મધ્યકાલીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/૨૧.ગણપતિ-માધવાનલ-કામકંદલા દોગ્ધક
ગણપતિ(૧૬મી સદી) આ વિદગ્ધરસિક કવિની રતિ-શંૃગારકેન્દ્રી પદ્યવાર્તા ‘માધવાનલ-કામકંદલા-દોગ્ધક’ મધ્યકાળની ઉત્તમ કૃતિઓમાંની એક છે.
‘માધવાનલ-કામકંદલા દોગ્ધક’-માંથી
૧. કામકંદલાનો પ્રેમોદ્ગાર
પુપ્ફિં પરિમલ ઇક્ષુ રસ, દૂધ માંહિ ઘૃત જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
નીલ પટઉલે ચોલના રંગતણી પરિ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
ત્વચા રક્ત મજ્જા–માંહિ અસ્થિ ગૂઢ છઇ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
નાર યથા મણિહારમાંહિ, રસ તુઅરમાંહિ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
કાજલ માંહિ કાલિમા, રગતિ રાતડિ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
નીરિ નીર નિરંતરિઉં, ક્ષીરિં ક્ષીર જ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
લોહડા માંહિ લીન થ્યુ, પાવક પ્રસરઇ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
સ્વાદ ક્રિયાલઇ, તકલ તલઇ, જલ માંહિં શીત જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
સોનૂં-રુંપૂં સમ-રસ્યાં, અંતર થાય ન જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
વાણી બાવન વર્ણ મહિં, જગન્નાથ જગ જેમ;
સુણિ પ્રીઊડા! તિમ માહરઇ પંજરિ પસરિઉ પ્રેમ.
પ્રેમ-પનુતુ પરિ કિસી, નમવિઉ કોઈ ન ક્ષત્રિ;
સહી ન સીમા વૃદ્ધિની, કીધી ચિત્રવિચિત્ર.
પાવક કટ્ઠ-પ્રસંગથી, દાન સુ-પર્વણિ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
બાણ યથા અર્જુન તણાં, હણૂઆ પૂછડ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
જૂઉ વલી વયરિ કહુ, તેલ પડિઉં જલિ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
સિઆલઇ શીત જ સરઇ, ઊંહ્નાલઇ લૂ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
ક્રોધિં કલહુ, સ્નેહિં સગાં, વરસાલઇ જલ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
વિત્ત વિણજઇં, સત્ત સાહસઇં, દાનઇં કીરતિ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
આલસિ દારિદ્ર, વયર હઠિ, કુમતિ કુસંગિ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
અભ્યસિ વિદ્યા, વિનયિ ગુણ, નૃપિ ઉત્તમ ગુણ જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
દયા ધર્મ તપ નીમથી, ઉત્તમ વાચા જેમ,
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
છાયા નમાતા દીસની, જીવત જોગી જેમ;
તિમ તનિ વદ્ધઇ માહરઇ માધવ કેરુ પ્રેમ.
૨. માધવનો વિરહાલાપ
આષાઢઇ અંહર ધરણિ, મેઘ કરઇ ઇક સાથ;
હું બૂડઉ રે બપ્પડી, હેલિ! દીઇશિ ન હાથ?
વીજ લવઇ ગજજઇ ગયણ, પવન તણા પરિચાર;
ઇણિ આષાઢિ હું ડરું, દહિ દિગંતર દાર.
કાલા વાદલ ઊતરઇ, મોર કરઇ કિંગાર;
આષાઢઇ અમૃત ઝરઇ, મુઝ લાગઇ અંગાર!
શ્રાવણ સૂતાં સાલવઇ, જગાવતાં જગમાંહી;
હૂં ધ્રૂજી ધરણિ ઢલૂં, બાલ વિલાઇ બાંહિ.
તીવ્ર સ્વર તિમરી કરઇ, ભરઇ વાહુલા વાહ;
શ્રાવણ તઉ પણિ માહરઇ હૈડા ભીંતરિ દાહ!
શ્રાવણ-પાખઇ સિઉં રાહિઉં? કાં આંણિઉ? કિરતાર!
શનિ શનિ વરસઇ સરવડે, દૂરિ દહઇં મુઝ દાર.
ભાદ્રવડઇ સરોવર ભરિયાં, નીર નિરંતર હોય;
રિદયાં-ભીંતરિ હું રડું, નીર નિવારી ન કોઈ!
બાપીઅડુ ‘પ્રીઊ’ ‘પ્રીઊ’ કરઇ, કામકંદલા જેમ;
તિમ તિમ તન માહારા તણૂં ક્ષીણું થાઇ ક્ષેમ.
ભાદ્રવડઇ ભાગી મણા, ઉતપતિ અન્ન સગાલ;
કામકંદલા! તૂં-પખઇ, માહરઇ દહરિ દુકાલ!
આસો માસઇ ઊંમટિયાં ખંજન ઊજલ શ્યામ;
કાગલ જાણી વાંચતું, પચ્છિ તણાં ચિત્રામ!
આસો! આશા પૂરિ તું, નવદુર્ગાના દીહ;
બીજા બલિ દિહ બોકડું, હું હોમાવિશિ સિંહ.
પ્રમદા! તાહરું પ્રેમ-જલ, ઊંડેરું અવગાહાશિ;
આસો કેરાં નૂરતાં, નિત નિત ઊઠી નાહાશિ.