બાળનાટકો/2 પીળાં પલાશ
દૃશ્ય પહેલું
(મોટા જંગલની મધ્યમાં ઊંચી ટેકરી ઊભી છે. ટેકરી ઉપર સુંદર બાગ છે અને બાગની વચમાં મોટો મિનાર છે : જાણે રજનીગંધાનો છોડ સ્થિર થઈ ઊભો છે! ચકરાવો લેતાં પગથિયાં સૌથી ઉપલા ખંડને ઉંબરે જઈ અટકે છે. આસપાસ ઊંચા થતા સરુનાં ઝાડો પણ ઉપલા ખંડમાં ડોકાઈ શકતાં નથી એટલો તો ઊંચો મિનાર છે. બ્રહ્માનાં ચાર મોઢાં જેવી ખંડને ચાર બારીઓ છે. ગાઉઓના ગાઉ સુધી પથરાયલી ઝાડી દૃષ્ટિને અવરોધે છે. વાઘવરુની ત્રાડો અને પવનની ઝડીઓની વારેવારે વાત આવે છે. ઊડતાં અને ફરતાં, આવતાં અને જાતાં પંખીઓ કિલકિલાટ કરતાં જાય છે. મહારાજાની એકની એક કુંવરીનો આ એકાંતવાસ છે. મનગમતાને જ વરવાનું એને વર છે. ભાગ્યશાળી કુંવરને મહારાજાનું રાજ્ય જાય એમ છે. દેશદેશાવરથી રાજકુમારો જીવનની હોડ રમવા નીકળી ચૂક્યા છે. પણ કુંવરીની કસોટી આકરી છે. કેમકે રજનીગંધા એનું જેમ નામ છે, તેમ રજનીગંધા જેવો એનો વાન છે. પૂનમના ચાંદા જેવું એનું મોં અને એની ઉપર સવા લાખ જેટલી તો ગૂંચળા ખાતી સોનેરી વાળની વેલીઓ છે. આંખોમાં અમીકુંડ ભર્યા છે તો હથેળી ઉપર અને પાની પર દશદશ પ્રદીપશિખાઓ મુકાયેલી છે. ચોમાસાની સવારનો ઠંડો પવન આવે છે અને આખા વનની એકત્રિત સુવાસ લાવે છે. બારીના બારસાખ ઉપર માથું ટેકવી રજનીગંધા એકતારાના સૂરમાં પરોવાયેલું નીચેના ખંડમાંથી આવતું ગાન સાંભળી રહી છે. બે દાસીઓ મોરપીંછનાં ચમ્મર ઢોળી રહી છે. મખમલમઢી બેઠકો ખાલી પડી છે.)
*‘સોનાપરી અને...’ 1957 (વોરા એન્ડ કં.)ની આવૃત્તિ પ્રમાણે *ગજુભાઈનું પ્રાસ્તાવિક ‘સત્કાર’ પરિશિષ્ટ 2
(ઉપર ભાવતું ગીત : આવળ બાવળ બોરડી ને ઊભાં આડાં સરુનાં ઝાડ: ઊંડી ખીણો ઊંડી કંદરા ને ઊંચા ઊભા છે પથ્થર પ્હાડ, કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા! નીચેના ખંડમાં ચાબુક પડ્યાનો અવાજ થાય છે. તરત જ ચીસ પડે છે.) રજનીગંધા : (ઝબકી ઊઠી) દોડો, દોડો દાસી! અરે એને કોઈ બચાવો! બધા ભેગા થઈ એને મારી નાખશે. (દ્વાર પાસે જઈ) તમે આમ મારી સામે શું તાકી રહ્યાં છો? સંભળાતું નથી કોઈ? અરે કોઈ દોેડો? એક દાસી : શાંત થાઓ, બા! એમાં આપણો ઉપાય નથી. રજનીગંધા : ઉપાય કેમ નથી? એને આપણાથી મરવા કેમ દેવાય? અને એમાં એનો શો અપરાધ? મને ગમે છે અને ગાય છે. મારે માટે ગાય છે, એમાં એનો શો અપરાધ? હું કહું છું અને એ ગાય છે. મારાથી કહ્યા વિના રહેવાતું નથી, અને એનાથી કર્યા વિના રહેવાતું નથી. એમાં અમારો શો અપરાધ? જાવ, એને કોઈ બચાવો! બીજી દાસી : પણ મહારાજાને એ જ પસંદ નથી. દેશ-દેશાવરમાં વાતો ચાલી છે કે મહારાજકુંવરી રજનીગંધા એક ભરથરીના પ્રેમમાં પડ્યાં છે; અને માટે કોઈ કુંવર પસંદ પડતો નથી. એક પછી એક કુંવરો પાછા જવા લાગ્યા છે, અને મહારાજાને કુળની આબરૂ સાચવવી ભારે થઈ પડી છે. રજનીગંધા : પણ એમાં એનો શો અપરાધ? હોય તો મારો છે, અને એની સજા પણ હું ભોગવી રહી છું. મહારાજાએ પરણ્યા પહેલાં એમને મારું મોઢું બતાવવાની મના કરી છે. માટે તો હું એકલી આવીને આ કરાળ જંગલમાં વસી છું. ત્યાં પણ મને મનગમતું કરવાની છૂટ નહિ? ત્યાં પણ મારા મનને બેડીઓ પહેરાવવાની? અરે, પણ સાંભળો, સાંભળો! એ ગાય છે, એ ગાય છે. શાંતિ, શાંતિ! (ઉપર આવતું ગીત : બંધ કરી દે બોલવું રાણી, દેજે મને ના સાદ! આવ્યા વિના મન માનતું ના, ને ભોમિયો ના એકાદ! કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા? (ફરી ફટકા પડે છે. આર્ત ચીસો ઉપર આવે છે.) રજનીગંધા : અરે કોઈ દોડો! એને બચાવો, એને ઉપર લાવો; ઉગારી લો ! (ઉંબ2માં જઈ) કોઈ છે કે? દ્વારપાળ! દ્વારપાળ : (નમન કરી) આદેશ, કુમારી! રજનીગંધા : આદેશ? શું તું મારો આદેશ ઉઠાવવાનો? દ્વારપાળ : મહારાજાની આજ્ઞાને અનુસરતા આપના તમામ આદેશોનો અમલ કરવાનો મને હુકમ છે, કુંવરીબા! રજનીગંધા : તો જાવ; ભરથરીને મુક્ત કરો. દ્વારપાળ : એ આજ્ઞા મહારાજાના આદેશને અનુસરતી નથી. રજનીગંધા : અનુસરતી નથી? દ્વારપાળ! તમે મારો હુકમ ઉઠાવવાને માટે છો, મને ઉપદેશ આપવાને નહિ. દ્વારપાળ : દિલગીર છું, બા! (દ્વારપાળ ચાલ્યો જાય છે.) રજનીગંધા: અરે, દાસી! કોઈ જાવ. એ રિબાતો હશે; એને મુક્ત કરો! (દાસીઓ મૌન સેવે છે.) તમે કોઈ મારું નહિ સાંભળો? કોઈ નહિ માનો? ત્યારે હું જ જાઉં. મારા દાંતથી નકૂચાને તોડી નાખીશ, અને મુક્ત કરીશ એને અને મારા મનને! (દાસીઓ બારણાં વચ્ચે ખડી થઈ જઈ કુંવરીને બહાર જતી અટકાવે છે.) ખસો, ખસો તમે આડેથી. મને મુક્ત કરો! પહેલી દાસી : માફ કરજો, બા! મહારાજની આજ્ઞા છે કે આપને અહીંથી ઊતરવા ન દેવાં. રજનીગંધા : (હતાશ થઈ બેઠકમાં પડતી) અરેરે! મારા આવાસમાં હું જ બંદીવાન? (દ્વારપાળ આવીને નમન કરે છે દ્વારપાળ : મહારાજ પધાર્યા છે, બા! રજનીગંધા: મહારાજ! બાપુ! (આંખો લૂછતી ઊભી થાય છે.) એમને અહીં બોલાવ. હું એમને પગે પડીશ; ખોળો પાથરીને વિનવીશ. દ્વારપાળ : મહારાજ બહાર ઊભા રહેશે. આપને કાંઈક કહેવા તેઓ આવ્યા છે; જોવા નહિ! (બહાર જાય છે, અને બારણાને બહારથી વાસી દે છે.) રજનીગંધા : (બારણા ઉપર હાથ પછાડતાં) ખોલો! ખોલી દો મારો દ્વાર મારે બહાર આવવું છે; મહારાજને મળવું છે!
—બહારથી : શું છે, રજનીગંધા? રજનીગંધા : અંદર આવો, બાપુ! આપને પ્રણિપાત કરવા છે. —બહારથી : મારાથી તારું મોઢું ન જોવાય, બેટા! મારું પ્રણ તૂટે. મોઢું દેખાડતા પહેલાં તારે કોઈકને માળા પહેરાવવી પડશે. રજનીગંધા : પણ માળા કોને પહેરાવું? સૌનાં ગળાં સરકી જાય તેવાં પાતળાં છે. —બહારથી : તો આજે મોટા ગળાના માનવીઓ મોકલીશ. પૃથ્વી ઉપર રાજપુત્રોનો તોટો નથી. રજનીગંધા : પણ મારે પરણવું જ નથી! —બહારથી : તો તારી ઇચ્છા! (જોરથી) પહેરેગીર! જાવ, બંદીવાનને ખીણમાં ફગાવી દો! રજનીગંધા : (કકળી ઊઠી) ક્ષમા કરો, ક્ષમા કરો, મહારાજ! હું પરણીશ પણ એને મુક્ત કરો! મને એનું મોઢું જોવા દો; પછી હું ઇચ્છાવર વરીશ. —બહારથી : તારી ઇચ્છા. તો મોકલું રાજકુમારોને? તારે માટે તેઓ જાગરણ કરતા તળેટીમાં તંબૂઓ તાણી પડ્યા છે. રજનીગંધા : હા, મોકલો પિતાજી! પણ ભરથરીનેય મોકલો. —બહારથી : એ સૌથી છેલ્લે. પહેલાં મોકલું તો રાજકુમારોને હીણપણ લાગે! રજનીગંધા : જેવી ઇચ્છા આપની! (પગથિયાં ઉપરથી કોઈ ઊતરી જાય છે. રજનીગંધા ઢગલો થઈ સોફામાં પડે છે. બારણાં ઊઘડે છે અને અનેક ક્ષણ સુધી રાહ જોતો વાયુ એના કેશગુચ્છોમાં પેસી સંતાકૂકડી આરંભે છે. દાસીઓ વીંજણા વીંઝે છે.) (ઉપર આવતું ગીત : ડગલે પગલે ઠેશ પડે ને, આંખ ફરૂકે આજ! અપશુકનમાં દોડતો આવું, પાણીને હોય ના પાજ! કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા?) રજનીગંધા : બંધ કરો, બંધ કરો બધાં બારીબારણાં! નથી સહાતું, નથી સહાતું એનું ગાન! (દાસીઓ ઊઠી બારીઓ બંધ કરે છે. એક રાજકુમાર પ્રવેશ કરે છે.) કાંચન : મારું નામ કાંચનકુમાર, રજનીગંધા! તમારી અને અમારી રાજધાનીના સીમાડા અથડાય છે. એક વખત રૂપવતી નદીમાં ઘોડો પાવા ગયો હતો. પગનાં આંગળાંઓમાં સોનેરી વાળ આવી વીંટળાયા. પ્રતિજ્ઞા કરી કે પરણું તો એ સુવર્ણકેશીને! ગોરમહારાજે કહ્યું કે એ વાળ તો રજનીગંધાના, વિશ્વમોહિની! તારા હાથની માગણી કરું છું. (ગોઠણ પડે છે.) રજનીગંધા : સમજી, રાજકુમાર! પણ મને પરણનારને કસોટીમાંથી પસાર થવાનું છે. હું રજનીગંધા છું. રજનીગંધાને મનગમતું ફૂલ જોઈએ! નસીબ અજમાવો. આ આવડું મોટું જંગલ પથરાઈ પડ્યું છે; શોધી લાવો એક ફૂલ. ગમશે તો હું તમારી! કાંચન : તો હું જાઉં છું, રાજબાળા! એક અઠવાડિયા સુધી મારી રાહ જોજો. (રાજકુમાર કટકટ પગથિયાં ઊતરી જાય છે. બીજો રાજકુમાર પ્રવેશ કરે છે.) કુન્દન : મારું નામ કુન્દનકુમાર, કુંવરી! વિશ્વેશ્વરપુરનો હું પાટવી રાજદરબારમાં આવી ભાટચારણોએ તારા ઉર્વશી સમાન સ્વરૂપનાં બિરદ ગાયાં! સુખશાંતિ અળગી કરી ચાલી નીકળ્યો છું. તારો હાથ ચાહું છું, ઉર્વશી! (ગોઠણભર પડે છે.. રજનીગંધા : આવડું મોટું વન વિસ્તર્યું છે, જાવ, રાજકુમાર! એક ફૂલ પસંદ કરી આવો. તમે પસંદ કરેલું મનેય પસંદ આવશે તો હું તમારી. કુન્દન : એક અઠવાડિયાની રાહ જોજો, રાજબાળા! (જાય છે. ત્રીજો કુમાર આવે છે.) કાજળ : મારું નામ કાજળકુમાર, સુંદરી! હું જન્મ્યો તે રાત અમાવાસ્યાની હતી. દૂરદૂર દક્ષિણમાં મારું રાજ્ય છે. પણ સૂર્ય ઢાંક્યો રહે નહિ, અને વાતો તો વા પણ લઈ જાય. વર્ષોથી તારી પ્રતિમા અંતરમાં કોતરી રાખી છે. તું મારી થા એટલી માગણી કરું છું. (ગોઠણ પડે છે.) રજનીગંધા : અઠવાડિયાની મહેતલ આપું છું. દક્ષિણેશ્વર! પાર વિનાનાં પુષ્પો આ જંગલમાં ઊઘડે છે. હું પણ જંગલનું પુષ્પ છું. અને પુષ્પને પુષ્પ જોઈએ. જાવ પસંદ કરી આવો કોઈ એક કાજળ : આદેશ, માનસપ્રતિમા!
રજનીગંધા : (પાછળ ફરી) અને દાસી! જાવ, નીચે જઈ બાકીના સર્વ રાજકુમારોને મારી આજ્ઞાથી સંભળાવી છે કે એક અઠવાડિયામાં સૌએ એક-એક ફૂલ ચૂંટી લાવવાનું છે. રજનીગંધાને જેનું ફૂલ ગમશે તેની તે થશે. (દાસી પ્રણામ કરી જવા જાય છે.) ઊભી રહે. અને કોઈને પણ ઉપર ન આવવા દેવાની દ્વારપાળને આશા દેતી આવજે. દાસી : આજ્ઞા, બા! (જાય છે. રજનીગંધા બીજી દાસીના હાથમાંથી વીંજણો આંચકી લઈ પોતાની મેળે જ પવન નાખે છે. થોડી વાર બારીમાંથી બહાર જોયા કરે છે; પછી બેઠકમાં પડે છે. બે પહેરેગીરો બંદીવાન ભરથરીને ઘેરી લાવે છે. એના પગમાં બેડીઓ છે. ગૂંચવાયેલાં એનાં જુલફાંઓ ઊડી રહ્યાં છે. રજનીગંધા ઊભી થઈ જાય છે. ઘણી વાર સુધી એની સામે તાકી રહે છે. પછી એકાએક) રજનીગંધા : (હીબકાં ભરતી) ભરથરી! મારા ભરથરી! (એના પગમાં માથું મૂકી રોવા લાગે છે.) ભરથરી : (આઘો ખશી) રડો નહિ, રાજકન્યા! રજનીગંધા : (ઊભી થઈ જાય છે. ફરી એની આંખોમાં તાકવા લાગે છે.) ભરથરી! તારી આ દશા? અને તે મારે કારણે? ભરથરી : કાંઈ નહિ, રજનીગંધા! મહારાજાએ કહ્યું કે કાં તો હજારો રૂપિયા ઉઠાવી પરદેશ ચાલ્યો જા, અને કાં તો આ મિનારના ભોંયતળિયામાં બંદીવાન બની રહે. મેં પાછલું કબૂલ કર્યું. મારે ‘એક ગીત ગા, ઓ ભરથરી!’ એવા તારા શબ્દો સાંભળ્યા કરવા હતા, અને તારે માટે ગાયા કરવું હતું. રજનીગંધા : ઓ ભરથરી! મને માફ કર. મારો અપરાધ થયો છે. મને ક્ષમા કર. ક્ષમા કર! (ફરી પગમાં પડે છે. ભરથરી દૂર ખસી જાય છે.) ભરથરી : રજનીગંધા! માફ મારે તે કરવાનું હોય? માફ તો તમારે કરવાનું છે કે આજકાલ સારી રજની બિછાનામાં ચોળાયેલાં તમારાં ફૂલ પાંખડી-પાંખડી થઈ વનવંટોળમાં ઊડી જાય છે અને હું એકઠાં કરી સંઘરી શકતો નથી! ઊભાં થાવ; આમ મને અકળાવો નહિ, રજનીગંધા : (એકદમ ઊભી થઈ જઈ ક્રુદ્ધ દૃષ્ટિએ પહેરેગીરો સામે જોઈ રહે છે.) ખોલી નાખો, ખોલી નાખો આ પગની બેડીઓ! (પહેરેગીરો ભરથરીની બેડીઓ ખોલી નાખે છે. ભૂત ભરાયું હોય તેમ રજનીગંધા ભરથરીનો સમસ્ત દેહ ધારીને નીરખી રહે છે.) ભરથરી, મારા ભરથરી! આવ, આપણે બે ઘડી બેસીએ — જલદી કર! મહારાજાની આજ્ઞા છે કે તને તરત જ આ મિનારની બહાર કરવો. ચાલ, એ પહેલાં તને ધારી ધારીને જોઈ લઉં. આવ, બેસ મારી પડખે. (રજનીગંધા જઈને આસન પર બેસે છે. પછી ભરથરીના આવવાની રાહ જોતી તેની સામે જોઈ રહે છે.) નહિ આવે અહીં? ભસ્થરી : ના રજનીગંધા : અને કશુંય નહિ બોલે? ભરથરી : શું બોલું રજનીગંધા? રજનીગંધા : કંઈક, તને જે ગમે તે! તને જે ગમે તે મને ગમશે. (ભરથરી ફરીથી ચૂપ થઈ ઊભો રહે છે.) (આરજૂથી) બોલ તો! યાદ છે તને? તું ગીત ગાઈ રહેતો ત્યારે હું એક ફૂલ ફગાવતી; કાં? ભરથરી : હા. રજનીગંધા : પછી એનું હું શું કરતો ? ભરથરી : ખબર નથી મને. રજનીગંધા : કહેવું નથી એમ કહે! ભરથરી : એમ કહેવું પડે? રજનીગંધા : એક દિવસે તો મોગરો ફગાવેલો. ગુલછડી અને પારુલના પણ વારા આવી ગયેલા. હવે શું ફગાવવું તેના વિચારમાં છું. બોલ, તને કયું ફૂલ ગમશે? ભરથરી : તને ગમશે તે. રજનીગંધા : તે તો નક્કી કરવાનું છે. (નીચે જોઈ જાય છે. ઘણી વાર સુધી કોઈ કશું બોલતું નથી.) રજનીગંધા : (એકદમ ઊંચે જોઈ) આ તી બહુ ખરાબ! કોઈએ તો કાંઈ બોલવું જોઈએ : કાં તારે ને કાં મારે. આમ ગૂંગા શે બેસ્યું જાય? (ભરથરી મૂંગો જ રહે છે.) રજનીગંધા : બોલને, ભરથરી! ભરથરી : મને બોલતાં નથી આવડતું; કહે તો ગાઈ સંભળાવું. રજનીગંધા : તો, ગા! (ઊભી થઈ એકતારો લાવે છે.) ભરથરી : (ઊભો થઈ જાય છે. રજનીગંધાની સામે જઈ સૂર મેળવે છે. પછી ધીરે ધીરે ગીત છેડે છે.) આવળ બાવળ બોરડીને ઊભા આડાં સરુનાં ઝાડ ઊંડી ખીણો ઊંડી કંદરા ને ઊંચા ઊભા છે પથ્થર પહાડ, કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા બંધ કરી દે બોલવું રાણી, દેજે મને ના સાદ : આવ્યા વિના મન માનતું નો ને ભોમિયો ના એકાદ : કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા? ડગલે પગલે ઠેશ પડે ને, આંખ ફરૂકે આજ : અપશુકનમાં દોડતો આવું, પાણીને હોય ના પાજ : કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! સાગરને વળી હોય ઓવારા? રજનીગંધા : (ગોઠણભર પડી) બંધ કર, બંધ કર, ઓ ભરથરી! બંધ કર તારું ગાન! બોલવા કરતાં મોઢું બંધ રાખવું જ સારું છે તેની હવે મને જાણ થઈ. (ભરથરી મોં ફેરવી ઊભો રહે છે.) ભરથરી, ઓ ભરથરી! આમ તો જો! એમ માઠું ન લગાડ. (થોડી વારે) ઠીક લે, બોલ તારે બોલવું હોય તે! (ભરથરી મોં ફેરવ્યા વિના જ ઊભો રહે છે. રજનીગંધા ઊભી થઈ એની સામે જ જાય છે.) રજનીગંધા : શો વિચાર કરે છે, ભરથરી? ભરથરી : જવાનો. રજનીગંધા : ક્યાં? ભરથરી : તું મોકલે ત્યાં. રજનીગંધા : સાચે જ! (ભરથરી મૂંગો રહી જવાબ આપે છે.) રજનીગંધા : તો જા આ જંગલમાં, અને શોધી લાવ એક ફૂલ! ભરથરી : કયું ફૂલ? અને કેમ? રજનીગંધા : મહારાજને મનાવવા મેં ઇચ્છાવર વરવા નક્કી કર્યું છે. આઠ દિવસની અવધ આપી ઉમેદવારોને આ જંગલમાં પાઠવ્યા છે. સૌએ એક-એક ફૂલ ચૂંટી લાવવાનું. જેનું ગમશે, તે મને ગમશે. તુંય જા, ભરથરી! તારું જો ગમશે તો હું તારી! ભરથરી : ના. રજનીગંધા : (ચમકી) પણ હું મોકલું ત્યાં જવાનું તેં વચન આપ્યું છે! ભરથરી : પણ આમાં અન્યને અન્યાય થાય, રજની! તને મનગમતું ફૂલ હું લાવીશ એમ નહિ બને; પણ હું લાવીશ તે તને મનગમનું થશે! છતાંય તું કહે છે તો આ...
(મિનારનાં પગથિયાં ઊતરી જાય છે.)
દૃશ્ય બીજું
(અવધના આઠ દિવસ પૂરા થયા છે. દેશદેશના રાજકુમારો તળેટીએ આવી ઉત્સુક ઊભા છે. મિનારના પગથાર ઉપર દુંદુભિ ગગડે છે. ઉપલા ખંડમાં આજે ઉત્સવ મંડાયો છે. મહારાજની સીધી દેખરેખ નીચે આજે સઘળું શણગારવામાં આવ્યું છે. દાસીઓએ પીળાં પટકુળ પહેર્યાં છે. રજનીગંધા શૂન્યમનસ્ક સમાન અવનત મુખે બારી નીચેના આસન ઉપર બેઠી છે. દાસીઓ સમીરણ વાય છે. થોડીવારે રજનીગંધા ઊંચે જુએ છે, અને બારીમાંથી દૂર દૂર દૂર દૃષ્ટિ ફેલાવે છે.) રજનીગંધા : મહારાજ ક્યાં છે? પહેલી દાસી વચલા ખંડમાં આપની અનુજ્ઞાની રાહ જોતા બેઠા છે. રજનીગંધા : મારી અનુજ્ઞા! બીજી દાસી : હા, કુંવરીબા! એટલે એમ કે આપ જો શૃંગારસજ્જ હો તો રાજકુમારોને લઈને તેઓ ઉપર આવે. રજનીગંધા : ના ના, હું સજ્જ નથી; અને થવાની પણ નથી. (થોડી વાર નીચું જોઈ રહે છે.) તે શું સઘળા રાજકુમારો આવી ગયા? પહેલી દાસી : હા, બા! સઘળા જ (ફરી બારીમાંથી બહુ વાર જોઈ રહે છે.) રજનીગંધા : ભરથરીના કાંઈ વાવડ? એય આવી ગયો! (બંને દાસીઓ નીચે જોઈ રહે છે.) રજનીગંધા : કેમ કોઈ બોલતું નથી? બન્ને : અમને ખબર નથી, બા! —બહારથી : રજનીગંધા! રજનીગંધા : (ઊભી થઈ જઈ) પધારો, મહારાજ! —બહા2થી : વારે વારે કેમ ભૂલી જાય છે કે કુંવારી રજનીગંધાને ન જોવાનું મને પ્રણ છે? હું તો તને પૂછવા આવ્યો છું કે જો હું તૈયાર હો, તો સૌને ઉપર લાવું. રજનીગંધા : (કચવાતા) તૈયાર તો છું, પિતાજી! આપ સૌને લાવી શકો છો. —બહારથી : બહુ સારું બેટા! (ઊતરતાં પગલાંનો અવાજ આવે છે.) રજનીગંધા : (બારીમાં દોડી જઈ) દ્રૌપદીનાં ચીરહરણને સમયે છેલ્લી ઘડીએ શ્રીકૃષ્ણ દોડી આવ્યા હતા, તેમ છેલ્લી ઘડીએય તું આવી ચડીશ તો મારું જીત્યું સાર્થક થશે, ઓ ભરથરી! (અસ્વસ્થ થઈ આંટા મારવા લાગે છે.) દાસી! જાવ, પિતાજીને કહો કે આજનો દિવસ અંધાર્યો છે તેથી સ્વયંવર આજને બદલે આવતી કાલ ઉપર મુલતવી રાખવામાં આવે. પહેલી દાસી : જેવી આજ્ઞા, રજનીગંધાબા! (જવા જાય છે.) રજનીગંધા : ના, ના, ઊભી રહે. તોતો મહારાજ બહુ ક્રુદ્ધ થશે. (દાસી પાછી આવે છે.) —બહારથી : રાજકુમારો પધાર્યા છે, રાજકુમારી! રજનીગંધા : (અકળાઈ જઈ) ઘડી એમને બહાર રાખો, મહારાજ! એક ઘડી. ના ના, મોકલો સૌને અંદર; કાંઈ પીડા નથી; પણ સૌને એક સાથે નહિ; હું અકળાઈ જઈશ. એક પછી એક કુમારોને પાઠવતા રહેશો. —બહારથી : તારી ખુશી, બેટા ! (રજનીગંધા બારીમાં મુખ રાખી અસ્વસ્થ ઊભી રહે છે. એક રાજકુમાર પ્રવેશ કરે છે. એના હાથમાં કુન્દ ફૂલ છે.) કુન્દન : (પ્રણતી કરીને) સ્વપ્નસુંદરી! સ્વર્ગવાડીનું આ ફૂલ. ઇન્દ્રના વૈજયંત નામના મહેલને ઘેરીને નન્દનવન ઊભું છે. નન્દનવનમાં પાંચ વૃક્ષો છે; અને એ પાંચમાં કુન્દ સહુની વચ્ચે છે. ઉર્વશી નૃત્ય કરે છે ત્યારે કુન્દ ફૂલની કર્ણમંજરી કરે છે. પૃથ્વી ઉપર તારુંય નૃત્ય અજોડ ઉર્વશીના જેવું છે. સ્થાપ આને કર્ણમંજરીએ! રજનીગંધા : (મોં ફેરવ્યા વિના) રાજકુમાર! કહેતાં મને દુ:ખ થાય છે. કેમકે તમનેય દુ:ખ થશે તેની ખાતરી છે. પણ રજનીગંધા તો વસુંધરાનું હાસ્ય! એને સ્વર્ગનો વિલાસ ન ગમે. (રાજકુમાર ઝંખવાણો પડી ઊતરી જાય છે. બીજો રાજપુત્ર પ્રવેશ કરે છે. હાથમાં ગુલદાવરીનો ગજરો છે.) કાજળ : (પ્રણતી કરી) આઠ રજનીનું જાગરણ કરી આવ્યો છે. ગંધા! અને આ ગુલદાવરીનો ગજરો લાવ્યો છું. રજનીગંધા : (મુખ ફેરવ્યા વિના) રાજકુમાર! ઉરમાં ન આલશો. પણ સ્ત્રીને પુરુષ પસંદ પડે, સ્ત્રી નહિ! ગુલદાવરીમાં પૌરુષ નથી; અને સ્ત્રીમાર્દવની રજનીગંધામાં ક્યાં ખોટ છે? (રાજકુમાર ગુલદાવરીના ગજરાને ચોળી નાખી રજનીગંધા ઉપર ફગાવે છે. પછી ઊઠીને ચાલતો થાય છે.) રજનીગંધા : ભરથરી! મારા ભરથરી! (ત્રીજો રાજવી આવે છે. એની બાથમાં કાંચનપુષ્પો ભર્યાં છે.) કાંચન : (પ્રણતી કરી) કાંચનવર્ણી! તારા માટે આ કાંચનપુષ્પો. તું વનની પુષ્પા છે, તો કાંચન અરણ્યનું ફૂલ છે. તારું માર્દવ અને કાંચનની અણીશુદ્ધ કઠોરતા : પૃથ્વી ઉપર દેવપુત્રો અવતરશે! રજનીગંધા : (અવતન મુખે) કાંચન! તને શું કહું? એટલી બધી શુદ્ધિને હું શું કરું? મને મૃદુ દેહ છે; આરણ્યકને મારી શી અપેક્ષા? અને મનેય અકળામણ થાય. તુંય સમજે છે તો! (ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના કાંચન પગથિયાં ઊતરી જાય છે.) રજનીગંધા : આવ; આવી પહોંચ, મારા ભરથરી! પછી તું આવીશ. અને મને કોઈ ઉપાડી ગયું હશે; અને તારા આવવાનો અવસર નહિ રહે! (ચોથો પાટવી પધારે છે. એના હાથમાં પ્રફુલ્લ પલાશની શાખા છે.) કિંશુક : વનશાંતિ! કવિઓએ મારા ફૂલને વનનો વડવાનળ કહ્યો છે. પૃથ્વીને વસંતઋતુનો તાવ ચડે છે, ત્યારે હું રોમાંચ થઈ ફૂટી નીકળું છું, ઋતુરાણી! સૃષ્ટિનાં સહુ ફૂલોમાં મારું વ્યક્તિત્વ અસ્પૃષ્ટ છે. તેને સ્પર્શી શકે માત્ર શાંતિ! મારો સૌને સાદ છે. મેં સૌને આમંત્રણ પાઠવ્યાં છે, કેમકે વસંતથી એકલા નથી રહેવાતું. અને હું વસંતનું વરદાન છું. મારાં પલાશ સ્વીકારીશ? રજનીગંધા : (સ્વાગત બહાવરી બની) ભરથરી, ભરથરી! મારા ભરથરી! આવ; આવી પહોંચ. કોઈ મને ખેંચી જશે એમ લાગે છે. હું તાણ અનુભવું છું. (થોડી વાર શાંતિ છવાઈ જાય છે.) કિંશુક : વાસંતી પલાશ પસંદ છે. મેઘવી! રજનીગંધા : (અર્ધા મુખે) રાજપુત્ર! તમારો સાદ સહેવાતો નથી; તમારું આમંત્રણ ઠેલાતું નથી! ઊંડાને ઊંડાનો અવાજ જેમ આવે તેમ તમારો પડઘો મારી હજી ખાલી કોતરોમાં પડે છે! પણ... પણ... કિંશુક : (અકળાતો) બોલો, બોલો! કાંઈ બાકી ન રાખો. (ઊભો થઈ જાય છે.) રજનીગંધા : તમે એકલા ન રહી શકો તે હું જાણી ગઈ છે. હવે તમને બેકલા કરવામાં રસ ન રહ્યો! (કિંશુક પલાશની પાંદડીએ પાંદડી પીંખી નાખી આખા ખંડમાં ઉડાડે છે, અને પછી ઊતરી પડે છે.) રજનીગંધા : (સ્વગત, બારીએ જઈ) ગઈ કાલના માણસો મોકલ્યા છે. ભરથરી જ્યાં હોય ત્યાંથી તેને પકડી આણવા! અને હવેય નહિ આવે તો... (ઉંબરો ઉલેટી પાંચમો પ્રવેશ કરે છે. એના હાથમાં ગંધરાજનો ગોટો છે.) કુમાર : ફૂલરાણી! ગંધરાજ લાવ્યો છું. (ઊભો જ રહે છે.) રજનીગંધા : (એકદમ ફરી) ગંધરાજ? ગંધરાજ? જાણે રજનીગંધાનો અનુરણન! ક્યાં છે, ક્યાં છે? આપો મને. કુમાર : (હાથ લંબાવી) તમે જ લઈ લો! રજનીગંધા : ના ના; મને ન ખપે. ન ખપે એ! એ તો જોતજોતામાં કરમાઈ જાય, પીળાં પડી જાય! કુમાર : પ્રેમનો રંગ પીળો છે, કુમારી! અને રજનીગંધા અને ગંધરાજની બેલડીને તો કવિસમ્રાટે ગાઈ છે! વળી ગંધરાજની ખૂબી તમે સમજતાં નથી. એ પ્રફુલ્લપાંખડી હોય ત્યારે તો મહેકે, પણ સત્કર્મોની સ્મૃતિની જેમ પીળાં પડ્યા પછી — કરમાયા પછી એ સવિશેષ મહેકે છે. સ્વીકારી લો એને, રાજકુમારી! રજનીગંધા : ક્ષમા કરો, ક્ષમા કરો, કુમાર! મૃત્યુ પછીય જીવવાનું હોય તો શાંતિ ક્યારે સાંપડે? મૃત્યુની આશામાં તો મને જીવન સહ્ય થાય છે. કુમાર, પધારો! તમારું કરમાયેલું મોં મારાથી નથી સહાતું! રજનીગંધા અને ગંધરાજનું લગ્ન સ્વાભાવિક લાગે છે, કુમાર! પણ તેથી જ મને એ અકારું છે. કુમાર : જેવી મરજી, કુમારી!
જાણે સ્વપ્નમાં સરતી હોય તેમ એના ગીતનો પડઘો પાડતી એને અનુસરે છે.
(ધીમે પગલે વિદાય થાય છે.) રજનીગંધા : આવજો! કુમાર : ન...આ....રે ! (ઊતરી જાય છે.) રજનીગંધા : મેં ભૂલ કરી. કુમાર, કુમાર! (ઉંબરામાં જાય છે.) ચાલ્યા ગયા, ચાલ્યા ગયા, કુમાર! (પગથિયાં તરફ જોઈ રહે છે. થોડી વારે) આ શું? આ કોણ આવે છે? પહેરેગીરો કોઈને પકડી આણે છે. ભરથરી તો નહિ? (અંદર આવી સ્વસ્થ થવા લાગે છે. સાડી સંકોરે છે.) ભરથરી! મારો ભરથરી! (ભરથરીને પકડી બે પહેરેગીરો પ્રવેશ કરે છે. એના છોગામાં પીળાં પલાશ રાજે છે. રાજકુમારીનો ઇશારો થતાં પહેરેગીરો એને છોડી ચાલ્યા જાય છે. રજનીગંધા સ્તબ્ધ થઈ ભરથરીની આંખોમાં જોઈ રહે છે. છૂટો થતાં જ ભરથરી એકતારો શરૂ કરે છે અને સૂર પૂરે છે.) ભરથરી : પાઠવ્યાં પાછાં કોણ ફરે? નીર નીતર્યાં ભેગાં ન થાય : ડુંગરે ડુંગરે દેવળ ઊભાં, ત્યાં પાછળ કેમ ફરાય? પીળા પલાશનું ફૂલડું લાધ્યું! જોબનપુરમાં જોબન વાધ્યું! રજનીગંધા : ભરથરી, ભરથરી! તને આ શું થયું છે? દેખે છે છતાં જાણે દેખતો નથી; બોલે છે છતાં જાણે બોલતો નથી! (ભરથરી મૂગો રહે છે.) ભરથરી ! ભરથરી : રજનીગંધા! રજનીગંધા : આપ મને તારું ચૂંટેલું ફૂલ! કયું ફૂલ લાવ્યો છે? ભરથરી : એકે ફૂલ લાવ્યો નથી, રજનીગંધા! તું જે ફૂલ દેખે છે તે મારી સાથે આવ્યું છે, હું લાવ્યો નથી, વગડેવગડે હું ફરી વળ્યો અને ઝાડવેઝાડવું જોઈ આવી. અંતે આ પીળું પલાશ લાધ્યું. ગયો’તો તારે માટે લેવા, પણ એ મળતાં તું સરી પડી! મને મારામાં જ તૃપ્તિ મળી. તારા સેવકો પકડી ન લાવ્યા હોત તો હું ત્યાં જ રહેત. પલાશનો સ્વભાવ પ્રસરવાનો હોય છે. પણ પીળું પલાસ અસામાન્ય હોઈ આત્મસંતોષી છે. પ્રભુની જેમ આત્મરતિનો દુર્ગુણ એની રેષાઓમાં ઢળ્યો છે. રજનીગંધા! તને ખૂબ જોવડાવી મેં. અને રાહ જોવડાવી તેય ને અનંત કાળ સુધી એકલી જ રાખવા! પણ એમાં કોઈ શું કરે? રજનીગંધા! મને તો પીળું પલાશ લાધ્યું! (ગાય છે.) પાઠવ્યાં પાછાં કોણ ફરે? નીર નીતર્યાં ભેગાં ન થાય : ડુંગરે ડુંગરે દેવળ ઊભાં, ત્યાં પાછળ કેમ ફરાય? પીળા પલાશનું ફૂલડું લાધ્યું, જોબનપુરમાં જોબન વાધ્યું! (ગાતો નીચે જાય છે.) રજનીગંધા : (જાણે સ્વપ્નમાં સરતી હોય તેમ એના ગીતના પડઘો પાડતી એને અનુસરે છે.) પ્પાઠવ્યાં પાછાં કોણ ફરે? નીર નીતર્યાં ભેગાં ન થાય : ડુંગરે ડુંગરે દેવળ ઊભાં, ત્યાં પાછળ કેમ ફરાય? પીળા પલાશનું ફૂલડું લાધ્યું, આગ મહીં વળી ઇન્ધન વાધ્યું!
(મૂઢ થયેલી દાસીઓ એને અટકાવવાનું ભૂલી જાય છે. પડદો નીચે ઊતરી જાય છે.)
જલતરંગ
નૃત્યગીત
(દસબાર બાળકો બે ચક્કરમાં ગોઠવાઈ આ ગીત ગાય છે. લીટી લીટીના ભાવો વ્યક્ત કરતો અંગમરોડ કરી, દેહને ગતિ આપી જલતરંગનું નૃત્ય કરે છે. આખું ગીત બે વખત ગવાય ત્યાં સુધી નૃત્ય લંબાવે છે; અને બન્ને વખત નૃત્યપ્રકારમાં ભિન્નત્વ આવે છે.) ભરદરિયામાં ચાંદો પડતાં, ચક્કર ચડતાં, અપરંપાર : ઘોડા જેવાં મોજાં ચડતાં, લગામ ના કે ના અસવાર. પડતાં ચડતાં દિશ દિશ વાટે, હણતાં ધમતાં દઈએ દોટ; અડતાં ધરણીએ સૌ ઘાટે, પાછા ફરતાં આવે ઓટ.
સાખી
લાખ લાખ મોજાં અમે, અશ્વ સરીખી ડોક; પછાડતાં અવની તટે, વાગે, તોય ન શોક. દીવાદાંડી આઘે ઊભી, બોલાવે પલકારો કરી : આલિંગન જ્યાં કરવા જઈએ, કોતર નિજનાં દેતી ભરી. કાંઠે કાંઠે હીરા મોતી, કોડી છીપની કરી અલ્પના : ઊંડા ઊંડાણે પોઢીને, સ્વપ્નદેશની ધરી કલ્પના. ભરદરિયામાં ચાંદો પડતાં, ચક્કર ચડતાં અપરંપાર : ઘોડા જેવાં મોજાં ચડતાં,
લગામ ના કે ના અસવાર!