દલપત પઢિયારની કવિતા
[[File:|300px|frameless|center]]
દલપત પઢિયારની કવિતા
સંપાદક: રાજેશ મકવાણા
કાગળના વિસ્તાર પર
ધણથી છૂટા પડેલા ઢોર જેવા
હું
અહીં કાગળના વિસ્તાર પર
રોજ રઝળપાટ કરું છું.
પાનાંનાં પાનાં ભરાય છે, રોજ.
શબ્દની મૉરીએ કશુક ખેંચાઈ આવશે
એ આશાએ મથ્યા કરું છું, રોજ.
પણ આજ લગી
એકાદ ગલીનો વળાંક સુધ્ધાં
હું વાંચી શક્યો નથી.
હતું કે :
કાગળ–કેડી કોતરી લેશું,
કૂવો-પાણી ખેંચી લેશું,
એક લસરકે ગામપાદરને ઊંચકી લેશું!
આ શબ્દોની ભીડમાં
મારો શેઢો ક્યાંય ઊકલ્યો નહીં.
એક જ કમાડમાં આટલા બધા શબ્દો
વસાઈ જશે અની ખબર નહીં;
બાકી નળિયા આગળ જ નમી પડત.
હજુયે કૌછું કે
મોભારે ચડવાનું માંડી વાળો,
આમ શબ્દો સંચાર્યે
કદી ઘર નહીં છવાય!
બારે મેઘ ખાંગા ત્યાં
નેવાં ઝીલવાનું તમારું ગજું નહીં, જીવ!
તંગડી ઊંચી ઝાલીને
અંદર આવતા રો’
એકાદ ચૂવો આંતરી લેવાય ને
તોય ઘણું!
મારો ભોંયબદલો
હું
આ નગરમાં ભૂલા પડેલો જણ છું.
કાચની બારીમાંથી
રોજ સાંજે વીખરાઈ પડતુ ધણ છું.
આ અગાસીઓનેે દસ દસ વર્ષથી
ધોતો આવ્યો છું.
વેલકૂંડાં ગોઠવી ગોઠવીને મેં
આંખો લીલી રાખી છે.
મને શું ખબર કે
હું અહીં સુગરીના માળામાં
સાઇઠ વૉલ્ટનો બલ્બ મૂકીશ તે ત્યાં
બધાં જનાવરોની પાંખો ફાટી જશે?
સડકો અહીં આખી રાત જાગે છે.
અમારે નાવું નગરમાં
તે નાચવું નવેરામાં
તે તો કેમ બનવાનું છે?
મહી નદી!
મારા સામું જોઈશ નહીં
હું હવે અનાવૃત્ત થઈ શકું તેમ નથી.
ઇન્જેક્શન લઈ લઈને
મેં તારું પાણી બદલી નાખ્યું છે.
વગડાનાં વૃક્ષો!
ખાતરી ન થતી હોય તો
આ કાંડું હાથમાં ઝાલી તપાસી લો
મારી નાડીઓમાં ટેબલનો ઉછેર
હવે તળિયું બાંધી રહ્યો છે.
હું કાલે ઊઠીને
ટાઈલ્સ જેવું એળખાવા લાગું તો
તમે જોજો આઘાંપાછાં થઈ જતાં!
તમારી પરકમ્મા કરતાં કેટલાંક પગલાં
હું ત્યાં જ ભૂલી આવ્યો છું.
મારો આ ભોંયબદલો
નહીં સાંખી લે એ!
આણ મૂકીને આંતરી લેજોે બધું.
અહીં મારા પગ ધૂળ વિનાના,
ચોખ્ખા રહે છે.
અને સ્વચ્છ, સુઘડ એવાં વિશેષણ આર્પું
તોપણ ચાલે!
અંગૂઠે આંખ માંડું
ને આખું ભાઠું પી શકું
એવું એકે અનુસંધાન મળતું નથી મને.
મારી આંખમાં ઊડાઊડ કરતા,
થોરિયાનાં પાનમાં તરતા,
દૂધે ધોયેલા મોર
ક્યાં ગયા, હેં?
—ક્યાં ગયા?
ચાલુ ચોમાસે
ચાલુ ચોમાસે
નવેરામાં
નવા આંબા ઊગ્યા હશે....
આ લ્યો!
ઊગેલા ગોટલાને ઘસી–ઘસી
પિપૂડી વગાડવાની ઉંમર તો
આખરે
થડિયું થઈને રહી ગઈ!
અમને ફૂટવાનો અનુભવ
ક્યારે થશે?
હું મને ક્યાં મૂકું?
મારે મારો મુકામ જોઈએ છે.
હું છેલ્લા કેટલાય વખતથી
મારાથી છૂટો પડી ગયો છું.
હું
નથી હસી શક્યો કે
નથી ક્યાંય વસી શક્યો.
લીમડાની સળીઓ ભેગી કરીને
માળો બાંધનાર હોલાએ
એની જગ્યા બદલી નથી,
ગળું ખોંખારી
આખો ઉનાળો ઘૂંટવામાં
એ આજે પણ એકતાર છે.
હું
એના જેવું ભેગું
કેમ રહી શક્યો નથી?
વેરણછેરણ થઈ ગયું છે બધું
થાય છે કે લાવ
પાછે પગલે જઈને કોઈ સ્થળે
અકબંધ રહેલા સમયની છાપ લઈ આવું,
પણ
બાંધ્યા કદનું પગલું
મારો પીછો કરે છે.
મારા પગ
કોઈ નિશ્ચિત આકારની મોજડીઓથી
સિવાઈ ગયા છે.
હું કયો છેડો ઝાલું?
ક્યાંથી ડગ ભરું?
કપડાં ભરવેલી વળગણી ઉપરથી તો
મારી આવ-જા
ક્યારનીય બંધ થઈ ગઈ છે.
બધું જ
બહારનું બની ગયું છે.
મને, મારે
ક્યાં અને ક્યારે મળવું એ જ મોટો સવાલ છે.
હું તમારી સન્મુખ
બેઠો બેઠો વાતો કરતો હોઉં
ત્યારે પણ
બીજે ઠેકાણે ગડીબદ્ધ પડ્યો હોઉં છું.
હું સૂતો હોઉં પથારીમાં
અને મારા શ્વાસ
વગડામાં ક્યાંક લીલા પાનનો રંગ
ધારણ કરતા હોય છે.
પડખું હું અહીં બદલું
ને પાળિયા બીજે રાતા થતા હોય છે.
નખ કાપતી વખતે
હું અનેક છેડેથી વધતો હોઉં છું.
મારી હથેળીની રેખાઓ
છાંયો શોધતી ફર્યા કરે છે
હાથની બહાર!
આ નજરમાં પણ
કેટલા બધાં પાંખિયાં પડી ગયાં છે?
આંખમાં આંખ પરોવીને
આરપાર થઈ શકાયું હોત તો?
તો
હું ખૂણાખૂણા થતો બચી શક્યો હોત.
ભરીભરી વસતિ વચ્ચે
હું વેરાતો જાઉં છું.
મારે ભાગી જવું છે...
એક દિવસ
મેં
મારા હોવા વિષેની
જરાક જગ્યા પડેલી જોઈ હતી
ને મેં,
મારા શ્વાસને
પીપળો થઈ જવાનું કહ્યું હતું!
પછી શું થયું જાણો છો?
બીજે દિવસે
આખા વગડા ઉપર ઉનાળો ત્રાટક્યો હતો!
મેં મારી લાગણીને
નદી થઈ જવાનું કહ્યું હતું
ને બીજે દિવસે
આખા દરિયાને એક વાવટો નડ્યો હતો!
કહો –
હું મને ક્યાં મૂકું?
પાંગથની ભાષા
મૂરતને ગણકાર્યા વગર
મંડપ છોડતો મરસિયો
ક્યાંથી પાછો ફરે છે
એની ખબર પડી નથી.
પણ
જ્યારે જ્યારે એ
ફેરીએ નીકળ્યો છે ત્યારે
અવાજ ઉપર છાંયે ફરી વળ્યો છે.
તમે ‘પવન’ એટલો શબ્દ પણ ન બેાલી રહો
તે પહેલાં
ચાદરમાંથી ગીધનાં પગલાં ખંખેરાવા માંડે
વિસામા!
તમે આટલેથી અટકો.
યાદ રહે તો
ઊછીના અજવાળે અક્ષર ઉકેલજો.
કયા અંગૂઠે દેવતા મૂકવાનો છે
એ તો ખોળી શકાશે
પણ કયા તરભેટે દીવો થિર થવાનો છે
એની ખબર નહીં પડે.
કોઈ પૂછશે તો
કહીશ કે
પાંગથની ભાષા તો હું પણ જાણતો નથી!
’લ્યા જીવ!
લ્યા જીવ!
હેંડ્ય તા,
જરા જોડામાં ચૈડ મેલાઈ જોેઈએ!
આટલું બધું ચાલ્યા
પણ કશો અમલ તો ચડ્યો નહીં.
લે,
બીડીના બેચાર હડાપા ખેંચી કાઢ
આમેય તે
આપણા આંટાફેરાનેા કશો અરથ નથી.
ગાફણના પથરા
પાછા ખેતરમાં જ પડતા હેાય છે
ચાડિયાને શું?
એને ચરવું નહીં કે ચાલવું નહીં!
–મેલ દેવતા!!
આંબાવાડિયું
એક સમયે
હું ગાર ગૂંદતો હતો
એ પગલાંનું માપ મારે જોઈએ છે.
નક્કી, એ રસ્તે
એક નવી ભીંત ભરી લઈશ,
ઓકળીઓથી લીંપી લઈશ,
આંબાવાડિયું ઉછેરી લઈશ,
પીળું પાન
લીલું પાન,
વડવાઈએ વધેલું દાણ
દાણ કહેતાં દેશ દેશથી
દોડી આવે શઢ-કાટલાં વહાણ...
અરે!
કોઈ આ છેડેથી
આંચકો તો મારો!
રંગનુ નોતરું
ગામડે હતો ત્યારે
કુુંડી પછવાડે એકબીજાને વીંટળાઈ
ઊંચા થઈ થઈ પછડાતા સાપને જોયેલા
આજે ધખારામાં
ફરીથી એ યાદ આવ્યા :
ચોમાસું બેસવું જોઈએ!
એક વખત
સાવ સુક્કા, ધૂળિયા રંગના કાચંડાની પૂંછડીએ
ભિયા! ગમ્મતમાં દોરી બાંધી દીધેલી!
મને શું ખબર કે
વરસાદ એની પીઠ ઉપર ઊઘલતો હોય છે!
આજે,
સામેના ઝાડ ઉપરથી,
કરકરિયાળી ડોક ઉપર રંગનું નોતરું ઝીલતો
વજનદાર કાચંડો,
લચ્ચાક્ કરતો પડી ગયો :
વરસાદ તૂટી પડવો જોઈએ!
ને પછી?
પહેલા જ વરસાદે
વગડો છૂટા નાગ જેવું નીકળી પડશે,
બધે કીડિયારાં જ કીડિયારાં... ...
કાછડા વાળેલી કન્યાઓ
ડાંગરની ક્યારીઓમાં
છેાડ જેવું છલકાઈ જશે
મારે
કેટલા વીંછીને ચીપિયે પકડીને
ઘરની બહાર,
વાડમાં નાખી આવવાના રહેશે હેં!
વિચ્છેદ
હે મન!
ઉકેલી નાખો તમારાં
બધાં આવરણ.
ડુંગળીના પડ જેવું બંધાવા માંડ્યા
ત્યારથી જ
આપણો
ભોંયથી વિચ્છેદ શરૂ થયો છે.
હું કદાચ મોટો થઈ ગયો છું
કોઈ મારે કપાળે માટી ભરો,
મને શેઢાની ઊંઘ આવે... ...
કવિતા કવિતા રમતાં
એક દિવસ
કવિતા-કવિતા રમતાં થયું,
લાવ મારી કવિતામાંથી
એકાદ કૂકીને ઓળખી જોઉં
જરા ઉછાળી,
ફેરવીતોળી જોઉં...
મેં બાજી સંચારી
જોયું તો
વાડી આખી વેરણછેરણ!
વૃક્ષો બધાં લીટાલીટા થઈ ગયાં!
કશું ઓળખાય જ નહીં.
કૂકીઓ કૂકીઓ બધી એક બાજુ
ને કાગડાઓ કશાકનો બહિષ્કાર કરતા કરતા
ઊડી ગયા.
તે પછી આ કાગળમાં
સાવ ખાલીખમ, માંચી જેવું
પડી રહેલું અવડ એકાંત
ઉપાડ્યા કર્યું છે, મેં!
રામ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા
ડેલીતૂટ્યા દરવાજાનાં ખળખળ વહેતાં પાણી,
‘રામ’ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા ભડભડ બળતી વાણી.
ક્યાંથી દીવો છૂટો પડ્યો
ને ક્યાં મૂકી એંધાણી?
ઝળહળ ઝળહળ ઊકલ્યું નહીં કાં રેખા પડી અજાણી?
‘રામ’ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા ભડભડ બળતી વાણી.
અલ્લક-દલ્લક પાછું આવે કોણ?
—કૉગળો પાણી?
કોણે છેાડી પાંગથ, કોણે પવનપછેડી તાણી?
‘રામ’ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા ભડભડ બળતી વાણી.
માટી જેવી માટી પાસે
તળાવ માગ્યું, તુલસી માગી,
ક્યાં અંગૂઠો ભોંય ખોતરે, કોણ થયું ધૂળધાણી?
‘રામ’ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા ભડભડ બળતી વાણી.
વધ્યુંઘટ્યું તે કોણ?
કોણે ક્યાં માંડ્યો સરવાળો
અહીં તો –
કમાડ-ઑથે કેટકેટલા દરિયા લેતા ટાળો
કેટકેટલાં તોરણ વચ્ચે સમય બાંધતો માળો
રેતભરેલાં મોજાં વીખર્યાં વહાણ, વાવટો વાળો
તરતી ડેલી, તરતા દીવા, તળિયે બેઠું પાણી,
‘રામ’ બોલતાં અશકર ખૂટ્યા ભડભડ બળતી વાણી.
વા’ણાં વહી જશે
અધવચ, અજલે મજલે વા’ણાં વહી જશે
એકલાં ટોળે વળિયાં એકલાં વીખરાયાં રે, અટકાવો—
અધવચ, અજલેમજલે
નખમાં ચીતરેલી વાડી, સૈયર છાંયો લાગે રે,
અમે અદલે બદલે ઊગતાં જવારા રે, વધાવો—
અધવચ, અજલેમજલે
સૈયર! ચેર્યે ચડું ને ચંપે ઊતરું રે,
અમે અડીએ ઘડીએ ઊઘલ્યાં અંધારાં રે, અંજવાળો—
અધવચ, અજલેમજલે
ભરિયાં ચંદન તળાવ, લે’ર્યો ઊંઘ લાવે રે,
અમે તાંબાકુંડીએ જળના ઉતારા રે, છલકાવો—
અધવધ, અજલેમજલે વા’ણાં વહી જશે.
છેલ રમતૂડી
છેલ રમતૂડી! પુનમિયા મેરામેં પારશ પેંપરો રે લોલ,
એની ચાર ચાર ગઉની છાંય
દીવડા શગે બળે
એની પાંદડાં કેરી ઝૂલ્ય, સાહેલી!
આથમતાં ઉકેલી ને પાદર થરથરે રે લોલ.
આયો અષાઢીલો મેઘ
નદીએ નઈ જઉં
અલી ચ્યાં ચ્યાંં ટઉચ્યા મોર, સાહેલી!
પેંજરના પંખીને વાયક પાછાં ફરે રે લોલ.
લીલી એકળીઓની ભાત્ય
વગડે વેરઈ ગઈ
પેલા પાણિયારાની પાળ, સાહેલી!
નજરુંને ઉતારો નેવાં જરે છલે રે લોલ.
પેલા મારીડાને બાગ
મરવો નંઈ બોલે,
પેલા સુથારીને હાટ
મંડપ નઈં ડોલે,
હવે હાડિયાને ઉડાડ્ય, સાહેલી!
આયા ગયા દન જમણી આંખે ફરફરે રે લોલ.
ટેંટોડો
એક એંશી વરહના ટેંટોડો,
એના મોઢામેં દુધિયા દાંત,
બોલે ટેંટોડો!
એ તો છપઈને છોરી જોતો’તો,
એનાં નેણાંમેં નવરા નાગ,
બોલે ટેંટોડો!
ટેંટોડો તો ટાલવાળો, ટોપી માગી લાયો બેની!
ઘઈડી ઢહરક મૂછોવાળો, મેંસ્યો આંજી આયો બેની!
બોલસ્યા એની બાળ-કુંવારી, કાનુડો!
એની હેંડસ્યા હલ્લક-મલ્લક,
ઘેલો ટેંટોડો!
શેરીએ શેરીએ સાદ પડાવો,–ટેંટોડો!
ઢોલિયા ઢેકી-છાંય ઢળાવો,–ટેંટોડો,
એનો રેશમિયો રૂમાલ, ચડતો વેંછૂડો,
એંશી વરહનો ટેંટોડો!
કાળે ઉનાળે કરા પડ્યા ’લી ટેંટોડો,
મારી છાવણીઓમેં છરા પડ્યા ’લી ટેંટેડો!
એણે તાંણીને માર્યા તીર,
રાયવર ટેંટોડો!
ઉગમણી દિશ આ કોણ ઊડે ’લી બગલું જો,
માતાની મઢીએ દીવા બળે ’લી હમણું જો
બોરી બજારમેં મૂલ થયાં પેલી લંકા બળે;
અંદાવાદને આઠમે ટાવર ડંકા પડે રે લોલ
એંશી વરહનો ટેંટોડો!
રાજગરો
રમતાં રમતાં રોપ્યો, રડજી રાજગરો!
હરતાં ફરતાં ટોયો, રડજી રાજગરો!
કોણે રંગ ઉમેર્યા?
ક્યાંથી અમથું અમથું લે’ર્યા?
સૈયર! અજાણતાં ઉછેર્યો રડજી રાજગરો!
રાજગરાને વણછે વધતો રોકોજી,
રાજગરાને ભોંય બરાબર રાખોજી,
રાજગરાનાં પાન
રણમાં તરતાં નીકળ્યાં કોણ?
સૈયર! લે’ર્યો મોર્યો લીલું કંચન રાજગરો!
રાજગરો તો કેડ-કમ્મર ફાલ્યોજી,
રાજગરાનો અઢળક ઢળિયો છાંયોજી,
રાજગરાનાં ફૂલ
રાતી ચનોખડીનાં મૂલ
સૈયર! રે’તાં રે’તાં રગરગ રેલ્યો રાજગરો!
રાજગરાને આરણ-કારણ રાખોજી
રાજગરાને વેરણ-છેરણ નાખોજી
રાજગરાનો છોડ
અમને ઘેન ચડ્યું ઘનઘોર
સૈયર! ઝરમર ઝરમર વરસ્યો ઝેણું રાજગરો!
પુણ્યસ્મરણ
અમને કોની રે સગાયું આજ સાંભરે.
ઊંડે તળિયાં તૂટે ને સમદર ઊમટે...
કોની રે સગાયું આજ સાંભરે
કોઈ પાળ્યું રે બંધાવો ઘાટે ઘોડા દોડાવો,
આઘે લે’ર્યુ ને આંબી કોણ ઊઘડે...
કોની રે સગાયું આજ સાંભરે
આજે ખોંખારા ઊગે રે સૂની શેરીએ,
ચલમ-તણખા ઊડે રે જૂની ધૂણીએ;
અમને દાદા દેખાય પેલી ડેલીએ...
કોની રે સગાયું આજ સાંભરે
માડી વાતું રે વાવે આ ઉજ્જડ ઓટલે,
ખરતાં હાલરડાં ઝૂરે રે અધ્ધર ટોડલે;
ઊંચે મોભને મારગ કોણ ઉતરે...
કોની રે સગાયું આજ સાંભરે
કોઈ કૂવા રે ગોડાવો કાંઠે બાગો રોપાવો,
આછા ઓરડિયા લીંપાવો ઝીણી ખજલિયું પડાવો,
આજે પરસાળ્યું ઢાળી સૌને પોંખીએ...
અમને સાચી રે સગાયું પાછી સાંભરે.’’’
મને હું શોધું છું!
ભાળ મળે નહીં ક્યાંય, મને હું શોધું છું!
કોઈ બતાવો ક્યાં છે મારી ભોંય? મને હું...
આગળ કે’તાં આગળ જેવું કશું નહીં,
પાછળ કે’તાં પાછળ જેવું કશું નહીં,
ડગલે પગલે હું જ મને આડો ઊતરું
ને હું જ મને અવરોધું છું....ભાળ...
કહો મને હું ચહેરે મહોરે કોને મળતો આવું છું?
ક્યાં છે મારી મૂળની છાપો? શું શું નિત સરખાવું છું?
હું અતડો, મારાથી અળગો
શું કોને સંબોધું છું!...ભાળ...
એમ થાય કે ઇચ્છાઓનાં જડિયાં ખોદી
આઘાં તડકે નાંખું!
બાજોઠ ઢાળી બેઠો બેઠો આનંદ મંગળ ભાખું!
એમ થાય કે નભમંડળનું આખું તોરણ
આંખે બાંધી રાખું,
વળી થાય કે છાયાસોતો વડલો વહેરી નાખું!
વારાફરતી વૃક્ષબીજમાં
હું જ મને વિરોધું છું.....ભાળ....
અમે અમારી ઓળખ વિશે આજ લગી બસ, હાંક્યે રાખ્યું!
અંદર કશું મળે નહીં ઉપર ચાદર જેવું ઢાંક્યે રાખ્યું!
સહી દસ્તક હું પોતે દલપતરાય, નહીં ઠામ, નહીં ઠેકાણું
અહીં નામ અધૂરું નોંધું છું...ભાળ મળે નહીં...
કિયા તમારા દેશ, દલુભા?
કિયા તમારા દેશ દલુભા, કિયાં તમારાં કુળ?
કિયા તમારા કાયમ ઠેકા, કિયાં તમારાં મૂળ?
કોણે રચિયા કુંભ? કુંભમાં કોણે ભરિયાં નીર?
કોણે મત્સ્યને રમતું મેલ્યું? કોણ ઊભેલું તીર?
ભરતી ક્યાંથી ચડતી? ક્યાંથી વિસ્તરતાં વર્તુળ?
કિયા તમારા દેશ...
અધ્ધર પવન ચલાયા કોણે? કોણે કાવડ તાણી?
આભ ઉતાર્યુ અંદર કોણે? ક્યાંથી ઊઘડી વાણી?
કોણે બાંધ્યા ઘાટ? ઘાટના ઓવારા અનુકૂળ
કિયા તમારા દેશ...
બીજને કોણે બાંધ્યું? ભીતર વડ સંકેલ્યો કોણે?
ગગન સમો વિસ્તાર્યો કોણે? કોણે પડદો ઠેલ્યો?
ઘેઘૂર માયા છ ગાઉ છાયા, ધારણ ક્યાં ધરમૂળ?
કિયા તમારા દેશ...
ઠીક તમારા ઠાઠમાઠ ને પરગટ પાટ પસારા,
અદલ ઈશારા, અનહદ નારા, આધિ ઘડી ઉતારા,
પાંખ પસારી ઊડ્યાં પંખી, આઘે ઊડતી ધૂળ!
કિયા તમારા દેશ...
ભલી તમારી ભેટ, દલુભા
ભલી તમારી ભેટ દલુભા, ભલો તમારો ભાલો,
તીર ઉપાડી તેતર નાઠું, સતનો મારગ ઝાલો!
રણમેદાને રણશિંગું, જ્યાં એક ઝાટકે જુદું,
નાહક ભૂંક્યું ગામ-ગધેડું, ઊડ્યું ના એક ફૂદું!
વળ દેવાનું મેલો, મૂછનો મટી ગયો હવાલો....
ભલી તમારી ભેટ...
ખટસવાદી જીભ અને ખોંખારો ખીણની ભાષા,
ભેલાડ્યું ખેતર, બાપુને ઊભા પાકની આશા,
નાગરવેલનાં નામ અને કંઈ ચરવો ભાજીપાલો...
ભલી તમારી ભેટ...
બહુ ખેલ્યા ચોપાટ, ડાયરે બહુ ખાધા ખોંખારા,
રંગઢોલિયે રહરહ તારા, નાથ વિશે નોંધારા
ઊઠો હવે આ પાથરણેથી, પાછો પડે પિયાલો.....
ભલી તમારી ભેટ..
ફળા વગરની મૂઠ એકલી ફે૨વવાનું મેલો,
ઊંચી ડાળીએ દોરો બાંધે હોલી ને એક હોલો,
જે શ્રીકૃષ્ણ બોલો જીવણ, વિઠ્ઠલ વ૨ બસ, વહાલો....
ભલી તમારી ભેટ...
હોંચી રે હોંચી
એક ગર્દભડી જે ગાજરની લાંચી...
હોંચી રે હોંચી!
કુશકા ખાતાં એને કાંકરી ખેંચી,
હોંચી રે હોંચી!
ઊભી બજારેથી ભાગોળે ભૂંચી...
હોંચી રે હોંચી!
લાવો પટોળાં ને લાવો લ્યા પાં’ચી!
હોંચી રે હોંચી!
મારે લીધે આખી અરવલ્લી ઊંચી...
હોંચી રે હોંચી!
હેંડી હેંડી ને હું તો હિમાલય પ્હોંચી!
હોંચી રે હોંચી!
છેલ્લે શિખર જઈને બાંધેલી માંચી....!
હોંચી રે હોંચી!
અંધારામેં મેં તો ઉપનિષદ વાંચી...
હોંચી રે હોંચી!
વાંચી વાંચીને બધી વૈકુંઠ ઢાંચી...
હોંચી રે હોંચી!
વાત જરા છાની છે...!
વાત જરા છાની છે, કોઈનેય કે’વાની નૈં!
નદી સાવ નાની ને તોયે એ તો વહેવાની થૈ!
વાદળીને એવું કંઈ થોડું પુછાય છે,
ઇચ્છા કેમ ઓતવાની થૈ?
દરિયો ક્યાં નાવને પૂછે છે કોઈ દિ
કિનારે ગઈ કે ના ગઈ!
કાચું મોતી અને અંદરથી ઓટેલું,
તોય એ તો કહેવાની થૈ!
આખોય કારભાર રણને સોંપી,
એ તો બ્હાવરી કંઈ બહારગામ ગૈ!
પાણીની ઉપરવટ પહેરી પટોળાં,
માછલીઓ ચાર પગે થૈ!
જળના તે ઘર વિશે જાળનો જ માંડવો,
તોય એ તો રહેવાની થૈ...!
ફૂલોના પંથકમાં પેઠો પવન,
પછી એને કશું સાનભાન નૈં!
ઝૂલ જેવાં લાગે પણ ઝાંઝવાં તે ઝાંઝવાં
તોય એતો લેવાની થૈ...!
બીજું, બ્હા૨ અમથું શું લખીએ?
કાગળ ઉપર નામ તમારું નોંધ્યું
કોરમોર કંઈ કેસ૨ક્યારી, કંકુનું ઘર બાંધ્યું!
બધી દિશાઓ સમય સમેટી બાજોઠ ઢાળી બેઠી
અક્ષર અક્ષર ઊગ્યા ભાણ ને અજવાળું આરાધ્યું!
નદીઓ તેડી, ફૂલો તેડ્યાં, તારાનું કુળ તેડ્યું
વાદળનું પડતર ખેડ્યું ને જળનું તોરણ બાંધ્યું!
ગોરંભો બાંધીને આખું ઝાડ ઊભું ઠલવાયું
પંખીએ માળામાં તરણું શ્વાસ લગોલગ સાંધ્યું!
બીજું, બ્હાર અમથું શું લખીએ?
અવરજવર ઘર, સાવ અડોઅડ આખું અંદર લાધ્યું!
અજવાળાનો અવસર
દીપ ધર્યા ને ઊમટી તેજસવારી,
ભીતર ગગન ઊઘડે બારી!
ઝળહળ ઝળહળ ગોખ મેડીઓ, ઝળહળ ઝળહળ કેડી;
ખેતર, પાદર, ચોક, શેરીઓ ઝળહળ ઝળહળ તેડી;
અંધારાં ઓગળતાં અંદર,
ઝળહળ આભ-અટારી....... ભીતર....
તારલિયાનાં તેજ ઘૂંટીને ઊઘલ્યાં પારિજાત,
દીપ મઢેલી રાત અને કંઈ કંકુનાં પરભાત,
કમળ આળખ્યાં કમાડ ફરતે
મબલખ ફૂલડાં ક્યારી...ભીતર...
અજવાળાનો અવસર લઈને આવી ઊજળી વેળા;
અંતર છોડી આંખો જેવું, પાંખો જેવું અનહદ ભળવું ભેળાં;
ક્ષણમાં ક્ષણની સંધિ બાંધી
સમય લિયો શણગારી...ભીતર...
આમ ગણો તો કશું નહીં!
આમ ગણો તો કશું નહીં ને આમ ગણો તો ઘણું,
પડદાઓનું નગર વસ્યું આ, ક્યાં છે પોતાપણું?
અસ્થિમજ્જા રંગરૂપ આકા૨ આખરી ઓળખ શું છે?
શૂન્ય પછીનું શૂન્ય થતું શણગાર પાધરો પડાવ શું છે?
ઇંગલા પિંગલા આવન-જાવન સૂરજચંદર ભણું...
કાગળના વિસ્તાર ઉપર કંઈ વગડા જેવું રહીએ
નકશામાં ચીતરેલી નદીએ કેમ કરીને નહીએ?
ઊલી ગયેલી વેળાનાં અહીં ખાલી ખેતર લણું.....
ગોઝારું એવું આવ્યું કે અમને અમે થયાનું ભાસ્યું
લ્હેર્યો લેતું કમળસરોવ૨ વારે ઘડીએ વાસ્યું
મોજાં તૂટતાં તીરે આવી હું રેતબંગલા ચણું.....
નાછૂટકે એક ઘેઘૂર વડલો કાગળ ઉપર દોર્યો,
ઘટાઘોર કલશોર માંડવો મોઘમ મઘમઘ મો’ર્યો,
રથડા ખેડ્યાં રંગછાંયડે રોમ રોમ રણઝણું....
ઝીલણ ઝીલવાને!
સરખી સાહેલીઓ ટોળે મળીને કાંઈ
ગ્યાંતાં જુમનાજીને તીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
વેણુ વાગે ને સૂતી નગરી જાગે,
મન મથુરાને મારગે અધીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
લહેરે લહેરે ચડ્યાં ભર રે જોબન,
મારી નાડીઓના વેગ નહીં થીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
નાવા ઊતરીએ તો નખની મરજાદ,
અમે કાચી કાયાનાં અમીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
આ કાંઠે બેડાં ને સામે કાંઠે તેડાં,
પછી છૂટાં મેલ્યાં’તાં શરીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
ચોગમ ચડ્યાં કંઈ ચંપાના ઘેન,
અમે નીર જેવાં નીર ધર્યાં ચીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
ઘેરી ઘેરી વાંસળીએ ઘેર્યું ગગન,
અમે અડોઅડ ઊઘડ્યાં મંદિર, ઝીલણ ઝીલવાને!
વાડી ખીલી ને ખીલ્યો મોગરો ને,
કાંઈ શીતળ વાયા સમીર, ઝીલણ ઝીલવાને!
દીવડો
મેં તો ઉંબર પર દીવડો મેલ્યો
કે ઘર મારું ઝળહળતું!
પછી અંધારો ઓરડો ઠેલ્યો,
ભીતર મારું ઝળહળતું...
મેં તો મેડીએ દીવડો મેલ્યો
કે મન મારું ઝળહળતું;
પછી ડમરો રેલમછેલ રેલ્યો
કે વન મારું ઝળહળતું...
મેં તો કૂવા પર દીવડો મેલ્યો
કે જળ મારુંં ઝળહળતું;
પછી છાંયામાં છાંયો સંકેલ્યો
સકલ મારું ઝળહળતું...
મેં તો ખેતર પર દીવડો મેલ્યો,
પાદર મારું ઝળહળતું;
પછી અવસર અજવાળાનો ખેલ્યો,
અંતર મારું ઝળહળતું...
મેં તો ડુંગ૨ ૫૨ દીવડો મેલ્યો,
ગગન મારું ઝળહળતું;
પછી અણદીઠો અક્ષર ઉકેલ્યો,
ભવન મારું ઝળહળતું...
ગોરંભો લઈ ગગન ઝળૂંભે!
ગોરંભો લઈ ગગન ઝળૂંભે એક પડે ના ફોરું,
તારે ગામે ધોધમાર ને મારે ગામે કોરું!
પલળેલી પહેલી માટીની મહેક પવન લઈ આવે,
ઝરમર ઝરમર ઝીલવું અમને બહાર કોઈ બોલાવે,
આઘે ઊભું કોણ નીતરતું, કોણ આવતું ઓરું?...
નાગણ જેવી સીમ વછૂટી ધસી આવતી ઘરમાં,
ભીંતે ભીંતે ભાર ચડ્યા હું ભરત ભરું ઉંબરમાં,
ચાસ પડ્યા તારા ચૌટામાં, હું અંધારામાં અહીં ઓરુું...
મચ્છ તાણીને તારે મારગ મેઘાડંબર આજે,
નદીએ નીર ચડ્યાં ને ચાંદો નેવાં ઢાંકી જાગે,
મોર ઊડ્યા તારી ડુંગરિયે, ટહુકા અહીં હું દોરું...
ઉગમણું ચડવું ને અમને ઊતરવું આથમણું,
રાત ઢળે નીંદરમાં ઊઘલે સજ્યુંં ધજ્યું એક સમણું,
તારે ગોખે દીવા બળે, હું વાટ અહીં સંકોરું...
પાટ ઉપર દીવો પેટાવી બેઠો છું!
પાટ ઉપર દીવો પેટાવી બેઠો છું!
ચાંદો સૂરજ ચૉકી બાંધી, નભ ચેતાવી બેઠો છું...
પવન બધા પરકમ્મા કરતા, નવખંડ ધરતી ના’તી,
દશે દિશાઓ મંગળ ગાતી, છાયા સકલ સમાતી,
આખા અક્ષત, અક્ષર આખા, વખત વધાવી બેઠો છું...
નહીં પિંડ, બ્રહ્માંડ નહીં, નહીં પુરુષ નહીં નારી,
ઝીલે બુંદ કોઈ બાળકુંવારી, બીજમાં ઊઘડે બારી,
સ્થંભ રચી બાવન ગજ ઊંચે, બાણ ચડાવી બેઠો છું....
ચડ્યા પવન, કંઈ ચડ્યા પિયાલા, જ્યોત શિખાઓ ચડી
ચંદ્રકળાઓ ચડી ગગનમાં, અનહદ નૂરની ઝડી,
ઈંગલા પિંગલા શૂનગઢ સોબત, શિખર સજાવી બેઠો છું...
નહીં ઉદય કે અસ્ત નહીં, નહીં મંડપ નહીં મેળા;
જલ થલ ગગન પવન નહીં પંખી, નહીં વાયક નહીં વેળા;
ગંગા જમના નાંગળ નાખી, ઘેર વળાવી બેઠો છું...
પાટ ઉપર દીવો પેટાવી બેઠો છું...
સતગુરુની સંગે રે....
મારા સતગુરુની સંગે રે, સતની વાતો થૈ!
હું તો આઠે પ્હોર ઉમંગે રે, સતની વાતો થૈ!
સતની વાતો થૈ, આખા ગામની ઘાત્યો ગૈ!
મારા સતગુરુની સંગે રે...
પહેલે પડદે પ્રથમ ઠેલી, મેલી ડેલી મૈં,
નહીં થાપન કે નહીં ઉથાપન, ભીંત કે ભાત્યો નૈં,
મારા સતગુરુની સંગે રે....
બીજે પડદે જળ સંકેલ્યું, ઓટ કે ભરતી નૈં,
નદી ખસેડી ના’તો હંસો, મોતી ખાતો મૈં,
મારા સતગુરુની સંગે રે....
ત્રીજે પડદે ચાંદો સૂરજ, છોડ્યા છેડે જૈ,
નહીં અંધારું નહીં અજવાળું, દિવસ કે રાત્યો નૈં,
મારા સતગુરુની સંગે રે....
ચોથે પડદે પવન પલાણ્યા, શઢ નહીં થંભી નહીં કૈં,
નહીં હણણણ નહીં હેષા, રેવંત રમતો થૈ થૈ થૈ,
મારા સતગુરુની સંગે રે....
પાંચમે પડદે ગગન ઉઘાડ્યું, ઘઢ નહીં, પંખી નહીં,
નહીં હદ અનહદ, નહીં સમય સ્થળ, શબદ સમાતો તૈં,
મારા સતગુરુની સંગે રે....
કૂવામાં પાણી ખારું આવ્યું છે!
કૂવામાં પાણી ખારું આવ્યું છે,
આપણું જ ઓરેલું અંધારું આવ્યું છે!
કાઢ્યું છે નખ્ખોદ, નદીઓ, પહાડોનું,
શોધી આપો હોય જો સરનામું જંગલ ઝાડોનું!
માટી નહીં, માણસને ખોદો,
મેલું મન મજિયારું આવ્યું છે!
બધી વસંતો ફૂલોની દરખાસ્તો સાથે આવી છે,
આપણે તો વાદળ કાપી જળની છબી મઢાવી છે!
ઋતુઓમાં પણ રેત પૂરી છે,
રણ ક્યાં અણધાર્યું આવ્યું છે?
શું કરશો ખૂંટા મારીને, નળસરોવર નાનું ક્યાં છે?
છાલક વાગે સાઇબીરિયામાં, સારસનું મન છાનું ક્યાં છે?
સીમા સરહદ પારથી
સહિયારું આવ્યું છે!
આ છેડે શું પેલે છેડે, સૂરજ આવે જાય છે,
પાણી ને પરપોટા વચ્ચે પછીત મોટી થાય છે!
વધ વધ કરતી વાડનું નાકું જોઈ લો,
શ્વાસ વચ્ચેવચ્ચે ખોડીબારું આવ્યું છે!
ઝાડ થવાનું મન
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને ઝાડ થવાનું મન,
ઝાડ થવાનું મન કે અમને ચડવું ઊંચે ગગન!
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને ડાળ થવાનું મન,
ડાળ થવાનું મન કે અમને ઝૂલવું વન-ઉપવન!
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને પાન થવાનું મન,
પાન થવાનું મન પંખીનું ગાન થવાનું મન!
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને ફૂલ થવાનું મન,
ફૂલ થવાનું મન કે ફોરમ લઈને ફરું પવન!
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને થડ થવાનું મન,
થડ થવાનું મન અડીખમ પહાડ થવાનું મન!
લીલાં લીલાં ઝાડ કે અમને મૂળ થવાનું મન,
મૂળ થવાનું મન ધરાની ધૂળમાં થવું મગન!
ઉમૈડી!
મારા વાડામેં ઉમૈડી,
ઉમૈડી લચકાલોર, અઢળક ઉમૈડી!
ઉમૈડી અધવચ ઉતારા,
અંદર અંધારું ઘોર, અઢળક ઉમૈડી!
ઉમૈડી હફરક હડદોલો,
હડદોલે ઝાઝું જોર, અઢળક ઉમૈડી!
ઉમૈડી અડધું વાડોલું,
અડધું ઊગ્યું કલશોર, અઢળક ઉમૈડી!
ઉમૈડી ઊઘલી અણધારી,
મહીં કાચા તણાતા દોર, અઢળક ઉમૈડી!
કોણે ઊંઘમાં વેડી ઉમૈડી?
સૈ! કોણે ઉડાડ્યા મોર, અઢળક ઉમૈડી!
મેડીનો મઘમઘ મોગરો
અવળાસવળી ઓકળીઓના આરા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
ચડતી વેલ ઢળતી વેલ આંખોમાં જવારા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
તલપુર નગરી નખપુર નગરી ઝલમલ દીવડા ઠાર્યા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
ચડતાં પાણી અડતાં પાણી આછરતા ઓવારા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
તરતી હરણી ડૂબતી હરણી ડસિયા નવલખ તારા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
કોરાં પાન કાચાં પાન કંકુના ભણકારા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
લીલા ડુંગર લીલી દેરી, લીલાઘન મોભારા,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
રણઝણ વેળા, રણઝણ ઘૂઘરી, રણઝણ રથ શણગાર્યો,
મેડીનો મઘમઘ મોગરો રે!
મેલો, દલપત, ડા’પણ મેલો...
મેલી, દલપત, ડા’પણ મેલો!
છેક સુધીનું અંધારું છે,
મૂકી શકો તો, દીવા જેવી થાપણ મેલો!
ભણ્યાગણ્યા બહુ દરિયા ડો’ળ્યા,
ગિનાન ગાંજો પીધો.
છૂટ્યો નહીં સામાન
ઉપરથી છાંયો બાંધી લીધો,
જાતર ક્યાં અઘરી છે, જીવણ?
થકવી નાખે થેલો...
મન હરાયું, નકટું, નૂગરું
રણમાં વેલા વાવે,
ઊભા દોરનો દરિયો ફાડી
આડી રેત ચડાવે!
કેમ કરી રોકી છોળોને?
બમણી વાગે ઠેલો...
પીએચ.ડી.ની પદવી તેથી શું?
ભણી કવિતા ભગવી તેથી શું?
પડદા તો એવા ને એવા
જ્યોત પાટ પર જગવી તેથી શું?
વાળી લ્યો બાજોઠ બહારનો,
અંદર જઈ અઢેલો...
પડવું તો બસ આખ્ખું પડવું,
અડધું પડધું પડવું શું?
અડવું તો આભે જઈ અડવું,
આસનથી ઊખડવું શું?
આખો ખૂંટો ખોદી કાઢી,
ખુલ્લંખુલ્લા ખેલો...
જળને ઝાંપે
તું સમજે જે દૂર! તે સાવ જ તારી કને,
ફૂલ અને ફોરમને કેવું એક ઉતારે બને!
બની શકે તો સ્થિર ઊભેલા ઝાડ સામું જો,
આખેઆખા લીલાછમ ઉઘાડ સામું જો,
નાભિ જેવું નગર વસાવી
મૃગ ભટકે વનવને....તું સમજે
કાં નીકળી જા બા’ર સદંતર, કાં ઊતરી જા અંદર;
જળને ઝાંપે ઝૂલે સમંદર, નહીં બેટ નહીં બા’રું બંદર;
નદી કૂંડીમાં ના’વા ઊતરે,
દરિયો ઊભે પને...તું સમજે
મળવું એ જ હો મનસૂબો તો નકશા નાખ ધરામાં,
સૂરજ વાવમાં પાણી ગાળે, ચાંદો રમે ચરામાં;
સમું ઊતરે સામૈયું
તો રજની રેલે દને..... સમજે
મન ગોઠે ત્યાં મેલ દીવો, બીજી રીતો રહેવા દે,
જળ પવન અને અજવાળાને એની રીતે વહેવા દે,
ઘડા માંહ્યલી આકુળ વેળા
ગગન થવા થનગને....તું સમજે
મને લાગે છે
મારા શબ્દોનું સરકારીકરણ થવા લાગ્યું છે,
મારા અવાજને ફાઈલ-બોર્ડમાં મૂકીને
ઉપરથી કોઈએ ક્લિપો મારી દીધી છે!
હું કદાચ બંધ થવા આવ્યો છું.
નદીના કાંઠેથી છોડેલો અવાજ
સામેની ભેખડેથી અકબંધ પાછો આવે,
એ રસ્તો મારે કાયમ રાખવાનો હતો;
આટલી બધી આંતરીઓ કેમ પડી ગઈ અવાજમાં?
જીંડવામાંથી તડકાસોતી ફૂટીને
ભોંય ઉપર પડતી દિવેલીઓ જેવા મારા શબ્દોનાં
કોઈકે નાકાં તોડી નાખ્યાં છે!
હું તારાઓની ભરતી, ફૂલોનો ઉઘાડ,
થાપાવાળી ભીંતો, રેતની ઓકળીઓ,
પંખીઓના માળા, માટીની મહેક, વાંસના ગરજા,
શેઢાની ઊંઘ, ઊંઘને ઓઢતા ચાસ
બધ્ધું - બધ્ધું જ ભૂલી રહ્યો છું
અહીં ટેબલ ઉપર
ઘુવડની પાંખોમાં કપાઈ ગયેલું ગાઢું અંધારું
સીવી રહ્યો છું!
એક ખતરનાક ફાંટો આગળ વધી રહ્યો છે
મારા રક્તમાં,
સાવ જ વસૂકી ગયેલા મુસદ્દાઓમાં
મારા શબ્દો મરી રહ્યા છે,
કાલે સવારે મારું શું થશે?
તડકો પડે તો સારું
એક કૂંડામાં ચણોઠી વાવેલી છે તે
છેક ધાબે ચડી છે!
ગામડે હતો ત્યારે
એક વાર એની કાચી સીંગો ફોલી હતી!
પછી
પરોઢના સૂર્યની પુરાઈ રહેલી ખરીઓ
ઝાલી રહી ન હતી!
થોડી વાર પહેલાં જ ઝાપટું પડ્યું છે
માટી બધી બેબાકળી બની
ઘરમાં આવી ગઈ છે...
ચંદનના ઝાડ ઉપર
કાચિંડાએ મેઘધનુષ્ય માથે લીધું
અને
તીતીઘોડાનું જોડું
થોર ઉપર ના’તું ના’તું મોટું થઈ ગયું!
ચણોઠીના વેલાને ફૂટેલી નવી ડૂંખો
લીલી સાપણો જેવી
બારીના કાચ ઉપર હલ્યા કરે છે.
રગોમાં ચોમાસું ફાટે તે પહેલાં
તડકો પડે તો સારું!
પડતર
આજનો જે ડ્રોઇંગ રૂમ છે
એ ભાગ
ત્યારે બાંધ્યા વગરનો ખુલ્લો હતો
ચોમાસામાં
મેં એમાં તુવર વાવેલી,
કાકડીના થોડા વેલા ચડાવેલા,
વચ્ચે વચ્ચે ગુવાર, ભીંડાની હારો કાઢેલી,
ગુંઠાના ચોથા ભાગ જેટલી જમીન હતી
પણ આખું ખેતર જાણે ઠલવાતું હતું!
આજે
એ આખો ભાગ બંધ થઈ ગયો છે,
માટી નીચે જતી રહી છે;
લીલી, નાની, ચોરસ ટીકડીઓ જડેલી
ગાલીચા-ટાઇલ્સ ખૂણેખૂણા મેળવતી
માપસર ગોઠવાઈ ગઈ છે!
શરૂઆતમાં એવું લાગતું હતું કે
માટી મારું મૂળ છે :
થોડા દિવસ લોહીમાં ખેતર જેવું
તતડ્યું પણ ખરું!
પણ પછી?
– પછી અહીં માટી પલળતી નથી,
તુવરની હારોમાં પવન વાતો નથી,
વેલા ચડતા નથી.
પાંદડા ઘસાતાં નથી.
હવે નક્કી છે કે
આ પડતરમાં તીડ પણ પડે એમ નથી!
અંધારું
ધાર ઊતરીને નીચે ગયો
ત્યારે રેત શરૂ થઈ ગઈ હતી!
સામા કાંઠાની ભેખડો
નદીની સાથે જ
અખાત ભણી નીકળી પડી હતી!
આખા પટ ઉપર
છીપલીઓ બાળકની કોરી, ઉત્સુક આંખો જેવી
પથરાયેલી હતી!
જળની ઓકળીઓ જેવી રેતીની ઝૂલ
વાળીને ઉપાડી લેવાનું મન થયું!
માનો પાલવ આંખે, મોંઢે અને આખે ડીલે
વીંટ્યાના દિવસો યાદ આવી ગયા...
કરકરિયા પથ્થરની ઢગલી જેવું
હું ભેગું થવા મથ્યો!
મેં ઉઘાડા પગે ચાલવા માંડ્યું
અને રેતી નદી લઈને ઊતરી પડી અંદર!
પાછળ જોયું તો
ઊંડાં, ગાઢાં પગલાંની એક લાંબી હાર પડી હતી
અને અંધારું
અને ચરતું ચરતું મોટું થતું હતું!
સવારે...!
મારા આંગણામાંનું
ચંદનનું ઝાડ હવે મોટું થઈ ગયું છે!
આખી અગાસી ઉપર
એનો છાંયો પથરાય છે!
પંખીઓની વસાહત
એમાં કરે છે રાતવાસો!
રાત્રે
કાચની બારીઓમાં થઈને
રાતરાણી ઓરડામાં આવી
ઠાલવે છે અંધારું
અને ઠાલવે છે સુગંધી કાંપ!
પરોઢે,
કલશોર ભરેલું જાગે છે ઝાડ!
હું
ખરી પડેલાં પાંદડાં
વાળીને ઢગલી કરું છું
સવારે...!
સાંજ ઢળે......
સાંજ ઢળે,
પંખી માળે વળે,
ટેકરીઓ ઉપર ગામ મારું
અંધારે ઓગળે!
વડ બધા
આખા વગડાનો ઘેરાવો બાંધી
મહીસાગરમાં છુટ્ટા ના’વા પડે!
ભાઠું ભીનું થતું થતું
નાભિનો ગઢ ચડે...
પછી
કંકુના થાળમાં અજવાળેલો
સૂરજ નીકળે
છેક
ભળભાંખળે!
મને મહીસાગર છાંટો!
કોઈ
કોદાળાની મૂંદર મારો
મારા માથામાં!
કોશવાળું હળ ચલાવો
મારી છાતી ઉપર!
હું ખેતર ભૂલવા લાગ્યો છું!
મારે જુવારનો વાઢ રંગોમાં ઝીલવો છે
આ લીલી તુવેરની ઓર મને અડતી નથી!
મારી આંખો
કરકરિયા પથ્થર જેવી થઈ ગઈ છે!
ગોફણમાં ઘાલીને ફેંકી દઉં એમ થાય છે!
રમત રમતમાં
જે નાના છોડની મેં ડૂંખો ટૂંપી કાઢી હતી
તે રાયણ, આંબલી
આજે કેટલી મોટી થઈ ગઈ છે!
એની આખી ઉંમરને બથ ભરવાનું
મને મન થાય છે.
પણ
એટલા સાચા હાથ હું ક્યાંથી લાવું?
અહીં જાણે
મને કોઈ ઓળખતું જ નથી!
પંજેઠી ખેંચીને બનાવેલી પાળીઓ
સીધીસટ્ટ બસ, પડી રહી છે,
પાટલા ઘોની જેમ!
મને કોક પકડવા આવે એની રાહ જોઉં છું!
આ નેળિયું પણ
કશી નોંધ લીધા વગર ચાલ્યું જાય છે, નદી તરફ
મારા આખા ડીલે
ઝરડાંવાળી વાડો સોરાય તો સારું!
મારું શરીર ઠંડું પડી રહ્યું છે...
મને કોઈ, મહીસાગર છાંટો!
ડૉ. બાબાસાહેબને
અમે થોડાં ફૂલ,
થોડા શબ્દો,
થોડાં પર્વો ગોઠવીને
તમારી ભવ્ય પ્રતિમાની ફરતે
બેઠા અને બોલ્યા :
તમે સમયનું શિખર!
ઇતિહાસનો જ્વલંત અધ્યાય તે તમે
ભારતના બંધારણનું
સુવર્ણ પૃષ્ઠ તે તમે!
દલિતની વેદનાનો ચરમ ઉદ્ગાર,
રૂઢિઓનો પ્રબલ પ્રહાર,
ક્રાંતિનો રણટંકાર તે તમે!
બુદ્ધની કરુણા તમારા અંતરમાં
ચૂએ ને
શબ્દમાં ખળભળ સમંદર ઘૂઘવે...!
કોઈ પણ માટી કેટલું બધું મહેકી શકે
એ જોયું તમ થકી...
અમારું બોલવાનું બંધ ન થયું...!
એટલામાં ત્યાં એક પંખી આવ્યું
પીઠિકાને છેડે બેઠું.
ઊંચે પ્રતિમાની સામું જોયું
પછી ચાંચ પહોળી કરીને
ખુલ્લું કંઈક લવ્યું
ને ફરતું ચક્કર મારીને ઊડ્યું...
ઝાડ-જંગલ ઓળંગી ઊડ્યું
ખેતર-પાદર
નગર-રાષ્ટ્ર ને સાત સમંદર
ક્ષિતિજ સીમાઓ છોડી
હદ-અનહદનું ઊડ્યું!
ત્યારે....
પૃથ્વી કંઈ બોલી નહીં!
આકાશ કંઈ બોલ્યું નહીં!
ઝાડ કંઈ બોલ્યું નહીં!
પાણી કંઈ બોલ્યું નહીં!
ફૂલ કંઈ બોલ્યું નહીં!
ને અમે...
બસ બોલ્યે જ ગયા
બોલ્યે જ ગયા!
હું દલપત, દળનો પતિ.... !
હું દલપત, દળનો પતિ
ધડ પડે ને શીશ લડે,
એ કથા અમારી નથી.
રણ કે મેદાનો વિશે અમને કંઈ માહિતી નથી!
સૂર-સંગ્રામે ખેલનારા કોણ હતા, ક્યાં ગયા?
એ વિશે પણ અમે કશું જાણતા નથી!
અમે અહીં ભર્યે ભાણે બેઠા છીએ, બારોબાર!
પાદર પાદરે પડી છે સિંદૂરી ખાંભીઓ
અન્ય રડે ને આંસુ અમને પડે
એ વ્યથા અમારી નથી...
ઘરમાં દાદાના વારાનો એક ભાલો હતો.
અમારા વડલા ભાલો રાખતા એટલે આટલો વેલો ટક્યો હશે!
આઘે પડી પડી, અડ્યા વગર પણ લોહી કાઢે એવી
હાથા ઉપર પિત્તળનાં ફૂલ અને ચાંપો જડેલી છરી હતી!
શૂરવીરતાની આવી એંધાણીઓ શોધતા
અમે હજી આગળ જઈ શકીએ તેમ છીએ...!
પણ ઘોડા તો ક્યારનાય છૂટી ગયા છે
બારણે જડી રાખી છે ઊભી નાળ,
રખે ને ડાબલા વાગે!
નદી અહીં રોજ પછાડો ખાવ તોપણ
મોળું લોઢું, પાણી જેવું સહેજ સરખું ચડે
એ પ્રથા અમારી નથી...
સરકારી દફ્તરે, સર્ટિફિકેટમાં
એકદમ સ્પષ્ટ રીતે
અમારા નામ પાછળ ‘સિંહ’ લાગે છે!
આટલી બધી સહીઓ કરી
પણ અમે એનો ઉપયોગ ગૃહીત રાખ્યો છે!
અમે જાણીએ છીએ કે
ખરી ડણક માત્ર ગીરમાં વાગે છે!
અમને આટલાં બધાં હથિયારો વચ્ચે પણ અહીં
ભીંહ લાગે છે!
કહેવાય છે સિંહનાં ટોળાં નથી હોતાં,
પણ હવે તો
નગરોમાં પણ
લાયન એન્ડ લાયોનેસની ક્લબો ચાલે છે!
આમ બધાં યથાસ્થાને
એટલે પોતપોતાના સ્થાને સારાં!
આમ છતાં અમારે
અહીં સહીની જેમ સ્પષ્ટ કરી લેવું જોઈએ કે
અગાઉની કે અત્યારની, તલવારની તોપની,
યુદ્ધની શાંતિની, ગીરની નગરની
એકેય વ્યવસ્થા અમારી નથી....!
આમ તો
અમારો એક છેડો કુરુક્ષેત્રમાં પડ્યો છે
અને બીજો છેડો પડ્યો છે કાંકરિયામાં!
જળ અને સ્થળને, તંબૂ અને તળને
અમે નથી સમજી શક્યા નથી સંભાળી શક્યા!
કહેવાય છે કે
કલિંગના યુદ્ધમેદાનમાં
કોક કરુણામય આંખો અંતર્ધાન થઈ હતી ને પછી
એક તલવાર થઈ હતી મ્યાન
પણ આજેય તે
તંબૂઓ ઊઠ્યા નથી અને જળ થયાં નથી શાન્ત!
શાંતિનાં મૂરત અમે ઇતિહાસમાં મૂકી રાખ્યાં છે.
ક્યારેક કબૂતરો ઉડાડવાનાં થાય ત્યારે
એમાંથી હવાલો મેળવી લઈએ છીએ!
તમારે જે કહેવું હોય તે કહો
આ અધ્યાય છે કે દંતકથા?
–એ કથા અમારી નથી !
હું દલપત, દળનો પતિ!
ધડ પડે ને શીશ લડે એ કથા અમારી....