીધો જાણે. અગમનગમની વાતો અડાવે. દિલની તમામ દાઝ કાઢી નાખે કાગલ ઉપર. આટલા વાસ્તે તો હું ખુદાને દુવા દઉં છું કે આપણી જાત ઓછું ભણે છે એ જ બહેતર છે.” “એ તો, ભૈ, હું બધું જાણું છું. રૂબરૂ મલીને વાતો કરી હોય, તોય મારાં બેટાં સવાર ના પડવા દે! બસ, બેસે કાગલ લખવા. પથારીમાં ગોદડું ઓઢીને લખે, બાથરૂમમાં લખે, આગગાડીમાં ને ટ્રૉલીમાં બેસીને લખે : લખે, લખે ને લખે જ. પોતાને હાથે જ પોતાની વિરુદ્ધ પુરાવો બાળે! મેં તો એવા કૈંક કાગલો વાંચ્યા છે આપણી હાફિસના છૂપા દફતરમાં. કેવા કેવા આબરૂદારો, કેવા કેવા ખાદીવાલાઓ, કેવા કેવા આશરમવાલાઓના કાગલો! અહહહ! ખુદા! ઓ ખુદા! તોબાહ!” એમ કહેતે કહેતે નાયકે આંખે હાથ દઈ દીધા : “વાંચીએ તો જિગર કામ ન કરે. આપણે વાંચતાં શરમાઈએ – ને એ બચ્ચાંઓ લખતાં ના લાજે. કેમ, ભાસ્કરભાઈ, ખોટું કહું છું? કહેતો હોઉં તો મારું મોં ને તમારી ચંપલ!” ભાસ્કરે ફક્ત મોં મલકાવ્યું. “પણ તમે, યાર, પૂરા પક્કા આદમી આ શી બેવકૂફી કરી બેઠા?” છૂપા પ્રેમપત્રોના વ્યવહાર પર નાયક અને સિપાહીના એ હાસ્યકટાક્ષોનું નિશાન બની ગયેલો ભાસ્કર કશું જ બોલતો નહોતો, કશા ખુલાસા આપતો નહોતો. એની દૃષ્ટિ ડબાની બહાર ઘાટા બનતા અંધકાર તરફ હતી. પોલીસોએ ફાવે તેવું બોલ્યે રાખ્યું, અને ગ્રામ્ય વિધવામાં ભાગ્યે જ સંભવે તેવી હામ ભીડીને ભદ્રા પોતાની બેઠકેથી ઊઠીને સામી બારી પર જતી, બહાર ડોકું કાઢતી, ને ધીમે ધીમે એક પછી એક બારીને વટાવી ભાસ્કરવાળા ખાનાની સામેની (રસ્તા પરની) બારી સુધી પહોંચી હતી તેનું આ ત્રણમાંથી કોઈને ધ્યાન ન રહ્યું. મોં બતાવ્યા વગર ભદ્રા પીઠ ફેરવીને ઊભી ઊભી પોલીસના તડાકા સાંભળતી હતી અને એ એક પછી એક ચકિત કરનારી વાતોની ભાસ્કરના મોં પર શી અસર થાય છે તે ચપળતાથી મોં ફેરવીને જોઈ લેતી હતી. ભાસ્કરના ચોખ્ખા ચહેરા પર અપમાન અને બેઇજ્જતીની નિસ્તેજી હતી, પણ એ નિસ્તેજીમાંય એક પ્રકારની શોભા હતી. ભાસ્કરનો ચહેરો પૂર્વે જોયેલો ત્યારે ખાડાખબડિયાવાળો, ખીલના દાગોથી ખરડાયેલો ને ક્યાંઈક ક્યાંઈક ઊપસી આવેલી નસોથી ડુંગરા-ટેકરાવાળો દીસેલો. પણ એ રાત્રીએ આગગાડીના ડબામાં દીઠેલા ચહેરા પર બોરડીનાં જાળાં ખોદી કોઈ ખેડુએ સમથળ કરેલા ખેતરની સપાટી સમી કુમાશ હતી. ઘડીભર તો ભદ્રાના મનમાં મથામણ ચાલી રહી : ‘આ માણસ પારકી બૈરીઓને ફસાવે એવો છે ખરો? અમારી બૈરીની જાત પણ કંઈ ઓછી છે, બૈ?’ વિચાર આવ્યો કે તત્કાળ ભદ્રાએ પડતો મૂકી દીધો. એ વિચારવાટ એને વિકરાળ હિંસ્ર પશુઓથી ભરેલી લાગી. ને એણે પોલીસ નાયકનો નવો ઉદ્ગાર સાંભળ્યો : “ઓરત તો દગલબાજીની પૂતળી છે, હો માસ્તર! ઓરતનો ઇતબાર ન કરવો.” ઘીના રેવેલ ડબામાં કસ્ટમના સિપાહી સોયો ઘોંચે તેવી રીતે ભદ્રાના હૃદયમાં એ શબ્દો ઘોંચાયા. પળભર એ સંકોડાઈ ગઈ. પછી તરત એણે ભાસ્કરના મન પરની એ શબ્દોની અસર નિહાળવા મોં ફેરવ્યું. ભાસ્કરે પણ આ વખતે પહેલી જ વાર પોતાનું મોં બહારના અંધકાર તરફથી ફેરવી લીધું. એનો ચહેરો જોનાર કોઈ પણ કહી શકે કે એ મોં ફેરવવાની ક્રિયામાં કોઈ ચગદાતો કીડો દેહ આમળતો હોય તેવી વ્યથા હતી. ફરેલી આંખોને એ કોનું દર્શન મળ્યું? અમદાવાદની ઓળખીતી આખી આલમ શું કોઈ એક જ નારીનું સ્વરૂપ ધરીને ખડી થઈ છે ઠપકો ને ધિક્કાર દેવા? મેણાંટોણાં ને પથ્થરો મારવા? પોલીસની હાંસીમાં શામિલ બનવા? કે કંચન અને યમુનાના સત્યાનાશ બદલનું કોઈ નવું તહોમતનામું પોલીસ પાસે દાખલ કરવા? ભાસ્કર હેબતાયો. એ ભદ્રા હતી. પણ પૂર્વે વીરસુતને ઘેર દીઠેલી તેવી ભદ્રરૂપિણી સૌમ્યા નહોતી. એની આંખો, પોતાની સમસ્ત શીતળતા સાચવીને પણ, પોલીસોની આંખોનાં તળિયાં ઊંચકાવી રહી. પોલીસનો પરિચય કે પ્રસંગ એને કદાપિ નહોતો પડ્યો. ઘરની ખડકી એણે અમદાવાદ આવ્યા પછી જ, દેવુને દવાખાને જવા-કરવા પૂરતી, વળોટી હતી. પુરુષજાતિના એક પણ માણસ જોડે એ ઊંચે અવાજે બોલી નહોતી. એવા સંસ્કારોમાં પોષાયેલી ભદ્રાનું હૈયું ‘કંઈક કહું! કંઈક કહું!’ એવા શબ્દોએ ધબકતું ધબકતું, એક ઉચ્ચાર પણ ન કરી શક્યું. પોતે કંઈ કહી નથી શકતી તે બાબતનો એને મનમાં આત્મતિરસ્કાર આવ્યો. પણ એને વધુ વેદનાની અગ્નિઝાળો વેઠવી ન પડી. એ આશ્ચર્યચકિત બની : ભાસ્કરને એણે પોતાની સામે હાથ જોડી શિર નમાવતો જોયો. ભદ્રા શરમિંદી બની. આવું નમન પોતાનાથી પણ મોટી વયના પુરુષ પાસેથી પામવાનો આ પહેલો જ બનાવ એને ગૂંગળાવી રહ્યો. એની લજ્જાએ એના ભાલને લાલ લાલ કરી મૂક્યું. “સારું થયું કે તમે આંહીં મળી ગયાં.” ભાસ્કરે ભદ્રાને પ્રસ્તાવનાના સંતાપમાંથી બચાવી લેવાની બુદ્ધિથી આમ પરબારી જ શરૂઆત કરી લીધી; ને સ્તબ્ધ બનેલા, બાઘોલા જેવા પોલીસોને વિચાર કરવાનો પણ સમય આપ્યા વગર એણે ભદ્રાને કહેવા માંડ્યું : “નલિની નામની એક રાજકોટની વિદ્યાર્થિની અમદાવાદમાં મારા રક્ષણ તળે હતી. એના પિતા પણ નલિની પર મારી દેખરેખ માગતા હતા. એ પરણી તે પછી એના પિતાએ પણ નલિની સાથે મારો સહવાસ ચાલુ રહેવા ઇચ્છા બતાવી હતી. પછી નલિની પતિને ઘેર ગઈ. ત્યાં જેવું કંચન ને વીરસુતના ઘરમાં બન્યું તેવું નલિનીને બન્યું. મારી એણે કાગળ લખી સલાહ પૂછી. મેં એને પતિનો ત્યાગ કરવાની સલાહ લખી. પણ પતિ-પત્ની વચ્ચે મનામણાં થયાં. મનામણાં કરવાની રીત રમૂજી હતી. પતિએ કહ્યું કે, ‘નલિની, તું તો નિર્દોષ ને ભોળી નારી છે, તું નિષ્પાપ છે; પણ એ ભાસ્કરે જ દુષ્ટે તને ફસાવી દીધી.’ એટલે નલિનીએ સંતુષ્ટ થઈને એના પતિ પાસે મારા કાગળો પ્રગટ કરી દીધા છે. મારા સામે નલિનીને ભગાડી જવાની કોશિશનો કેસ થયો છે. મને ત્યાં લઈ જાય છે. હું તમારા આશીર્વાદ માગું છું.” “આશીર્વાદ– ” ભદ્રાને ગળે થૂંકનો ઘૂંટડો ઊતરી ગયો. એ માંડ બોલી શકી : “આશીર્વાદ શેના, ભૈ?” એ ‘ભૈ’ સંબોધનના ઉચ્ચારમાં એ-નો એ જ થડકાર હતો, એ જ રણકો અને કંપાયમાન ઝણકાર હતો જે સગા વીરસુત પ્રત્યેના સંબોધનમાં ગુંજી ઊઠતો. ખુદ ભદ્રાએ જ પોતાનો એ બોલ સાંભળ્યો, ને એને પોતાને જ નવાઈ લાગી. વીરસુત સિવાયના કોઈ પ્રત્યે આવો ઝંકાર એને કંઠે કદી ઊઠ્યો નહોતો. “આશીર્વાદ એટલા જ કે મેં જેને મારી સચ્ચાઈ માની છે તેને હું છોડી ન દઉં.” ભાસ્કરની વાણી ભદ્રાની સમજમાં ઊતરી નહીં. ‘સચ્ચાઈ’ શબ્દ પારકી સ્ત્રીઓના સંસાર ભંગાવનાર પુરુષના મોંમાં વિચિત્ર જણાયો. ઓછામાં પૂરું પેલા બેઉ પોલીસો પણ ખડ ખડ દાંત કાઢવા લાગ્યા, ને એ દાંત કાઢતે કાઢતે નાયકનો જૂનો દમ ઊખળી પડ્યો. એની ભયાનક ખાંસીનો એ હુમલો પાંચ મિનિટ સુધી ચાલુ રહ્યો, અને કેમ જાણે કોઈ બાકી રહેલા કામની વચ્ચે એ વિક્ષેપ પડ્યો હોય એવી ભ્રાંતિથી ભદ્રા ત્યાં થંભી રહી. પણ નાયકનો દમ સહેજ શમતો હતો ત્યાં તો પોલીસે ફરી હસવું શરૂ કરી, “દેખ લો નાયકસા’બ, ઇનકી ‘સચ્ચાઈ’!” એમ કહીને નાયકને ફરી વાર બેફામ બનાવ્યો. “એક વાત સાંભળી લો, ભાઈ નાયક અને ભાઈ કૉન્સ્ટેબલ!” ભાસ્કરે શાંત શબ્દોમાં પિછાન દીધી : “આ કોણ છે તે જાણો છો? લો, હું તમને જણાવી દઉં, એટલે તમારે કેટલું હસવું તે નક્કી થઈ શકે. આ એ જ ઓરત છે કે જેના નામની ગંદી વાત કરનાર માંધાતાને મારે મહાવ્યથા કરવી પડી ને આ કેદમાં આવી તમને સૌને તકલીફ આપવી પડી. મારું ચાલે તો હું તમને વધુ તકલીફ દેવા નથી માગતો. તમે ના પાડશો તો હું એની સાથે વાત કરતો અટકી જવા રાજી છું. પણ હું ને એ વાત કરીએ એવી જો તમારી મરજી હોય તો એમની જાતની અદબ પાળવાની તમારી ફરજ છે; નહીં તો પછી પાછળથી તમારે મને એમ કહેવાની વેળા ન આવે કે, ‘અરે યાર, અરે માસ્તર, તમે તે, યાર, શું બદલી બેઠા ને ધડોધડ, બસ, અમને લાફા જ લગાવવા લાગી પડ્યા!’ ” ભાસ્કર સંપૂર્ણ સ્વસ્થતાથી બોલી ગયો. પોલીસો ખસિયાણા પડી સાંભળી રહ્યા. ભાસ્કરની કદાવર કાયા અને લાફાના ધમધમાટા સંભળાવતી એની ટાઢીબોળ વાણી આ બે જણાનો વધુ મશ્કરીનો ઉત્સાહ ઉતારી નાખવા માટે બસ હતી. “ના રે, યાર! ખુસીસેં કર લો ને બાતાં. અમારી તો એ મા-બેન બરોબર છે. બેસો, બેન, બેસો!” એમ કહીને પોલીસ-નાયકે ભદ્રાને જગ્યા કરી દીધી. “બેસશો ઘડી વાર?” સત્તાની વાણીમાં બોલવા ટેવાયેલ ભાસ્કરે ભાગ્યે જ આવી કાકલૂદી અન્ય કોઈને કરી હશે. ભદ્રાએ પોતાની સાડી સંકોડી. એક વાર પોતાના ખાનામાં ઊંઘતી યમુના અને અનસુ તરફ જોઈ લીધું. તે પછી એ ત્યાં બેઠી. કદી ન અનુભવેલી સંકોચની ને સંક્ષોભની લાગણી ભાસ્કરે તે વખતે અનુભવી. એણે પોતાની બેઠક પર પોતાનાં કપડાં પણ સંકોડ્યાં, ને એણે કહ્યું : “હું તો કંચનને ઠેકાણે ન પાડી શક્યો. મને લાગે છે કે એ રઝળીરઝળીને પાછી તમારે ઘેર જ આવશે. એને તરછોડશો નહીં.” “કંચન તો ઘેર ક્યારનાં આવી ગયાં. અમારે ગામ રહે છે, મારા સસરા પાસે.” ભદ્રાએ આ માણસને માર વાગે એવા શબ્દોમાં કહ્યું. શબ્દો તો સાદી વાત કહેનારા હતા, પણ બોલવાનો લહેકો ને બોલતી વેળાનો સીનો ભાસ્કરને ડાંભે તેવાં હતાં. “તે તો હું અત્યારે જ જાણવા પામું છું. જેલમાં હતો ખરો ને!” “ને કંચનગૌરી સગર્ભા છે.” ભદ્રાએ એ કૃત્ય ભાસ્કરનું ગણેલું, એટલે આ કોરડો વીંઝવાની તક જતી ન કરી. “તે તો આનંદના સમાચાર.” ભાસ્કર જે સરળતાથી બોલ્યો તે ભદ્રાને નિષ્પાપ લાગી. ભાસ્કર તો જરીકે થોભ્યા વગર આગળ વધ્યો : “એ બાપડી એટલી અપંગ છે કે બાળકનો ઉછેર કરવો એ પણ એને આકરું બની જશે. તમે એની સહાયે જ રહેજો.” ભદ્રા અંદરખાનેથી ચીડે બળી રહી : આ માણસ નફ્ફટ હશે તેથી જ શું ચમક્યો નહીં હોય? કે નિર્દોષ હશે તેથી? એ તે શું પોતાની બહેન કે દીકરીની ભલામણ કરી રહ્યો છે? ને કેમ જાણે મારા પર એનો અધિકાર પહોંચતો હોય એવી રીતે ભલામણ કરેછે! “એ ઘેલીને – એ મૂરખીને – મારા સમાચાર તમારે આપવા કે ન આપવા, એનો મને વિચાર થાય છે.” ભાસ્કર ધૃષ્ટતાથી બોલતો હતો. પણ કેટલાક લોકોને ધૃષ્ટતા કોઈ ગુણ સમી શોભે છે. નમ્રતા જો તેઓ ધારણ કરે તો તેઓનું સ્વરૂપ ઊલટાનું બિહામણું લાગે. ભાસ્કરની ધૃષ્ટતા ભદ્રાને ગમી. “કંઈ નહીં.” ભાસ્કર બે ઘડી વિચારીને બોલ્યો : “કહેશો નહીં. અને હું કેદ પકડાયો ત્યારે એ મને મળવા પણ ન આવી! બેવકૂફ છે બેવકૂફ!” “દેવી બનાવવી’તી ને!” ભદ્રા લાલચોળ બનીને બોલી. પણ બોલ્યા પછી પળમાં જ એ સ્તબ્ધ બની. એનું મન બોલ્યું : ‘આટલી છૂટ આ કોની સાથે? આ બેઆબરૂ, કેદ પકડાયેલા, પરસંસારના ભાંગણહાર ભાસ્કર સાથે?’ “હું તો હજુય થાક્યો નથી.” ભાસ્કરે ભદ્રાનો ટોણો સમજ્યા વગર કહ્યું : “હું તો એનું ઘડતર કરતાં કદી ન થાકત. એ તો એ થાકી ગઈ.” ભદ્રા ત્યાંથી ઊભી થઈ ગઈ એટલે ભાસ્કરે કહ્યું : “હા, હવે તો તમે સુખેથી જાઓ. હમણાં વીરમગામ આવી પહોંચશે. આપણી બેઉની ગાડીઓ પણ જુદી પડશે. વીરસુતને કહેજો કે મેં એને મારેલો તેનો બદલો લેવા જેવી શરીર-શક્તિ એ જમાવે તો હું ખૂબ ખુશ બનું. એક વાર એ પણ મને મારી મારી લોથ બનાવે એવો દિવસ કાં ન આવે? હે-હે-હે!” એ હસ્યો. “એ તો ગયા સમુદ્રપાર –” ભદ્રાના મનમાં બાકી રહેલો શબ્દ હતો : ‘તારે પ્રતાપે!’ ત્યાં તો ભાસ્કર બોલી ઊઠ્યો : “તો તો હું સાચો પડીશ. એ શરીર સુધારીને આવશે. ને હું પણ થોડાં વર્ષોને માટે જીવનપાર જાઉં છું. બહાર નીકળીશ ત્યારે મારું શરીર વીરસુતની લાતો ને લપાટો ખાવા જેવું ક્ષીણ તો થઈ જ ગયું હશે એમ કહેજો – અરે, લખજો – વીરસુતને.” એટલું કહીને એણે ફરીથી વિદાયનું વંદન કર્યું. ઝડપભેર ચાલી ગયેલી ભદ્રાએ યમુનાને ને અનસુને જગાડી. બિસ્તર-પાગરણ બાંધતે બાંધતે અંતરમાં ઝણઝણાટી અનુભવી. એ ઝણેણાટ અનુકમ્પાનો હતો, ધિક્કારનો હતો, કે તાજ્જુબીનો હતો? ભદ્રા ન સમજી શકી. એને આવો જીવનપ્રસંગ કદી સાંપડ્યો નહોતો. આ માનવીની વિચિત્રતા પણ વ્યવસ્થિત હતી. આ પુરુષના માનસિક કુમેળમાં પણ કશોક સુમેળ હતો. આ રોગીને રોગ શું કોઠે પડી ગયો હતો? એના જીવનમાં શું કોઈ રસતત્ત્વ ખૂટતું હતું તેના પરિણામે આ રોગ થયો હશે? પાપને પણ શું પ્રતાપ હોય છે? રાતના અગિયાર વાગ્યે ગાડી બદલાવતે બદલાવતે આ ગામડિયણ વિધવાને ભાસ્કરની સમસ્યાએ વ્યથિત કરી મૂકી અને એની જૂની સ્મૃતિ કડીબંધ જાગી ઊઠી. પોતે અમદાવાદ ગઈ તેના પહેલા જ દિવસની રાતે દેરના નિર્જન ઘરમાં ભાસ્કર ઓવરકોટ લેવા ઘૂસેલો, ને પોતે ફફડી ઊઠેલી, છતાં ભાસ્કર પગલુંય ચાતર્યો નહોતો. ફરી પાછો ઘણા મહિને ભાસ્કર સાંજ ટાણે ઘરમાં આવ્યો, યમુનાએ ચીસો પાડી, ભાસ્કર શાંતિથી ચાલ્યો ગયો – તે પ્રસંગ પણ નજર સામે તરવરી ઊઠ્યો. ભાસ્કરની આંખ બદલી નહોતી. પછી કેદ પકડાવાની રાત્રીએ એણે દેરની મોટરમાં ચડી ઘેર આવવાની ધૃષ્ટતા કરી તે પ્રસંગમાં પણ શું કોઈ મેલું તત્ત્વ હતું? ને આ ટ્રેઈનમાં થયેલો મેળાપ પણ કેટલો બધો સ્વચ્છ હતો! ત્યારે શું આ માનવી પાતકી ને પ્રપંચી નહીં? પ્રામાણિકતા શું આટલાં વિલક્ષણ રૂપો ધારણ કરતી હશે? ને કંચનના સગર્ભાપણાની વાત એણે સાવ સ્વાભાવિક ગણી સ્વીકારી લીધી તે તો વિચારમાંથી ન ખસી શકે તેવું દૃશ્ય હતું. એ પોતે જો કંચનની આ દશા માટે જવાબદાર હોત, તો ચમકી ન ઊઠત? વીરસુતનો ત્યાગ કરી બેઠેલી કંચન આ દશાને પામે તેનો સીધો જુમ્મેદાર બીજો ગમે તે હો, પણ તેનો મૂળ જવાબદાર તો પોતે જ છે – આ વિચારે પણ એ કેમ ન ચોંકી ઊઠ્યો? કે શું કંચનના ગર્ભાધાનની મુદતનો હિસાબ જ એના મગજમાં નહોતો! શું એ જડતા હશે? કે નિર્દોષતા? નવી ગાડીમાં ગોઠવાયેલી ભદ્રાએ પાછલી રાજકોટ જનારી ગાડીની રાહ જોતા પ્લૅટફૉર્મ પર ઊભેલા ભાસ્કર તરફ ધારીધારીને બારીમાંથી જોયા કર્યું. ભાસ્કર એના તરફ નહોતો જોતો. એક વાર એ જુએ, જોઈને એક વાર પાછો નજીક આવે, તો હજુ એકાદ માર્મિક પ્રહાર કરી લેવાનું ભદ્રાનું દિલ હતું. ચાલતી ગાડી પરથી ગાળ કે ઠપકો દેવાની અથવા પથ્થર લગાવવાની વૃત્તિ ઘણાંમાં હોય છે; કેમકે એમાં સલામતી છે. ભદ્રાની અંદરનું ગ્રામ્ય સ્ત્રીત્વ એ તક દેખી સળવળી ઊઠ્યું. પણ ગાડી ભદ્રાને લઈ ચાલી નીકળી. ખેપે ખેપે હજારો નિગૂઢ માનવ-સમસ્યાઓના બોજ ખેંચી જતી ગાડીને ભદ્રાનો એકનો આજનો અંતર-બોજ ભારી પડ્યો હોય કે ન હોય, પણ ભદ્રાને ગાડીનાં પૈડાં માંડ માંડ ફરતાં લાગ્યાં. એણે આખી રાત અજંપો અનુભવ્યો. ભાસ્કર જેવા અજાણ્યા, અન્ય પંથે પળેલા, લગાર પણ નિસબત વગરના માનવીનું આ ચિંતન અકારણ હતું, છતાં કેમ એ ચિંતન કોઈ રાત્રીકાળે દીવો બળતા ઘરમાં ભૂલથી આવી પડેલ ચામાચીડિયાની જેમ આમતેમ ગોથાં ખાતું હતું! કયા સ્નેહદાવે કે સંબંધદાવે ભાસ્કરે નલિનીના કિસ્સા વિશેનો ખુલાસો મારી પાસે ઠાલવી નાખ્યો? અથવા મારી નજરે ખાનદાન કે નિર્દોષ ઠરવાની આ વૃત્તિ લોખંડ જેવા ભાસ્કરને કેમ થઈ? રાત્રીના હૈયામાં જેટલાં ચાંદરણાં હતાં તેટલા જ નાનકડા ને અલ્પપ્રકાશિત વિચારો ભદ્રાના અંતરને ભરી રહ્યા. એ બધા મળીને, જોકે, અંતરના તિમિરપટને અજવાળી ન શક્યા; તો પણ તેણે ભદ્રાને રાત્રી જેવી શાંત, સુંદર ને રહસ્યમય તો જરૂર બનાવી.