કુંવરબાઈનું મામેરું/શબ્દાર્થ અને ટિપ્પણ
કડવું ૧.
કડી
૧. મામેરું (મોસાળું) = કન્યાના માતૃપક્ષ તરફથી–મામાના ઘેરથી કરવામાં આવતી પહેરામણી
૧ મનમુદા = મનને આનંદ આપનારું
૬. કર્પૂરગૌર – ઉમિયા (પાર્વતી)નો કપૂર જેવો ગોરો દેહ
કડવું ૨
૬ઉદ્ધવ-વિદૂર – એવા મહાન ભક્તોની હરોળમાં નરસિંહને સ્થાન આપ્યું
૯. ત્રિપુરાર – ત્રણ પુર(નગર)ને જીતનાર મહાદેવ શંકર
૧૪. તું ગોરાણી, મેં પ્રમાણી – તારી મને સાચી ઓળખ થઈ, તારા વજ્ર(કડવા) વચનથી જ છેવટે હું હરિને પામ્યો
કડવું ૩
૨. ચંગ = એક વાદ્ય
૩ તદાકાર = તન્મય
૭ જંજાલ = સંસારની કડાકૂટ
૧૧. છે લઘુવય નાનો ભરથાર – પતિ નાની વયનો છે એટલે પરિવારમાં એનો પોતાનો કોઈ અવાજ નથી, કુંવરબાઈને એનો સધિયારો નથી.
૧૩ દુર્બલની = આર્થિક રીતે નબળા કુટુંબની
૧૪ સીમંત = સ્રીની પ્રથમ સગર્ભાવસ્થા પ્રસંગે કરવાનો સંસ્કાર, રીત
૧૫. દ્યામણી – દયામણી, લાચાર
૧૯ ફ્જેત = બેઆબરૂ
૨૧ ફગો = છકી જાવ છો
કડવું ૪
૧. પત્ર જ આપ્યું.. –સંસ્કૃતમાં ને મધ્યકાલીન ગુજરાતીમાં પત્ર(પત્રમ્) શબ્દ નપુંસક લિંગનો છે. ૨ દામ = દ્રવ્ય ૫ વહેલ = ઉપર ઓઢાવાળું શણગારેલું ગાડું
- કડી ૫-માં ધૂંસરી, સાંગી, સોટા, તલાવા, પીંજણી વગેરે ગાડાના વિવિધ ભાગોનાં નામ છે.
૧૧ ગળિયો = અશક્ત, થાકીને બેસી પડેલો
૧૨ ચીચૂએ = ચૂંચૂં એવો અવાજ કરે.
૧૪. વિષયીપુરના લોક – સંસારની ભૌતિકતા, લાલસામાં ફસાયેલા. એ લોકો વૈષ્ણવ નરસિંહનો ભક્તિમાર્ગ શું જાણે?
૨૫. સુરભિ – ગાય
કડવું ૫
૨,૬ જૂઆ-બગાઈઓ = ઢોર (પ્રાણી)ના શરીર પરનાં જીવડાં
૫ ફૂટડો = સુંદર
૯ ઠીઠોલી = ઠઠ્ઠા મશ્કરી
૧૩ મચ્છર = મત્સર, અભિમાન
૧૪ મેર = મેરુ પર્વત
૨૨ નાડાછડી, મોડ વગેરે મંગલ પ્રસંગે જરૂરી સામગ્રી
૨૨. ઘાટ = રેશમી સાડી
૨૫ તલફે = તરફડિયાં મારે
૨૯ આસામી = વ્યક્તિ, મનુષ્ય
૩૧ ફાંસુ = ફોગટ, વ્યર્થ
કડવું ૬.
૧ ભારે = ઉંમરમાં, વજનમાં (?), સત્તામાં
૪ સેં સાત = સાતસો
૪ વાંકડિયાં ફોફળ = ઊંચી જાતની સોપારી
૫ તાસ = સોના-રૂપાના તારવાળું રેશમી વસ્ત્ર;
૫ ચાર ચોકડી = ૪x૪ = ૧૬ સંખ્યા, અથવા ચાર ચોકડીની ભાતવાળા
૫ કોડી =વીસ; પંદર કોડી ૧૫x૨૦ = ૩૦૦.
૫ પછેડી = પામરી, ખેસ, દુપટ્ટા, કડી ૮માં છીંટ, મોરવી વગેરે, કડી ૯માં મશરૂ ગજીઆણી વગેરે, કડી ૧૦માં શેલાં – એ બધી સાડીઓની વિવિધ જાતોનાં નામ છે
૧૪ પહાણિયા = પથ્થર
કડવું ૭.
૧ ડાટ વાળ્યો = ગજબ કર્યા, પાયમાલ કરી નાખ્યા
૨ કાતી = છરી દગો, ડંખ,
૬ સધારો = સિધાવો, પાછા જાઓ
કડવું ૮.
૩. કંદર્પસરીખો લાજે –કંદર્પ(કામદેવ) જેવો પણ નરસિંહના રૂપ આગળ શરમાય, ભોંઠો પડે– એવો કટાક્ષ
૫ કળકળતું = ઊકળતું
કડવું ૯.
૫ સમોવણ = ગરમ પાણી માફકસરનું કરવા ઉમેરવાનું ઠંડું પાણી
૭ કોરણ = ધૂળ,કાંકરી સાથેની આંધી
૮ સાધ = સાધુ, સજ્જન
૧૦ માવઠું = માઘ-વૃષ્ટિ, કઋતુનો વરસાદ
કડવું૧૧.
૨ વહેવાર = રિવાજ ૩ ટોપીવાળા = કાન-ઢંકાતી ટોપી પહેરેલા સાધુઆ ૬ વેસર = નાકે પહેરવાની નથણી ૭. ઠીંઠોળી – ઠઠ્ઠા-મશ્કરી ૯ કડલાં,કાંબી = પગનાં ઘરેણાં ૧૫ પિયરપનોતી = પિયરપક્ષે નસીબદાર. અહીં કટાક્ષમાં; પરંતુ
- કડવું- ૧૫(કડી ૨૫)માં એના સાચા અર્થમાં.
૧૫ સાધર પહોંતી છે = મનના કોડ પૂરા કર્યા છે (વક્રોક્તિ છે)
કડવુ ૧૨
૨ વેદીઆ = વેદ જાણનાર નાગર બ્રાહ્મણ (અહીં કટાક્ષમાં)
૨ માધવ શું ભેદિયા = પ્રભુમાં તલ્લીન થયા છે.
૩ દામોદર, બાલમુકુંદ... = કડી ૩થી ભગવાનનાં વિવિધ નામો અને પૌરાણિક સંદર્ભો સાથે ભક્તોને ઈશ્વરે કરેલી સહાયના ઉલ્લેખો છે (કડી ૧૯ સુધી)
૨૪ પિંગાણી = માથામાં નાખવાના તેલની લાકડાની વાટકી
કડવું૧૩
૧ પુરુષપુરાણી = પુરાણ પુરુષ ભગવાન
૩. વાણોતર – શેઠના મદદનીશો, ગુમાસ્તા
૬ અડવાણે = ખુલ્લા-ઉઘાડા પગે
૭. બજાજ – કાપડિયો, કાપડનો વેપારી
૯ જામા = ઘેરવાળું અંગરખું, પહેરણ જેવું.
૧૦ વેલિયાં = વેઢ, આંટાવાળી વીંટી
૧૨. જાણે ઊગિયા શશિયર ભાણ – ચંદ્ર અને સૂર્ય. કમળાનું તેજ સૂર્ય-ચંદ્ર જેવું. ઉત્પ્રેક્ષા
૧૪ ક્ષુદ્ર ઘંટાલી = નાનાં કાણાં પાડેલી ઘંટડીઓની હાર
૧૪ વીંછીઆ, અણવટ = પગની આંગળી અને અંગૂઠાનાં ઘરેણાં
૨૩ કોઠી = વેપારની પેઢી
૨૩ ઓથ = મદદ
સાંસે = શ્વાસે,આશ્ચર્ય અને ભોંઠપથી શ્વાસ ઊંચો થઈ ગયો
કડવું૧૪.
૪ કમાઈ = કમાણી, વળતર
૫ ઉમા-મહેશ્વર આપ્યાં આણી = શિવપાર્વતીના યુગલને શણગારે, એમાં ત્રણ સ્ત્રીનાં અને આઠ પુરુષોનાં વસ્ત્રો હોય.
૬ પલવટ વાળી = કમર ઉપર કપડું બાંધી
૯ બુસટિયો = સીમંતિનીને કંકુવાળા હાથ ગાલે લગાવવાની વિધિ કરનાર પતિનો નાનો ભાઈ (દિયર)
કડવું ૧૫
૬ ખીરોદક = ક્ષીરોદક; એક જાતનું રેશમી વસ્ત્ર કડી ૬થી૨૩ વિવિધ વસ્ત્રો, સાડીઓ, તથા અલંકારોનાં નામ છે
૨૪ ઓડે = ધરે, લંબાવે
કડવું૧૬
૧ કોડ = અંતરની ઇચ્છા, અભિલાષા
૬ પરન્યાતી = (નાગર સિવાયની) બીજી જ્ઞાતિનાં
૬ ફૂલફૂલી = ફૂલ જેવી ખીલેલી
નેગિયો = પ્રતિષ્ઠિત-આબરૂદાર