| રામ કી ચીડિયા રામ કા ખેત,
ખા લો ચીડિયા ભર ભર પેટ.
| પત્નીઃ
|
ભલે તિયારે જેવી તમારી મરજી. હું તો આ હાલી.
|
(ધીમે ધીમે સાંજના ઓળા ઊતરે. દૂરદૂરથી ખેડુના અવાજો આવે. ક્યાંકથી કોઈક ભજન સંભળાતું હોય. ક્યાંક કોસ ચાલવાનો અવાજ આવતો હોય. ખેડુ માંચડેથી ઊતરી ખેતરની સીમ ફરતો આંટો મારી ફરી માંચડા ઉપર આવે. માથેથી ફાળિયું ઉતારી, ઢોચકીમાંથી પાણી લાવી, મોં ધોઈ, નિરાંતે લંબાવે. ધીમે ધીમે રાત જામતી જાય. ત્યાં અચાનક ઢોલ થાળીના અવાજો ઘોંઘાટ-પડકારા સંભળાવા માંડે. અવાજ ધીમે ધીમે મોટો થતો જાય. જૂથમાં ગીતનો અવાજ.)
| જૂથ–૧:
|
સીમરખાએ ધ્રાંગડ ઢોલ વગાડ્યા,
|
વાગ્યા થાળી-ત્રાંસા,
રાડ પડી છે, પડે રીડિયો,
જાગ્યા, આવ્યા જાસા,
જાસા આવ્યા. જાસા આવ્યા,
ભાગો, ભાગો, નાસો, નાસો.
| જૂથ–૨:
|
ના, ના, ના, ના, ના, ના, જાસા,
|
આ તો અવળા દીસતા પાસા,
નહીં બુકાની, નહીં કો દાઢી,
નહીં હાથમાં બંદૂક, નાળી,
આ તો કોઈક જુદા ભેદ,
નકી થયું છે કાંઈક બેદ,
સીમ ઉપર તાપણાં મશાલો દેખાય.
| જૂથ–૧:
|
કોઈ નીકળ્યું લઈ મશાલો,
|
કોઈ કટારી, કોઈ ભાલો,
કોઈ હાથમાં ડાંગ લઈને,
કોઈ લઈ તલવાર સફાળો
(ખેડુ પણ પહેલાં ફાનસ સળગાવે. ઊંચું કરે. બાજુના ખેતરમાંથી કોઈ મોટેથી પૂછતું હોય એમ અવાજ.)
અવાજઃ એય વીહાભાઈ, ન્યાં કણે હું થ્યું સ?
| ખેડુઃ
|
કાંય ખબર્ય રડતી નથ્ય પણ આઘે આઘે ભાગદોડ જામી સે. ઢોલ-ત્રાંહાં વાગે સે ને બુમરાણ જેવું સે.
અવાજઃ કશું હળગે ય સે.
|
| ખેડુઃ
|
ને ગામ હંધુંય જાણે સીમ તરફ ધોડ્યું આવે સે.
|
| અવાજઃ
|
આ અડખેપડખેની સીમનાં ખેતરોમાંય જુઓ ને હંધેય તાપણાં થવા માંડ્યાં સે.
|
| ખેડુઃ
|
હા, હોં લે તાણ હું આ પૂળો હળગાવું. (પૂળો સળગાવે.)
|
| જૂથ–૧:
|
આવ્યાં આવ્યાં તીડનાં ધાડાં,
|
વાદળ કાળાં તીડનાં ધાડાં,
સુસવાટા, ફુત્કારો કરતાં,
કરાલ કાળાં તીડનાં ધાડાં.
| જૂથ–૨:
|
તીડ આવ્યાં ભૈ તીડ આવ્યાં,
|
ધાજો રે ધાજો
પાંખ ફૂટી છે કાળ દેવને,
ધાજો રે ધાજો
(ખેડુની પત્ની પણ હાંફળીફાંફળી ખેતરમાં આવી પહોંચે. એ પણ પૂળો સળગાવે.)
| પત્નીઃ
|
હું થવા બેઠું સે ગીગાના બાપુ? આ માંડ સાસ હેઠો બેઠો’તો કિ વરહ હારુ પાચ્યું સે, ન્યાં તો આ ધાડાં કોણ જાણે ચ્યાંથી આવી પૂગ્યાં? કરમની કઠણાઈ તિ આનું નામ!
|
| ખેડુઃ
|
હશિ હવે, હૌનું થાહે ઈ આપણું થાહેં. હંધાંય ભેળા થઈને કરશું કાંક. હમણાં તો તું આ પૂળા હળગાવતી જા. ઈમ કરતાંય આ રાખ્ખહ આઘો જાય સે?
|
| પત્નીઃ
|
આભ ફાટ્યું ન્યાં એક પૂળે હું દા’ડો વળે.
|
| ખેડુઃ
|
હંધાય ભેળા થઈને પૂગી વળહું. ધીર ધર જરી,
|
(ગીગાનું આગમન.)
| પત્નીઃ
|
કાં ગીગા? શા ખબર્ય લાવ્યો સ?
|
| ગીગોઃ
|
મા, હામેના ગામને હંચોડું ય બોડું કરી મેલ્યું સ આ તીડોએ, એકેય દાણો નથ બચ્યો એવા વાવડ સે.
|
| પત્નીઃ
|
હાય, હાય, મા. હું થાવા બેઠું સ?
|
| ખેડુઃ
|
તું આમ કાળજું બાળ્ય મા. થવા કાળ થઈને રેહે. કાળ આગળ માણહનું ચેટલું ગજું? માટે ધીર ધર.
|
| પત્નીઃ
|
હવે ચ્યમની ધીર ધરે? મૂઓ ઈ ય ફાટી મરે ને!
|
| ખેડુઃ
|
ઈમ કાળને જ્યમત્યમ નો બોલીએ રઘી! એની પાંહે હંધાંય લેખાંજોખાં હોય સે.
|
| ગીગોઃ
|
તિ હેં બાપા, પેલો ભ્રમરાખ્ખસ કે’ સે ઈ આ તીડ તો નઈં? મેં તો પહેલવારકાં ભાળ્યાં!
|
| ખેડુઃ
|
આઠ-દહ વરહે ઈનો પંજો ફરી જ વળે સેં. માંડ થોડાં વરહ કળ વળે ને પાસો એક દી એનો કેર વરતાય.
|
| પત્નીઃ
|
આપણે માનીએ કિ હવે ટળી ગ્યાં. હવે ઈ જનમવાનાં જ નહીં ને ન્યાં તો કોણ જાણે ચ્યાંથી ઈ આવી જ પૂગે સે!
|
| જૂથ–૧:
|
કોઈ કહે છે મધ્ય એશિયા,
|
કોઈ કહે અફરિકા;
કોઈ કહે છે નિકોબારથી,
કોઈ કહે અમરિકા
| જૂથ–૨:
|
કોઈ કહે કે ના કુળ એનું,
|
કોઈ નહીં છે મૂળ;
વંટોળી અવતાર લઈને
કરતું ધૂળૈ ધૂળ
ના ગમે ન એને સુખ;
શયતાની સંચાર એહનો,
નામ વિનાનું દુઃખ.
| જૂથ–૨:
|
આવ્યાં આવ્યાં તીડના ધાડાં,
|
ધાણી ફૂટતાં તીડનાં ધાડાં,
કાળાં વાદળ, કાળો કાળ,
કરાલ કાળાં તીડનાં ધાડાં.
| જૂથ–૧:
|
ખેતર ખાધું ખળાં ઉજાડ્યાં,
|
વાડી ભરખી, વાડ કુદાવી,
વગડા વીંધી, પર વીંઝાવી,
અનેકના જીવતર કજળાવ્યાં.
(ઠેકઠકાણે રુદનના, અરેરાટીના દમિત રુદન, ચીખતા, કણસતા અવાજો.)
| નટ–૧:
|
હવે અહીં આમ જુઓ તો નાટક પૂરું થઈ ગયું.
|
| નટી–૧:
|
આટલું જલ્દી? આટલું જલ્દી તે નાટક પૂરું થતું હશે? આ તો માંડ પંદરેક મિનિટનું જ થયું!
|
| નટ–૧:
|
લેખકે તો આટલું જ લખી મોકલ્યું છે.
|
| નટી–૧:
|
હજી બીજું હવે મોકલવાના હશે.
|
| નટ–૨:
|
નાટક તો આટલું જ છે. લેખક મને મળ્યા હતા. તે કહેતા હતા કે મારું નાટક તો પૂરેપૂરું છે.
|
| નટી–૧:
|
તો તો થઈ રહ્યું, આમાં તો કશું સમજાશે નહીં.
|
| નટ–૧:
|
ને વળી તીડનું કંઈ નાટક હોતું હશે આ જમાનામાં?
|
| નટી–૨:
|
આપણા શહેરના લોકો વળી આ તીડ-ફીડમાં શું સમજશે?
|
| નટી–૧:
|
લોકો તો કહેશે કે આ વળી લોકસાહિત્ય ક્યાંથી આવ્યું?
|
| નટ–૧:
|
આ તે નાટક છે કે ડાયરો?
|
| નટી–૧:
|
ને વળી પાછો કશોક હેતુ કે બોધ પણ હોવો જોઈએ ને?
|
| નટી–૨:
|
એ વળી શું બોલી? બોધ આપીએ તો વિવેચકો તૂટી ન પડે?
|
| નટ–૧:
|
હાં, હોં, એ કહેશે કે નાટક કલાત્મક ન થયું.
|
| નટી–૧:
|
પણ હેં? તું જ કહેઃ આમાં કંઈ હેતુ છે ખરો?
|
| નટ–૨:
|
લે, કર વાત. સીતાનું હરણ જ થઈ ગયું ને? આટલા દહાડાથી રિહર્સલ્સ કરીએ છીએ ને તને કશું જ સમજાતું નથી?
|
| નટી–૧:
|
ના, મને કશું જ સમજાતું નથી. સાવ સીધું ને સોંસરું લાગે છે. પણ તને સમજાયું છે ને?
|
| નટી–૧:
|
તો લે, કહે એમાં શો મર્મ છે?
|
| નટ–૨:
|
(ગલ્લાંતલ્લાં કરતાં) સાચું કહું તો મને ય તારા જેવું જ થાય છે. મને પણ સમજાતું તો કશું જ નથી.
|
| નટી–૨:
|
ખરેખર તો નાટકમાં સમજવાનું જ શું છે?
|
| નટી–૧:
|
કેમ? નાટક સમજાવું તો જઈએ ને?
|
| નટી–૨:
|
સમજાઈ જાય તો એ વળી નાટક શાનું? આઈ મીન આર્ટ શાની?
|
| નટી–૧:
|
પણ આમ સમજ્યા વગર જ રોલ કર્યે જવાનો? મને તો એમ મજા જ ન પડે. ઇન્વૉલ્વમેન્ટ આવતું જ નથી. જાણે હું રોલમાં જ નથી આવતી.
|
| નટી–૨:
|
આમ જાણે મેન્સિસ ન આવતું હોય એવો બળાપો ન કર.
|
| નટી–૧:
|
હવે ચૂપ કર છાનીમાની. ઑડિયન્સનો તો ખ્યાલ રાખ.
|
| નટ–૧:
|
ઑડિયન્સને તો આવી વાતોમાં જ રસ પડે છે.
|
| નટ–૨:
|
સમજફમજનું તો નામ જ ન લેવું. થોડી ખુલ્લી વાતો, થોડા ટુચકા, થોડા નૉનવેજે જોક્સ, થોડી છેડખાની અને દ્વિઅર્થી સંવાદો.
|
| નટી–૨:
|
બસ એ જ આપણું નાટક.
|
| નટી–૧:
|
પણ આ નાટકમાં તો એ ય નથી.
|
| નટ–૧:
|
હં, વાત તો સાચી. આ તો નહીં જ ચાલે.
|
| નટ–૨:
|
એમ કરીએ પેલા દિગ્દર્શકને બોલાવીએ.
|
| નટી–૨:
|
એને વળી સાંધાની યે ખબર ક્યાં પડે છે?
|
| નટી–૧:
|
તું તો ભારે આખાબોલી અલી! કહું છું કે ઑડિયન્સની તો…
|
| નટી–૨:
|
ઑડિયન્સની તો ઐસી કિ તૈસી. એને તો જેટલી ગાળો દઈએ એટલું એ આપણી નજીક આવે, આપણું થાય.
|
| નટ–૧:
|
અલ્યા, પણ હવે આ આખા થીમનું વિષયાન્તર થાય છે હોં!
|
| નટી–૧:
|
આમ ને આમ તો આપણે ઑડિયન્સને બોર કરીશું.
|
| નટ–૨:
|
બોલાવ પેલા દિગ્દર્શકને!
|
| નટી–૧/નટી–૨/નટ–૧:
|
હા, હા બોલાવો.
|
(નટ–૧ અંદર જઈ દિગ્દર્શકને લઈ બહાર આવે.)
| દિગ્દર્શક:
|
બોલો શું કામ પડ્યું, બાળકો?
|
| નટ–૧:
|
આ નાટક અહીં જ પૂરું કરવાનું છે?
|
| દિગ્દર્શક:
|
હા વિચાર તો એવો જ છે.
|
| નટી–૧:
|
પણ એમ કરીએ તો તો કંઈ સમજાતું જ નથી.
|
| દિગ્દર્શક:
|
કેમ, એમાં વળી ન સમજાય એવું શું છે?
|
| નટ–૨:
|
અમને તો આ તીડફીડમાં કશું સમજાતું નથી.
|
| દિગ્દર્શક:
|
આ તીડ તો સમજો ને કે પ્રતીક છે.
|
| નટી–૨:
|
પ્રતીક થોડું સ્પષ્ટ તો જોઈએ ને?
|
| નટ–૧:
|
સ્પષ્ટ હોય તો પ્રતીક શેનું?
|
| નટી–૨:
|
સ્પષ્ટ એટલે પેલી મહારાષ્ટ્રની નારીની જેમ…
|
| નટ–૨:
|
નહીં ખુલ્લું, નહીં ઢાંકેલું.
|
| નટ–૧:
|
જ્યારે આ તો ગુજરાતની નારી જેવું છે – પૂરેપૂરું બન્ધ.
|
| નટી–૧:
|
ને પેલા સમીક્ષકો તો કહેશે કે થીમ આઉટ ઑફ ડેઇટ છે. પ્રતીક પૂરેપૂરું સ્પષ્ટ થતું નથી. પ્રતીતિ જન્માવતું નથી.
|
| દિગ્દર્શક:
|
તો કરીશું શું?
|
| નટ–૨:
|
એમ કરો. પ્રતીક બદલી નાખો અથવા એકાદ વધારાનું ઉમેરો. જેમ કે પ્લેગનાં જન્તુ લાવો ન્યુમોનિક.
|
| નટી–૨:
|
હા, હા હમણાંનું તાજું છે. જેમને સમકાલીન સામાજિક સમસ્યામાં રસ પડે છે એમનેય ગમશે.
|
| નટ–૧:
|
નહીંતર એમ કરો નેઃ કશીક વાઇરસની વાત લાવો.
|
| નટી–૧:
|
આમાંથી કશુંક હુલ્લડ-ફુલ્લડનું નીકળી શકે? લોકોને બોધનો બોધ મળે ને આપણે નાટકનું નાટક!
|
| નટી–૨:
|
એટલે એમ જ કહો ને કે, દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણી.
|
| નટ–૧:
|
પણ આમ કરીશું તો વિષયાન્તર નહીં થાય?
|
| નટી–૨:
|
સ્ત્રી ઘરની હોય કે બહારની, વિષય તો એનો એ જ રહે છે. બદલાય છે કેવળ પાત્ર!
|
| નટી–૧:
|
ભારે આખાબોલી! કંઈક પ્રેક્ષકોનો ખ્યાલ રાખ.
|
| નટી–૨:
|
નાટક કરવું ને એમ કોથળામાં પાંચશેરી ભાંગવી ન ચાલે.
|
| નટ–૨:
|
છાશ લેવા જવું ને દોણી સંતાડવી ન ચાલે.
|
| નટ–૧:
|
વૈદને ઘેર જવું ને જાંઘ છુપાવવી ન ચાલે.
|
| નટી–૨:
|
સુહાગરાતે ગુજરાતી નારી રહેવું ન ચાલે.
|
| દિગ્દર્શક:
|
બસ, બસ. હવે જરા આગળ વિચારો. આપણે નાટકનું શું કરવું?
|
| નટ–૧:
|
પહેલાં પ્લેગવાળું તો લાવીએ જ.
|
| દિગ્દર્શક:
|
હં લાવી જોઈએ. (જૂથ–૧ને) ચાલો તો તમે શરૂ કરો.
|
સોના કેરા મૂરત ગામની
તાજી તાજી વાત બની છેઃ
બાર વરહનો બાવો બોલ્યો
એના એ, જૂના એ બોલ,
ડુંગર ખોદી ઊંદર કાઢ્યો,
જો જો રે બાવાનો તોલ;
બાર વરહનો બાવો બોલ્યોઃ
પૂર આવશે, બન્ધ તૂટશે,
ગામ ભાંગશે,
દોડો રે ભાઈ દોડો,
ભાગો રે ભાઈ ભાગો.
સમાચારવાચકઃ ને આખા શહેરમાં નાસભાગ મચી ગઈ છે. લોકો સ્ટેશન ઉપર અને બસસ્ટૅન્ડ ઉપર ઊભરાવા માંડ્યા છે. કેટલાક લોકોએ તો પાંચપાંચ હજારમાં ખાસ વાહનો ભાડે રોક્યાંના સમાચાર છે. લોકો આડેધડ સ્થળાંતર કરવા માંડ્યા છે. મન્ત્રીશ્રી તરફથી સૂચના આપવામાં આવે છે કે…
(મન્ત્રીશ્રીનો અવાજઃ) આથી જાહેર જનતાને વિનંતી કે નદી પરના બન્ધમાં ક્યાંય કશી તિરાડ પડી નથી. આ કેવળ અફવા છે. કોઈને પોતાનું સ્થળ કે ઘર ન છોડવાની જાહેર વિનંતી કરવામાં આવે છે.
સાંભળે ના કો ગામદીવાલો,
સઘળા બહેરા કાન,
આંખમાં કેવળ ખાલી ખોલો.
| દિગ્દર્શક:
|
પણ ઊભા રહો, આ તો જરાય બન્ધ બેસતું નથી. આપણા મૂળ પ્રતીકથી આ ઘણું દૂર નીકળી જાય છે.
|
| નટ–૨:
|
એ જ સારું, કશુંક જુદું થવું જોઈએ. સમીક્ષકો તો કહેશે કે બર્તોલ્ત બ્રેખ્તની શૈલીનો અહીં સુન્દર વિનિયોગ દિગ્દર્શકે કર્યો છે. પ્રગટ રીતે ને છતાં મખર બન્યા વિના એમની વાત નાટકકારે રજૂ કરી છે. માટે થવા જ દો.
|
| દિગ્દર્શક:
|
ના, ના, પણ આમ સાવ ધડ-માથા વિનાનું…
|
| નટ–૧:
|
પણ હું કહું છું એમ પેલું પ્લેગનું લાવો ને કે પછી વાઇરસનું.
|
| જૂથ સભ્યઃ
|
આપણે ટી.વી. ફ્રેમની ડિઝાઇન બનાવીએ તો?
|
નટી–૨:
|
હા, જરા નવો પ્રયોગ પણ લાગશે.
|