ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/મંદોદરી

મંદોદરી
વર્ષા અડાલજા

(રાવણના મહેલનું અંતઃપુર. તખ્તા પર સ્પ્લિટ લેવલ. પાછળના ઊંચા પ્લૅટફૉર્મ પર વૃક્ષનું કટઆઉટ. અશોકવાટિકાના દૃશ્ય માટે. આગળનું પ્લૅટફૉર્મ રાણી મંદોદરીનો આવાસ. લાલ મખમલનું સોનેરી સિંહાસન. સત્તા અને અહંનું કેન્દ્ર. આગળનું પ્લૅટફૉર્મ પ્રકાશિત. મંદોદરી પ્રસન્નતાથી નૃત્યશાળામાં થઈ રહેલા નૃત્ય-સંગીતને સાંભળી રહી છે. બે દાસી તાસકમાં ફૂલો, વસ્ત્રો લઈ પ્રવેશે છે. મંદોદરી બેસી હાથે ગજરા બાંધે છે.)

{{ps|સુરભિઃ | દેવી! આજે આપ ચંદ્રમા સરખાં શોભી રહ્યાં છો. {{ps|કાલિકાઃ | અરેરે! મહારાજ લંકામાં નથી. {{ps|મંદોદરીઃ | સુરભિ! આ અદ્ભુત નૃત્ય કોણ કરી રહ્યું છે? {{ps|સુરભિઃ | આપને ખબર નથી? યુવરાજ મેઘનાદે ઇંદ્રરાજાના દરબારમાંથી એક અપ્સરા પકડી આણી છે. {{ps|મંદોદરીઃ | ઓહ! કુમારે અપહરણ કર્યું છે? {{ps|સુરભિઃ | નહીં તો! શું એનું રૂપ! શી નૃત્યની અંગભંગિ! {{ps|કાલિકાઃ | મહારાણીજી! એની સાથે એક ગંધર્વ યુવક પણ છે. કહે છે કે સાત સૂરોએ એના ગળામાં માળો બાંધ્યો છે. {{ps|સુરભિઃ | માળાને શું કરે? {{ps|મંદોદરીઃ | કેમ! એવું શા માટે કહે છે? {{ps|કાલિકાઃ | નહીં તો શું દેવી! કોઈના કહેવાથી ગાતો નથી. અરે! સ્વયં યુવરાજે કહ્યું, શિક્ષા કરી, ધન આપ્યું તોય ન જ ગાયું. {{ps|સુરભિઃ | મૂર્ખ નહીં તો! {{ps|મંદોદરીઃ | સુરભિ, સંસારની સર્વ વસ્તુઓ સંપત્તિથી ખરીદી શકાતી નથી. (ઘુંઘરુ અને સંગીતના સૂરો વધુ સંમોહિત કરે છે.) {{ps|સુરભિઃ | દેવી! આપ ચાલો નૃ્ત્યશાળામાં. અપ્સરાનું નૃત્યુ જોઈ પ્રસન્ન થઈ જશો. {{ps|મંદોદરીઃ | ના. ફરી કદીક. હવે તો બન્ને અહીં જ નિવાસ કરશે. લંકેશની નગરી ત્યજીને જવું અસંભવ છે. તમે જાઓ. {{ps|કાલિકાઃ | બસ! ગંધર્વ યુવક એક સ્વર છેડી દે! {{ps|સુરભિઃ | કેમ રે! તું એના પ્રેમમાં પડી ગઈ કે શું? (સુરભિને ગળે વળગી પડે. હસીને બન્ને જાય. ધીમે ધીમે નૃત્ય સંગીતના સૂરો શમે છે. સ્તબ્ધ શાંતિ, મંદોદરી ઊભી થતાં એકબે આભૂષણ સરકી પડે છે. મંદોદરી ચિંતિત. પ્રકાશ વિલીન થતો જાય. ફૂલોની તાસકમાં દીવો બળે છે. વાતાવરણ ભયાવહ બનતું જાય. શિયાળની લાળ સંભળાય.) {{ps|મંદોદરીઃ | આજે… મને અપશુકન કેમ થાય છે? મારાં આભૂષણો મને કેમ ત્યજી રહ્યાં છે? (ભયાનક ચિચિયારીઓ, યુદ્ધના અવાજો સંભળાય. પવન ફૂંકાવાનો અવાજ. મંદોદરી અત્યંત ભયભીત. તાસકમાંથી દીવો લઈ તખ્તા પર, ચારેતરફ જોતી ફરે.) {{ps|મંદોદરીઃ | આ શેના ભયાનક અવાજો છે? મારાં ગાત્રો શિથિલ કેમ થઈ ગયાં છે? કોઈ વિશાળકાય પક્ષીએ પાંખો પસારી દશે દિશા રૂંધી નાખી હોય એમ બિહામણા ઓળાઓ મને કેમ દેખાઈ રહ્યા છે? દશાનનની ઝગમગતી સુવર્ણનગરી આજે મને મલિન કેમ ભાસે છે? કોઈ છે? સુરભિ… ત્રિજટા… દ્વારપાળ… કોઈ તો આવો. (અચાનક ગડગડાટ. ભારે પગલાં. શ્વાસનો અવાજ.) કોણ છે અહીં? કોનાં અશુભ પગલે સ્વર્ગ જેવી મયદાનવની નગરી કંપી ઊઠી છે? ત્રિભુવનવિજેતા અસુરશ્રેષ્ઠ રાવણની પટરાણીને ભયના પાશમાં બાંધવાની કોણે હિંમત કરી છે? જે પણ હોય તેને મારી સામે પ્રગટ થવાની આજ્ઞા કરું છું. (ઉપાલંભનું ખડખડાટ હાસ્ય) {{ps|મંદોદરીઃ | श्री रामचन्द्रचरणौ मनसा स्मरामि श्री रामचन्द्रचचरणौ शरणं प्रपद्ये । હું મંદોદરી, દાનવકુળની કન્યા અને અસુરભાર્યા હોવા છતાં જો નીતિ અને ધર્મમાં મારી શ્રદ્ધા હોય તો મારી આજ્ઞા છે કે જે પણ શક્તિ અદૃશ્ય છે તે પ્રગટ થાઓ. (પ્રકાશવર્તુળમાં કાળ પ્રગટ થાય છે. અવાજો શમી જાય.) {{ps|કાળઃ | अहं कालोऽस्मि. સમગ્ર બ્રહ્માંડની જડચેતન સૃષ્ટિને મારી મુઠ્ઠીમાં બાંધી લેનાર હું કાળ. જેના યમનિયમો અફર છે, સર્વકાલીય છે, સનાતન છે તે હું કાળ – અજર, અમર, અવિનાશી. {{ps|મંદોદરીઃ | અહો! કાળદેવતા સ્વયં? પ્રણામ. મહાપ્રતાપી, ત્રિલોકપતિ, મૂર્તિમંત શૌર્ય દશગ્રીવની લંકાનગરીમાં આપ? {{ps|કાળઃ | એમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું શું છે? {{ps|મંદોદરીઃ | આશ્ચર્ય તો ખરું જ દેવ. આજે સ્વયં કાળને માથે કાળ ભમે છે. {{ps|કાળઃ | તમારા ઉપહાસથી હું અસ્પૃશ્ય છું, દેવી. સુખ-દુઃખ, જય-પરાજય, હાસ્ય-રુદન સર્વ દ્વન્દ્વોથી હું પર છું. હું સર્વજ્ઞ છું, સર્વત્ર છું, સર્વભક્ષી છું. {{ps|મંદોદરીઃ | હે દેવ! મારી નગરી પર શા માટે આપની છાયા પડી છે? મારા સ્વામી મહાદેવના ઉપાસક. જેમને સ્વયં બ્રહ્માએ અમરત્વનું વરદાન આપ્યું છે એવા પૌલોત્સ્યના પ્રાસાદમાં આપની ઉપસ્થિતિ? {{ps|કાળઃ | હું લંકાનો સર્વનાશ કરવા આવ્યો છું. {{ps|મંદોદરીઃ | ઓહ! ના ના દેવ. પ્રસીદતુ. અમારા પર કૃપા કરો. {{ps|કાળઃ | કાળનો નિર્ણય અફર હોય છે, દેવી. લંકેશ અને તેનું વિશાળ રાજ્ય, એની અવધિ પણ પૂર્ણ થઈ ગઈ છે. {{ps|મંદોદરીઃ | ઓ દેવ! એવું ન કહો. હું આ રાજ્યની પટરાણી આપને પગે પડું છું. આપ ચાલ્યા જાઓ અહીંથી. {{ps|કાળઃ | મહારાણી! તમે તો જ્ઞાની અને ભક્ત છો. તમારી વિવેકબુદ્ધિ માટે ઋષિમુનિઓ પણ આદર ધરાવે છે. તમે સામાન્યજનની જેમ આમ પ્રલાપ કરશો? {{ps|મંદોદરીઃ | પોતાની નજર સમક્ષ, પોતાનું સર્વસ્વ નાશ પામતું જોઈ કોની બુદ્ધિ સ્થિર રહી શકે? કઈ સ્ત્રી મરણોન્મુખ પતિને જોઈ આક્રંદ ન કરી ઊઠે? {{ps|કાળઃ | સ્વયં ભગવાન પણ મનુષ્યાવતારમાં દૈવની ગતિમાંથી બચી શક્યા નથી. એ તમે જાણો છે તેથી તમને આ શોક શોભતો નથી. લંકાનો નાશ નિશ્ચિત છે. {{ps|મંદોદરીઃ | પણ હું એવું અઘટિત નહીં થવા દઉં. તમારું આ એક કાર્ય અધૂરું જ રહેશે. {{ps|કાળઃ | મહારાણી! જગદંબા પાર્વતીને મહાદેવને પામવા જન્મોજન્મ કાળને આધીન દુઃખો સહેવા પડ્યાં હતાં, તો તમે તો એક અસુરભાર્યા છો. હું હવે જઈશ. (પગે પડી રુદન કરતી મંદાદરી ગર્વથી ટટ્ટાર બની જાય છે.) {{ps|મંદોદરીઃ | થોભી જાઓ કાળદેવતા. મારું તમને આહ્વાન છે કે તમારા કાર્યમાં હું તમને પરાજિત કરીશ. {{ps|કાળઃ | આહ્વાન? કાળને? અરે, મૂર્ખ સ્ત્રી, શું બોલે છે એનું તને ભાન છે? નિમિષમાત્રમાં મેં ગગનચુંબી મહેલો ધરાશાયી કર્યા છે. અને પૃથ્વીને ડામાડોળ કરી છે. સમૃદ્ધ સંસ્કૃતિના પાયા પર રચાયેલાં સામ્રાજ્યો મેં છિન્નભિન્ન કર્યાં છે. મેં એક ફૂંકથી સાગરને સૂકવી નાંખ્યો છે, અને વાવાઝોડાથી ઉત્તુંગ શિખરોને પાતાળમાં ધરબી દીધાં છે. એવા મહા શક્તિમાન કાળને તું, એક સામાન્ય તુચ્છ સ્ત્રી આહ્વાન આપે છે? {{ps|મંદોદરીઃ | અવશ્ય. હું ન ભૂલતી હોઉં તો સૂર્યદેવતાને ઊગતો થંભાવી દેનાર અનસૂયા પણ એક સામાન્ય સ્ત્રી જ હતી ને! અને હા, સત્યવાનના પ્રાણ તમે જ સાવિત્રીને પાછા આપ્યા હતા, નહીં! {{ps|કાળઃ | અરે! મૂર્ખ જડ સ્ત્રી! मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च । સર્વના મૃત્યુ અને ઉદ્ભવનું હું જ કારણ છું. તારી આ હિંમત? {{ps|મંદોદરીઃ | પરાજયનો ભય તો નથી ને, દેવાધિદેવ! {{ps|કાળઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | તો મારું આહ્વાન… {{ps|કાળઃ | મને સ્વીકાર્ય છે. અનાદિકાળથી હું મૃત્યુની રમત રમું છું. પલકમાત્રમાં ખેલ ખતમ. પણ આજે મારા નિજાનંદ માટે એક અબુધ અને મૂર્ખ રાણીનું આહ્વાન સ્વીકારું છું, મંદોદરી! द्युतं छलयतामस्मि । છળ કરનારાઓમાં હું દ્યુત છું. {{ps|મંદોદોરીઃ | આપ તો જાણતા હશો, ભૂતેશ, કે પાસા વડે રમી શકાય એવી રમતની મેં શોધ કરી છે. {{ps|કાળઃ | અવશ્ય. અને એ રમતમાં ભલભલા ચતુર રાજવીઓ પરાજય પામ્યા છે તે પણ સર્વવિદિત છે. {{ps|મંદોદરીઃ | દશાનનનાં ઘણાં યુદ્ધોમાં હું યુદ્ધમંત્રી રહી ચૂકી છું, દેવ! યુદ્ધની વ્યૂહરચના પરથી આ રમતનું મેં નિર્માણ કર્યું છે… સુરભિ… સુરભિ… (સુરભિ પ્રવેશે છે, એ કાળને જોઈ શકતી નથી.) પ્યાદાંઓ ગોઠવી લે, સુરભિ. (સુરભિ એક વસ્ત્ર પાથરે છે, પ્યાદાંઓ ગોઠવે છે, મંદોદરીના ઇશારે ચાલી જાય.) દેવ! પ્રથમ દાવ તમારો. (કાળ રમત સામે જોઈ રહે. એક પ્યાદું ઉઠાવી અને મૂકે. મંદોદરી ધ્યાનથી જોતી હોય, પ્યાદું ઉઠાવવા જાય ત્યાં શોરબકોર… અરે મૂર્ખ! ઊભો રહે… પકડો… એને… પકડો… કાલિકા ગભરાયેલી દોડતી આવે છે.) {{ps|કાલિકાઃ | દેવી… દેવી! ન જાણે કોઈ સાધુડો છેક અહીં અંતઃપુર સુધી આવી ગયો છે. (માથેથી જટા–દાઢી–મૂછ કાઢતો રાવણ અત્યંત ક્રોધાવેશમાં સાધુવેશે અંદર આવે છે.) {{ps|રાવણ મૂર્ખ દાસી! લંકાધિપતિને રોકે છે? (ગભરાયેલી કાલિકા પ્રણામ કરતી ચાલી જાય. મંદોદરી હસી પડે છે. સિંહાસન પર પ્રકાશ. રાવણ ત્યાં ગર્વભરી મુદ્રાથી બેસે છે.) {{ps|મંદોદરી અરે, સ્વામી આપ? આ છદ્મવેશમાં હું પણ આપને ન ઓળખી શકી તો એ બિચારીનો શો દોષ? {{ps|રાવણ આવો મારી સમીપ આવો, દેવી. હું વનવિહાર કરવા ગયો હતો. {{ps|મંદોદરી જાણું છું. ખૂબ પ્રસન્ન છો, લંકેશ! {{ps|રાવણ કોઈ પણ પુરુષનું ચિત્ત પ્રસન્ન થઈ જાય, અરે! સાત કુળ ધન્ય થઈ જાય એવી ઘટના આજે બની છે દેવી! {{ps|મંદોદરી શું આપને મહાદેવે કોઈ દિવ્ય અસ્ત્ર આપ્યું છે કે પુનઃ બ્રહ્માજીએ અદ્ભુત વરદાન આપ્યું છે? {{ps|રાવણ નહીં નહીં. એક અણમોલ રત્ન મળ્યું છે. {{ps|મંદોદરી વનમાંથી રત્ન? મને તો એમ કે રત્ન તો સાગરમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય. {{ps|રાવણ દેવી! અયોધ્યાના રાજા દશરથના, જંગલમાં ભટકતા પુત્ર રામની પત્ની સીતાનું હું બલાત્ અપહરણ કરી લાવ્યો છું. {{ps |કાળ (કાળ પર પ્રકાશ) આ મારી પ્રથમ ચાલ દેવી. {{ps|મંદોદરીઃ | અહો દેવ! સતી સીતાનું અપહરણ? ના ના. અસંભવ. શ્રીરામના સામર્થ્યને કોણ નથી જાણતું? વાસુકિ નાગના મસ્તકના મણિને આંચકી લેવો હજી સુલભ છે પણ શ્રીરામ સમીપેથી જાનકીનું હરણ કરવું દેવો માટે પણ શક્ય નથી. {{ps|રાવણ માયાવી રાવણ માટે શું અસંભવ છે? હું અવલોકિની વિદ્યાનો સાધક. કેમ દેવી! સ્વામીના શૌર્ય પર અવાક બની ગયાં? {{ps|મંદોદરી શું બોલું? એક ગભરુ સ્ત્રીનું છદ્મવેષે અપહરણ કરવું એમાં મને કોઈ શૂરવીરતાનાં દર્શન થતાં નથી.

{{ps|રાવણ:   | મહારાણી!

{{ps|મંદોદરીઃ | અહો! આ તમે શું કર્યું નાથ, શું કર્યું!

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! એક સામાન્ય વાત પર આવો આક્રોશ તમને શોભતો નથી.

{{ps|મંદોદરી દશાનન! એક સ્ત્રીનું અપહરણ એ શું સામાન્ય વાત છે? {{ps|રાવણ દેવી! હું કોણ? અસુરસમ્રાટ, મને જે ગમે તે બલાત્ લઈ લેવું મારો અધિકાર. સીતાનું શીતળ રૂપ મારામાં ભડભડ કામાગ્નિ પ્રગટાવે છે. બાજ જેમ ઝપટ મારી શિકારને પકડે એમ એણે મારા હૃદયને પકડયું છે. {{ps|મંદોદરીઃ | ત્રિભુવનવિજયીને મુખે આ શબ્દો શોભતા નથી. {{ps|કાળઃ | હાર સ્વીકારી લો, મંદોદરી. હવે ભીષણ યુદ્ધ ખેલાશે. સ્વયં મહાદેવના ત્રીજા લોચન જેવો કાળઝાળ દાવાનળ સમગ્ર નગરીને બાળીને ભસ્મ કરશે, રાવણ સીતાને નહીં, મને અહીં ખેંચી લાવ્યો છે, મહારાણી. {{ps|મંદોદરીઃ | નહીં. હું પણ મારી ચાલ ચાલીશ, ભવિતવ્યની લંકેશને જાણ નથી. હું એમને સમજાવીશ. {{ps |કાળ હવેનો દાવ તમારો છે. દેવી. (કાળ પર પ્રકાશ વિલીન.) {{ps|રાવણ: | મને સમજાવશો? તમે? આટલાં ભોળાં મેં તમને ધાર્યાં ન હતાં. અહો! ચંદ્રમુખી સીતે! અશોકવાટિકામાં રાક્ષસીઓના પહેરા નીચે છે. {{ps|મંદોદરી મારું માનો, દશગ્રીવ, સીતાજીને સમાન સાથે જનસ્થાનમાં મૂકી આવો. અનર્થ થાય એ પહેલાં કૃપાળુ રામચંદ્રની ક્ષમા યાચી લો.

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! આ શો વ્યર્થ પ્રલાપ! ક્ષમા? હું યાચું? ત્રિભુવનવિજયી બાહુબલિ અસુરશ્રેષ્ઠ ક્ષમા યાચે? ભટકતા સાધુડા રામની?

{{ps|મંદોદરીઃ | એ સ્વયં ભગવાન છે, પૌલત્સ્ય, જે મનુષ્ય પોતાનું કલ્યાણ ઇચ્છતો હોય તે પરસ્ત્રીનાં ચોથના ચંદ્રની જેમ દર્શન પણ કરતો નથી. મારું માનો દેવ, શ્રીરામ–લક્ષ્મણ અહીં આવશે. ઘોર યુદ્ધ ખેલાશે અને– {{ps|રાવણ ભગવાન! રાજ્ય ચલાવવાનું સામર્થ્ય નહોતું તેથી વચનને નામે વનમાં નાસી ગયો એ તમારો ભગવાન? દેવી! સામ્રાજ્ય ભોગવવા માટે છે, ત્યજી દેવા માટે નથી. સત્તાનો આસવ પીવા માટે છે, ઢોળી દેવા માટે નથી. અરે! કુંજડીની જેમ કંપી ઊઠતી સ્ત્રી શું મારો કાળ બનશે? લંકાધિપતિનો? {{ps|મંદોદરીઃ | મહાદેવના જે ધનુષ્યને તમે પળભર ઊંચકી પણ ન શક્યા, એ ધનુષ્ય સાથે એ અશ્વની રમત રમતી હતી, તે સીતાને તમે સાધારણ સ્ત્રી સમજો છો? {{ps|રાવણ પણ હવે હું એનો સ્વામી બનીશ. જ્યારથી મેં એને સ્વયંવરમાં જોઈ હતી ત્યારથી મેં એને મારી કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. અહા! આ મહેલમાં તે ચંદ્રકિરણશી શોભશે! {{ps|મંદોદરી દશાનન, પીડિતો અને શોષિતોનાં અશ્રુ પર રચાયેલાં રાષ્ટ્રો કદી અમર બનતાં નથી.

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! લંકાધિપતિના નામમાત્રથી દશે દિશા કાંપતી હતી, ઋષિમુનિઓ હોમહવન ત્યજી ગુફાઓમાં ભરાઈ ગયા હતા. એ જ શિયાળો આજે સિંહની ગર્જના કરે છે, યજ્ઞ કરે છે. તારા રામે મારા અસુર સૈન્યનો નાશ કર્યો, ખર–દૂષણનો વધ કર્યો, શૂર્પણખાનું નાક કાપ્યું. એ અપરાધીને શરણે હું જાઉં? એની રૂપવતી સ્ત્રી પક્વ ફળ પેઠે મારા હાથમાં આવી પડી છે તેને મુક્ત કરું?

{{ps|મંદોદરી લંકેશ! સ્ત્રી ઉપભોગની કે વેર વાળવાની કોઈ વસ્તુ નથી. મારું માનો, સ્વામી… સીતાને… (અત્યંત ક્રોધમાં રાવણ ચાલ્યો જાય છે. મંદોદરી વ્યથિત, કાળ પર પ્રકાશ) {{ps |કાળ પતિને મનાવી ન શક્યાં ને રાણી! એ રાવણ નહોતો બોલતો, પણ હું, એનો કાળ બોલતો હતો. {{ps|મંદોદરી હું હજી પરાભવ પામી નથી. {{ps|કાળઃ | એમ! હવે આ મારી ચાલ જુઓ. (કાળ પાછળની તરફ હાથ કરે છે, બીજા પ્લૅટફૉર્મ પર પ્રકાશ. અશોકવાટિકાનું દૃશ્ય. સીતા વૃક્ષ નીચે ઉદાસ બેઠી છે. ત્રિજટા બેઠી છે. રાવણ પ્રવેશે છે. લોલુપ અને કામાતુર.) {{ps|રાવણ સીતે! સીતે! {{ps |સીતા: | તું અહીં શા માટે આવ્યો છે? {{ps|રાવણ પ્રિયે! ક્યાં હું ત્રિભુવનનો સ્વામી અને ક્યાં એ વનવન ભટકતો અકિંચન સાધુડો! આવ, પ્રિયે આવ. ચંદ્ર સમાન તારા રૂપથી મારા કામથી બળતા દેહને શાંત કર, આવ પ્રિય. {{ps |સીતા: | બસ કર, દુષ્ટ. સૂર્ય સમાન શ્રીરામ પાસે તો તું આગિયા સમાન છે, રાવણ.

{{ps|રાવણ:   | અહો! જાનકી! જો જો… મારા અદ્ભુત પ્રાસાદો… સ્ફટિકના સ્તંભ… જો ઇન્દ્રધનુષની કમાન… અને જો એ મઘમઘતી રત્નજડિત દીપમાલા કુબેરના દરબારની છે. માણેક–મૌક્તિકનાં આભૂષણો તમારા દેવોનાં હું હરીને લાવ્યો છું. આ બધું તારું છે, સીતે, અને હું તારો છું.

{{ps |સીતા: | રે મૂર્ખ! સંપત્તિથી નિર્જીવ વસ્તુ ખરીદી શકાય છે, સ્ત્રીઓનાં શીલ નહીં.

{{ps|રાવણ:   | સીતે! રાવણના બળથી તું અજ્ઞાત છે.

{{ps |સીતા: | રાધવનાં બાણની દિવ્ય શક્તિનો હજી તને ક્યાં અનુભવ છે! {{ps|રાવણ રાઘવની દિવ્ય શક્તિ! જે પોતાનું રાજ્ય ન સાચવી શક્યો, અરે! જે પોતાની પત્નીનું રક્ષણ પણ ન કરી શક્યો, એ તારો સ્વામી? મારી સામે જો, સીતે. મંદોદરી તારી દાસી બનશે, વરુણ તને વીંઝણો વીંઝશે… આવ મારી પ્રિય… {{ps |સીતા: | ત્યાં જ થોભી જા, દુષ્ટ. તારું ઐશ્વર્ય આ તણખલાથીય તુચ્છ છે. દશમુખ! મારા શ્રીરામ પાસે મને મોકલી આપ, એ અવશ્ય તને ક્ષમા કરશે. {{ps|રાવણ સીતા! મારું આવું અપમાન? ફૂલ ચૂસતા ભ્રમરની સમાન હું તને મુક્ત નહીં કરું. મારી વાત સ્વીકારી લેવાનો હજી તને સમય આપું છું. {{ps |સીતા: | સૂર્યની સાખે મારી પ્રતિજ્ઞા અટલ છે.

{{ps|રાવણ:   | મારી પણ પ્રતિજ્ઞા છે. દશે દિશાના દિક્પાલોને મેં મારા બળથી જીત્યા છે. દેવ, દાનવ, માનવ મારા ભયથી થરથર કંપે છે, અને તું એક સ્ત્રી માટે વશ નહીં થાય? હું મારો પ્રત્યુત્તર લેવા સત્વરે આવીશ.

{{ps |સીતાઃ | આજે કે કાલે મારો કોઈ બીજો પ્રત્યુત્તર નહીં હોય, રાવણ. (ક્રોધિત રાવણ જાય છે. દૃઢતાથી જવાબ આપ્યા પછી સીતા રુદન કરે છે. ત્રિજટા પાસે આવે છે.) ત્રિજટાઃ ધીરજ ધરો, દેવી. મારા પ્રાણના ભોગે પણ આપનું રક્ષણ કરીશ. કાલે મને સપનું આવ્યું હતું, માતા! સાગરનાં ઊછળતાં મોજાં પર થઈ શ્રીરામ પધારી રહ્યા છે. {{ps |સીતાઃ | ઓ શ્રીરામ! (મંદોદરીના અંતઃપુરમાં પ્રકાશ. અશોકવાટિકા પર પ્રકાશ વિલીન.) {{ps|મંદોદરીઃ | તમારી ચાલ નિષ્ફળ ગઈ, દેવ. સીતા સતી છે. પ્રાણ આપી દેશે પણ રાવણને વશ નહીં થાય. થાકીને એ સીતાને મુક્ત કરશે. યુદ્ધ અસંભવ જ છે. {{ps|કાળઃ | યુદ્ધ અસંભવ? ભ્રમમાં ન રહેશો, મહારાણી. મેં જટાયુને રામ પાસે મોકલી સીતાહરણ સંદેશ આપી દીધો છે. લંકા આરોહણની તૈયારીનો આરંભ થઈ ગયો છે. વાનરસેના સમુદ્રતટે એકત્ર થઈ ચૂકી છે. હવે મારા પાસા ફેંકું છું. મંદોદરી, તમારી સુવર્ણમય લંકા બળી રહી છે. (બહાર કોલાહલ – આગ – આગ બચાવોની ચીસો, મંદોદરી ભયભીત. બેબાકળી. બહાર જોતી હોય એવો અભિનય.) {{ps|મંદોદરીઃ | અહો! ભાયનક અગ્નિની જ્વાળાઓએ નગરીને ચિતાની જેમ જલાવી દીધી છે. નગરજનો ભયભીત બની આક્રંદ કરી રહ્યા છે. વૃક્ષો ધરાશાયી થયાં છે, ગૃહો ભડભડ બળી રહ્યાં છે… હા દૈવ! આ કેવો અનર્થ! {{ps|સુરભિઃ | દેવી! દેવી! નગરમાં ઠેરઠેર ભયંકર આગ લાગી છે. {{ps|મંદોદરીઃ | શી રીતે આગ લાગી, સુરભિ? {{ps|સુરભિઃ | શ્રીરામના વાનરદૂત હનુમાનની પૂંછને ભરી સભામાં લંકેશે આગ લગાડવાની આજ્ઞા આપી… અહાહા! વાનરની પૂંછ શેષનાગની જેમ લાંબી જ થતી જાય… મેં જોયું દેવી… એ વાનરે આખી લંકાને આગ લગાડી. {{ps|મંદોદરીઃ | એક વાનરે આગ લગાડી? {{ps|સુરભિઃ | ભગવાન શ્રીરામનો એ દૂત છે, એ વાયુપુત્ર છે ભૂલી ગયાં, દેવી! {{ps|મંદોદરીઃ | તું જા. શું થાય છે મને કહેતી રહેજે. {{ps|કાળઃ | આ અગ્નિ નથી, યુદ્ધની રણભેરી છે, મહારાણી. {{ps|મંદોદરીઃ | કાળદેવતા! {{ps|કાળઃ | નિયતિનું વેગથી ઘૂમતું ચક્ર મનુષ્યના નિર્બળ હાથો વડે નથી થંભાવી શકાતું, મંદોદરી. મારું માનો, પરાજય સ્વીકારી લો. {{ps|મંદોદરીઃ | આટલી સરળતાથી નહીં દેવ. હું અપ્સરા અને મયદાનવની પુત્રી, અસુરરાજની અર્ધાંગના અને યુદ્ધમંત્રી. સામ, દામ, દંડ, ભેદની નીતિ હું પણ વાપરી શકું છું. મારી આ ચાલમાં હું અવશ્ય સફળતાને વરીશ. જુઓ. (કાળ પર પ્રકાશ વિલીન. સિંહાસન પર પ્રકાશ. અચાનક ગંધર્વ યુવકનો વિષાદભર્યો આલાપ. મંદોદરી વિહ્વળ બને છે. રાવણ પ્રવેશે છે, સિંહાસન પર બેસે છે.) {{ps|મંદોદરીઃ | ઓહ! એ જ ગંધર્વ યુવક વિનાશને આલાપી રહ્યો છે! અરે સ્વામી! આપ નિસ્તેજ કેમ લાગો છો?

{{ps|રાવણ:   | સીતાના વિરહઅગ્નિથી મારો જીવનરસ સુકાઈ ગયો છે, દેવી, હવે તું જ તારા સ્વામીને બચાવી શકે છે.

{{ps|મંદોદરીઃ | આંખો ખોલો, દશગ્રીવ. નગરને અગ્નિજ્વાળાઓ બાળી રહી છે. સીતાહરણનું પરિણામ જોયું ને દેવ!

{{ps|રાવણ:   | હું દશ મસ્તક ને વીસ ભુજાવાળો રાવણ એક તુચ્છ વાનરથી ડરી જાઉં?

{{ps|મંદોદરીઃ | ભૂલો છો. યોજનો દૂરથી ઊડીને આવેલો એ વાયુપુત્ર હતો.

{{ps|રાવણ:   | એમ તો પક્ષીઓ પણ ઊડે છે, એમને કોઈ શૂરવીર કહેતું નથી.

{{ps|મંદોદરીઃ | લંકાથી છેક શ્રીરામની છાવણી સુધી જેનો દૂત અંગદ આપનો મુકુટ ફેંકી શકે છે તેનો રાજા કેટલો શક્તિમાન હશે!

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! તું… તું… મારી પટરાણી ન હોત તો મેં તારો વધ કર્યો હોત!

{{ps|મંદોદરીઃ | રામ સર્વશ્રેષ્ઠ ધનુર્ધારી છે, લંકેશ. એમનાં પરાક્રમોની ગાથાઓથી રાક્ષસોની સ્ત્રીઓના ગર્ભ સ્રવી જાય છે.

{{ps|રાવણ:   | હું કોણ? આખા કૈલાસ પર્વતને મેં મારી શક્તિશાળી ભુજાઓ પર ઊંચકી લીધો હતો તે રાવણ.

{{ps|મંદોદરીઃ | રાવણ? જે બલિરાજાને જીવતા પાતાળ ગયો હતો ત્યારે બાળકોએ જેને અશ્વશાળામાં બાંધ્યો હતો એ રાવણ? અથવા આપ એ રાવણ તો નહીં જેને સહસ્રબાહુએ જંતુ સમજી પકડ્યો હતો! અને હા! એક રાવણની વાત કહેતાં મને લજ્જા થાય છે. વાલીની કાખમાં દિવસો સુધી એ દબાઈ રહ્યો હતો.

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! હું એ રાવણ છું જેને બ્રહ્માએ અમરત્વનું વરદાન આપ્યું છે.

{{ps|મંદોદરીઃ | આ વિશ્વમાં દરેક વરદાન સાથે શાપ પણ જોડાયેલાં હોય છે સ્વામી.

{{ps|રાવણ:   | મંદોદરી! આટલો ભય શા માટે? આજ સુધી મેં ઘણાં યુદ્ધો ખેલ્યાં છે, સુર અસુર કન્યાઓનાં અપહરણ કર્યાં છે.

{{ps|મંદોદરીઃ | હે મહાદેવના ઉપાસક! કોઈ અદૃશ્ય શક્તિ આ બ્રહ્માંડમાં ન્યાય-અન્યાયના ત્રાજવાને સમતોલ રાખે છે.

{{ps|રાવણ:   | મૂર્ખ સ્રી! મારી સામે પ્રલાપ કરે છે? હું સીતાને આ મહેલની પટરાણી બનાવીને જ રહીશ. હવે હું યુદ્ધ માટે તલસું છું.

(ક્રોધથી ફુત્કાર કરતો રાવણ જાય. મંદોદરી વ્યથિત. કાળનું ખડખડાટ હાસ્ય. કાળ પર પ્રકાશ.) {{ps|કાળઃ | હવે રમત સમાપ્ત થઈ ગઈ, દેવી. ભલભલા ઋષિમુનિઓ કે દેવતાઓ યુદ્ધને રોકી શક્યા નથી. છતાં તમારી નિષ્ઠાની પ્રશંસા કરું છું. હવે મારું સ્થાન છે રણમેદાન. {{ps|મંદોદરીઃ | થોભી જાઓ દેવ… અરે! મને વિભીષણના નામનું સ્મરણ કેમ ન થયું? એ જરૂર લંકેશને સમજાવશે. આ મારું પ્યાદું… (પહેલા પ્લૅટફૉર્મની નીચે દૃશ્ય ભજવાય છે.) {{ps |વિભીષણઃ | મોટાભાઈ, આપે આ શું કર્યું? આપ સત્વર સીતામાતાને મુક્ત કરો.

{{ps|રાવણ:   | સીતે મારા હૃદયમાં બિરાજે છે, વિભીષણ.

{{ps |વિભીષણઃ | સીતામાતા પરનો આપનો આ રાગ ધરતીમાં કમળ રોપવાના પ્રયત્ન બરાબર છે.

{{ps|રાવણ:   | હવે આ મારી પ્રતિષ્ઠાનો પ્રશ્ન છે.

{{ps |વિભીષણઃ | રાજ્યના કલ્યાણ સામે રાજાનાં માન-અપમાન તદ્દન તુચ્છ હોય છે.

{{ps|રાવણ:   | વિભીષણ!

{{ps |વિભીષણઃ | રાજાના પાપથી પ્રજાનું અહિત થાય ત્યારે રાજા રાજ્યધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ બન્ને ચૂકે છે.

{{ps|રાવણ:   | લંકાધિપતિની નગરી સુવર્ણમંડિત છે, વિભીષણ, તારા શ્રી રામનું નગર માટીનું છે.

{{ps |વિભીષણઃ | પ્રજાની સમૃદ્ધિ માત્ર સુવર્ણથી માપી શકાતી નથી. ઐક્ય અને નીતિમત્તા રાષ્ટ્રનો પ્રાણ છે.

{{ps|રાવણ:   | દુષ્ટ. આ પળે અહીંથી ચાલ્યો જા.

{{ps |વિભીષણઃ | અવશ્ય જઈશ. એક મદઝરતો હસ્તિ જંગલનો સર્વનાશ કરે છે તેમ અહંકારી કામાંધ ભ્રાતા! તમારે હાથે આપણાં કુળ અને રાજ્ય બન્ને નાશ પામશે. હવે આપણે મળીશું યુદ્ધમેદાનમાં. (પ્રકાશ વિલીન. મંદોદરી સ્તબ્ધ. કાળના ચહેરા પર શાંત સ્મિત.) {{ps|કાળઃ | હવે મને પણ રજા આપો, દેવી. મારાં બધાં પ્યાદાં હવે ગતિ કરી રહ્યાં છે. રામ–લક્ષ્મણનું વાનરસેના સહિત આગમન થઈ ગયું છે. કુંભકર્ણની નિદ્રા તૂટી ચૂકી છે. બન્ને છાવણીઓ યુદ્ધ માટે સજ્જ થઈ ગઈ છે. પ્રણામ દેવી. {{ps|મંદોદરીઃ | એક પળ થોભો, દેવ. {{ps|કાળઃ | કાળ કોઈનો રોક્યો રોકી શકાય છે, દેવી? {{ps|મંદોદરીઃ | મારા પર કૃપા કરો, દેવ માત્ર એક વિપળ થોભી જાઓ. {{ps|કાળઃ | મનુષ્ય જ્યારે સરળતાથી એક વિપળ બોલતો હોય છે ત્યારે મને આશ્ચર્ય થાય છે. સમયની ક્ષણેક્ષણ અત્યંત મૂલ્યવાન હોય છે, દેવી. યુદ્ધનો આરંભ થઈ ગયો છે. મને રજા આપો. {{ps|મંદોદરીઃ | મારી વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારો, પ્રભુ. મારી છેલ્લા ચાલ ચાલવાની મને અનુમતિ આપો. {{ps|કાળઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | પરાભવનો ભય તો નથી ને! {{ps|કાળઃ | તમે સાચે જ ચતુર નારી છો. તમારા ભાથાનું છેલ્લું તીર જોઈ લેવાની મને પણ ઇચ્છા છે. {{ps|મંદોદરીઃ | આજે હું સ્વયં પ્યાદું બની મારી જાતને રમતમાં મૂકું છું. ચાલો પ્રભુ. (બન્ને ચાલવા લાગે. પ્રકાશ વિલીન. અશોકવાટિકા પર પ્રકાશ. સીતા ઉદાસ બેઠી છે. પાસે ત્રિજટા છે. મંદોદરી અને થોડે દૂર કાળ પ્રવેશે છે.) ત્રિજટાઃ ધીરજ ધરો, માતા. શ્રીરામ જરૂર પધારશે. {{ps|મંદોદરીઃ | સીતા, મારા પ્રણામ. {{ps |સીતાઃ | કોણ, મહારાણી! {{ps|મંદોદરીઃ | ભયભીત ન બનો. ત્રિજટા, જા. કોઈ પ્રવેશે તો મને સાવધ કરજે. {{ps |સીતાઃ | દેવી! અભાગી સીતાના પ્રણામ. {{ps|મંદોદરીઃ | જાનકી! રાક્ષસીઓથી ઘેરાયેલાં મેં તમને આજે પ્રથમ વખત જોયાં. જાણે મેઘાડંબર શ્યામ આકાશમાં ચમકતી રૂપેરી બીજલેખા! મારા સ્વામી તમારા પર શા માટે મોહિત થયા તે હું સમજી શકું છું. {{ps |સીતાઃ | તમે રાક્ષસરાજનો કઈ સંદેશ લઈને તો નથી આવ્યાં ને! {{ps|મંદોદરીઃ | ના જાનકી. આજે હું પટરાણી નહીં પણ એક સામાન્ય સ્ત્રી બનીને તમારી પાસે આવી છું. {{ps |સીતાઃ | મારી પર કૃપા કરો, મંદોદરી. તમારા સ્વામીને સમજાવો કે મને મુક્ત કરે. મારા શ્રીરામ પાસે મને મોકલી આપે. {{ps|મંદોદરીઃ | એ અસંભવ છે, જાનકી. {{ps |સીતાઃ | તમે સ્ત્રી થઈને એક સ્ત્રીની વેદના નથી પારખી શકતા? {{ps|મંદોદરીઃ | સીતે! અહીં સ્ત્રી એક ઉપભોગની વસ્તુ છે. એને ભોગવીને મલિન વસ્ત્રની જેમ ત્યજી દેવી એ પુરુષમાત્રનો અધિકાર છે. {{ps |સીતાઃ | મંદોદરી! શું અસુર સંસ્કૃતિમાં સ્ત્રીદાક્ષિણ્યની ભાવના નથી? અમારા આર્યાવર્તમાં સ્ત્રી દેવી સરખી પૂજાય છે. {{ps|મંદોદરીઃ | સૂર્યવંશી કુલવધૂ! દેવી શબ્દ પણ એક મોહક ભ્રમજાળ નથી? યુદ્ધોનો વિજયી સમ્રાટ પરાજિત રાજ્યની સત્તા અને સ્ત્રી બન્ને પ્રાપ્ત કરે છે. અરે! તમારા દેવતાઓને પણ અપ્સરાઓ વિના ક્યાં ચાલ્યું છે? એમ તો તમારા શ્વસુરને પણ અનેક રાણીઓ અને ઉપવસ્ત્રો છે. {{ps |સીતાઃ | તમે મારો ઉપહાસ કરવા આવ્યાં છો? {{ps|મંદોદરીઃ | ના, જાનકી. હું તમને સાવધાન કરવા આવી છું. {{ps |સીતાઃ | સાવધાન? {{ps|મંદોદરીઃ | હા સીતા. ઘોર ભીષણ યુદ્ધની રણભેરી વાગી ઊઠી છે. હવે અસંખ્ય નિર્દોષ મનુષ્યોનો વધ થશે. પ્રચંડ શક્તિશાળી શસ્ત્રોના અવાજોથી સમગ્ર બ્રહ્માંડ કંપી ઊઠશે. અશ્રુ અને શોણિતની ધારાઓથી સમુદ્રમાં ભયાનક ઝંઝાવાત સર્જાશે. {{ps |સીતાઃ | બસ કરો, મંદોદરી, બસ કરો. {{ps|મંદોદરીઃ | અને આ સર્વ વિનાશનું બીજ તું છે, સીતા. તેં લંકેશના હૃદયને હિંસક પશુ ભક્ષ્ય પકડે એમ પકડ્યું છે. {{ps |સીતાઃ | ઓહ! હું શું કરું? શું કરું? {{ps|મંદોદરીઃ | તું શું કરે એથી હું જ્ઞાત નથી, તું શું કરી શકે તે હું જાણું છું. {{ps |સીતાઃ | કહો, મંદાદરી, મને કહો. {{ps|મંદોદરીઃ | રાવણને આધીન થઈ જા, સીતા. {{ps |સીતાઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | રાવણ તને પ્રાપ્ત કરી લેશે તો યુદ્ધનો ભભૂકતો દાવાનળ શમી જશે. અગણિત મનુષ્યોનો સંહાર થંભી જશે. {{ps |સીતાઃ | ત્યાં જ થંભી જા, મંદોદરી. તારી મલિન છાયા પણ મારા દેહને અસ્પૃશ્ય કરશે. તારો પતિ પરસ્ત્રીને ઇચ્છે છે અને તું એને સહાય કરે છે? {{ps|મંદોદરીઃ | ઘોર યુદ્ધ થંભાવી દેવાનો આ એકમાત્ર માર્ગ મને સૂઝે છે, સીતા. {{ps |સીતાઃ | હું સતી સીતા, જેણે મનસા વાચા કર્મણા પતિની પૂજા કરી છે એને આવાં વચનો કહેતાં લજ્જા નથી આવતી? {{ps|મંદોદરીઃ | સતી! શું માત્ર પોતાના સ્વામીનાં ચરણો ધોવાથી કોઈ સ્ત્રી સતી બની જાય છે? ના જાનકી. સતી તો એ છે જે સત્યના પથ પર ચાલે છે. {{ps |સીતાઃ | મારા સ્વામી મારા દેવ છે. {{ps|મંદોદરીઃ | એ દેવ છે પણ પુરુષ છે સીતા. જે વૃક્ષને તું વેલીની જેમ વળગી રહી છે, તે ધારાશયી થશે ત્યારે તારો આધાર કોણ બનશે? (મંદોદરી તાળી પાડે છે. સુરભિ ઢાંકેલી તાસક લાવે છે. તેની પર લોહીનાં ધાબાં છે.) {{ps |સીતાઃ | આ… આ… શું છે? {{ps|મંદોદરીઃ | ધૈર્ય ધરો, સીતા. યુદ્ધમાં તમારા પતિનો શિરચ્છેદ થઈ ગયો. આ તેમનું મસ્તક છે. {{ps |સીતાઃ | ઓ પ્રભુ! આ… આ શું થઈ ગયું? મારા નાથનું મૃત્યુ… હે દૈવ! મારા શ્રીરામ વિના હું કેમ જીવી શકીશ? કેમ જીવી શકીશ? (સીતા રુદન કરે છે. મંદોદરી સીતા સામે તાસક ધરી, વસ્ત્ર ખેંચી લે છે. એમાં શ્રીફળ છે. સીતા આંખો ફાડી અવાક બની જોઈ રહે છે.) {{ps|મંદોદરીઃ | સીતા! જોઈ લીધી તારા જીવનની સાર્થકતા! તારા સ્વામીના મૃત્યુના આભાસમાત્રથી પર્વત પરથી પૃથ્વીતલ પર ફેંકાઈ ગયેલી શિલાની જેમ તારું હૃદય તૂટી ગયું. તો એ તારી બાજુમાં નહીં હોય ત્યારે તારું અસ્તિત્વ શું હશે? {{ps |સીતાઃ | ચાલી જા, મંદોદરી. વિષયી પતિની વાસના પૂરી કરવા વ્યર્થ પ્રલાપ કરતાં તેને તું, ત્યજી કેમ નથી દેતી? {{ps|મંદોદરીઃ | ભાગ્યચક્રના પાશમાંથી કોણ છૂટી શક્યું છે? નહીં તો રાઘવેન્દ્રની રાણી સીતા દાનવોને ત્યાં બંદીવાન? {{ps |સીતાઃ | તો મને પણ મારા ભાગ્ય પર છોડી દે. મંદોદરી, તું જા. {{ps|મંદોદરીઃ | જાઉં છું. સીતા. હું તો મારી આંખોમાં એક સ્વપ્ન લઈને આવી હતી. {{ps |સીતાઃ | સ્વપ્ન? શેનું સ્વપ્ન? {{ps|મંદોદરીઃ | અગણિત જાતિઓમાં વહેંચાયેલા, વેરઝેરથી વિખાયેલાં રાષ્ટ્રોમાંથી એક અને અખંડિત પ્રતાપી રાષ્ટ્ર સર્જવાનું સ્વપ્ન હું તારી આંખોમાં આંજવા આવી હતી. સીતા, પ્રજાકલ્યાણનું મહાન કાર્ય કરવાનો અલભ્ય સુભગ અવસર આપણને મળ્યો હતો. {{ps |સીતાઃ | આને તું સુભગ અવસર કહે છે? {{ps|મંદોદરીઃ | હા, સીતા. મહાન કાર્યો મહાન બલિદાન માગે છે. {{ps |સીતાઃ | તું હવે જઈ શકે છે, મંદોદરી. {{ps|મંદોદરીઃ | જઈશ પણ એક વાત કહ્યા વિના રહી શકતી નથી. {{ps |સીતાઃ | હવે કહેવાનું શું બાકી છે? {{ps|મંદોદરીઃ | જીવનભર અગ્નિજ્વાળામાં સળગીને દાનવપત્ની હોવાનું મૂલ્ય મેં ચૂકવી દીધું છે. પણ હવે થનારા ભયંકર માનવસંહારનું મૂલ્ય તારે પણ એક દિવસ તારાં અશ્રુઓથી ચૂકવવું પડશે. {{ps |સીતાઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | કર્મોનાં ફળથી કોણ બચી શક્યું છે, દેવી? મને ક્ષમા કરજો. પ્રણામ. (હતાશ મંદોદરી પર પ્રકાશ વિલીન. મહેલના અંતઃપુર પર પ્રકાશ. ભાંગેલે પગલે મંદોદરી પ્રવેશે છે. એના હૃદયનું દ્વન્દ્વ પડઘાય છે.) અવાજઃ મંદોદરી! તું સીતાની ઈર્ષ્યા તો નથી કરતી ને! {{ps|મંદોદરીઃ | ઈર્ષ્યા? હું શા માટે સીતાની ઈર્ષ્યા કરું? અવાજઃ અસત્ય. તું સીતાની અસૂયા કરે છે. પતિ-પત્ની એકમેક માટે ઝૂરે, વનવન ભટકે એવો પ્રગાઢ પ્રેમ તારા ભાગ્યમાં લખાયો નથી. {{ps|મંદોદરીઃ | મારા પાસે શું નથી? ભવ્ય પ્રાસાદો… સુવર્ણાલંકારો… હું અત્યંત સુખી છું. અવાજઃ પ્રાસાદોમાં સુખ મળતું હોત તો સીતા પતિને પગલે વનમાં શા માટે ચાલી નીકળત? {{ps|મંદોદરીઃ | ઓહ! સીતા… સીતા! જ્યારથી એ મારી નગરીમાં – મારા જીવનમાં પ્રવેશી છે ત્યારથી આ નગરી પર અંધકારના ઓળા ઊતરી આવ્યા છે. અવાજઃ મંદોદરી તું શ્રીરામની ભક્ત. સીતા શ્રીરામની અર્ધાંગના છે. {{ps|મંદોદરીઃ | પણ એ એક સ્ત્રી છે, જેણે મારા સ્વામીને મોહી લીધા છે. અવાજઃ પણ એમાં સીતાનો શો અપરાધ? {{ps|મંદોદરીઃ | જાણું છું. છતાં મારા સ્વામી, સંતાનો, મારું કુળ, મારું નગર વિનાશ પામશે. આ ઘોર હત્યાનું બીજ તો સીતા જ છે. એ જીવંત ન રહે તો? અવાજઃ મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | વિનાશના બીજને જડથી ઉખેડી ફેંકી દઉં તો? હા, સીતાની હત્યા… કે પછી સુમેરુ પર્વત પરથી તેને ખીણમાં… અવાજઃ ચૂપ. {{ps|મંદોદરીઃ | અરે મૂર્ખ સ્ત્રી! લંકેશ પાસે અમોઘ શક્તિ છે, શસ્ત્રો છે. એ યુદ્ધમાં વિજયી બનશે તો શ્રીરામનો સંહાર અને… આ પ્રાસાદમાં સીતા પટરાણી બનશે અને તું એની એક તુચ્છ દાસી! અવાજઃ અને લંકેશ મૃત્યુને અધીન થશે તો? {{ps|મંદોદરીઃ | તો.. તો… પણ મારું ભવિતવ્ય ભયંકર છે. ભસ્મિત નગરના અવશેષોમાં હું જીવનભર એકાકી ભટકતી રહીશ કે પછી સ્વામીની સાથે ચિતાએ ચડી સતી થઈશ કે પછી શ્રીરામ આ રાજ્યની સાથે, સહોદર સરખા વિભીષણને મને દાનમાં… ઓ પ્રભુ! હું શું કરું? શું કરું? (કાળ પ્રવેશે છે. એના આગમનથી ફરી ભગ્ન મંદોદરી ખુમારીથી ટટ્ટાર થઈ જાય છે.) {{ps|કાળઃ | દેવી! રામ–લક્ષ્મણની બાણવર્ષા અને રાક્ષસસેનાનો સંહાર એ દૃશ્ય જોઈ શકશો? {{ps|મંદોદરીઃ | નહીં નહીં. મારો અક્ષય… {{ps|કાળઃ | યુદ્ધમાં એ મારો ભક્ષ્ય બની ગયો, મંદોદરી… {{ps|મંદોદરીઃ | ઓહ! પણ મારો ઇંદ્રજિત… {{ps|કાળઃ | એ પણ હણાયો છે, દેવી! {{ps|મંદોદરીઃ | પણ મારો મેઘનાદ તો કોઈથી મૃત્યુ ન પામે. {{ps|કાળઃ | એક શરત પર તેનું મૃત્યુ નિશ્ચિત હતું. જેણે બાર વર્ષ નિદ્રા, નારી અને ભોજન ત્યજ્યાં હોય તેના વડે અવશ્ય મેઘનાદનું મૃત્યુ નીપજે. શ્રીરામના બાણ વડે એનો પણ મેં ભક્ષ્ય કર્યો. {{ps|મંદોદરીઃ | ઓ પ્રભુ! હા… અહિરાવણ અવશ્ય રામલક્ષ્ણને પાતાળમાં ઉઠાવી જશે… અને યુદ્ધ થંભી… {{ps|કાળઃ | દેવી! વાયુપુત્ર હનુમાન તેમને પુનશ્ચ લઈ આવશે. {{ps|મંદોદરીઃ | દ્વારપાળ મકરધ્વજ સમર્થ યોદ્ધો છે. {{ps|કાળઃ | પણ તે હનુમાનજીનો પુત્ર છે. {{ps|મંદોદરીઃ | અસત્ય. હનુમાનજી બ્રહ્મચારી છે. {{ps|કાળઃ | દેવી! તમને એ પણ વિદિત નથી, હનુમાનના પ્રસ્વેદમાંથી એનો જન્મ છે! {{ps|મંદોદરીઃ | હા! દુર્દૈવ! હવે શું થશે? {{ps|કાળઃ | હવે લંકેશ યુદ્ધમેદાને જઈ રહ્યા છે. (તખ્તાને ખૂણે પ્રકાશ. રાવણ ધ્યાનમાં છે.)

{{ps|રાવણ:   | હે મહાદેવ! મારા પુત્રોનો વધ કરનાર એ નરાધમ બંધુઓને હું જંતુની જેમ ચોળી નાખીશ.
पशुनां पतिं पापनाशं परेशं
गजेन्द्रस्य कृतिं वस्त्रानं वरेण्यम् ।
जटाजूटमध्ये स्फूरदगांगवारि
महादेवमेकं स्मरामि स्मरामि ।।

{{ps|મંદોદરીઃ | શંકર ભગવાન અવશ્ય લંકેશને અભયદાન આપશે. {{ps|કાળઃ | હા. પૂજા પૂરી થશે તો. અવાજોઃ ક્યાં ગયો રાવણ? અંતઃપુરમાં ભરાઈને બેઠો છે. કાયર… ડરપોક… હા… હા… (રાવણ ધ્યાનમાંથી ઝબકે, ક્રોધાવેશમાં ત્રાડ પાડીને બહાર નીકળી જાય. કાળનું ઉપહાસભર્યું હાસ્ય.) {{ps|મંદોદરીઃ | સ્વયં કાળદેવતા જાણતા નથી? લંકેશને અમરત્વનું વરદાન છે. {{ps|કાળઃ | હું તેની નાભિમાં સ્થિત છું. શ્રીરામ ત્યાં જ બાણ મારશે. (રાવણની હૃદયવિદારક ચીસ. અવાજો – રાવણ હણાયો. દુષ્ટનો વિનાશ થયો. આનંદો, ભગવાન રામચંદ્રનો જય. લોહીથી ખરડાયેલો, વેદનાથી કણસતો રાવણ આવે, નીચે પડી જાય.)

{{ps|રાવણ:   | સારથિ… આહ! મંદોદરીને સંદેશ આપજો… જેના બળથી પૃથ્વી ડોલતી હતી, જેના તેજ પાસે સૂર્યદેવતા નિસ્તેજ લાગતા, મારી કાયા આજે ધૂલિમાં મલિન… આહ! ત્રિભુવનવિજેતા રાવણ આજે… નિર્વંશ મૃત્યુ પામશે. દશ શિશ અને ભુજાના ભારથી હું ચંપાઈ જતો હતો. આજે હળવાશ લાગે છે. મહાદેવ! શું બધા સમ્રાટ સામ્રાજ્યના ભારથી ચગદાઈ જતા હશે! પ્રભુ! મૃત્યુ આટલું મીઠાશભર્યું હશે? એની મને ખબર હોત તો અમરત્વનું વરદાન હું ન માગત, ધરતીમા! મને… થોડી ધરતીની આજે ભિક્ષા…

(કાળ હાથ લાંબો કરી મુઠ્ઠીમાં પ્રાણ હરે. રાવણ નિશ્ચેષ્ટ. રાવણ પર પ્રકાશ વિલીન. મંદોદરી આઘાતથી સ્તબ્ધ આ દૂરનું દૃશ્ય જોઈ રહી છે.) {{ps|કાળઃ | મહારાણી મંદોદરી! આ અનિશ્ચિત ખલુ સંસારે માત્ર મૃત્યુ જ અવિચલ સત્ય છે. તમારો રાષ્ટ્રપ્રેમ, નિષ્ઠા જોઈ નિર્મમ એવો કાળ તમને વંદન કરે છે, અને વચન આપે છે, જ્યાં સુધી સૂર્ય પ્રકાશમાન હશે ત્યાં સુધી પ્રાતઃસ્મરણીય સતીઓમાં તમારું નામ રહેશે. હવે હું પ્રસ્થાન કરીશ, દેવી. મેં તમને કહ્યું હતું, કાળ કદી પરાભવ પામતો નથી. (કાળ પીઠ ફેરવે છે. મંદોદરી ગુમાનથી હસે છે. કાળ આશ્ચર્ય પામે છે.) {{ps|મંદોદરીઃ | ભૂલો છો તમે. તમારો પરાભવ થયો છે. વિજયને તો હું વરી છું. {{ps|કાળઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | હા દેવ! તમારી પ્રત્યેક ચાલથી હું મહાત પામતી, પાછાં પગલાં ભરતી મારા એક નિશ્ચિત ધ્યેય તરફ તમને લઈ જતી હતી. {{ps|કાળઃ | નિશ્ચિત ધ્યેય એટલે શું યુદ્ધ? {{ps|મંદોદરીઃ | હું ઝંખતી હતી રાક્ષસકુળનો વિનાશ અને મારા સ્વામીનું મૃત્યુ. {{ps|કાળઃ | મંદોદરી! {{ps|મંદોદરીઃ | તમે તો સર્વજ્ઞ છો ને દેવ! તોય તમે અજ્ઞાત રહ્યા? સ્ત્રીના હૃદયને ઓળખવા તો પૃથ્વી પર સ્ત્રીનો જન્મ લેવો પડે. એ કામાંધ અહંકારી સ્વામીની પત્ની હોવું એટલે શું તે તમને – પુરુષને ક્યાંથી સમજાય? {{ps|કાળઃ | હજી તમારી વાતનો મર્મ મને સમજાયો નથી. {{ps|મંદોદરીઃ | સીતાહરણ થાય, ઘોર યુદ્ધમાં ભગવાન શ્રીરામનું તીર લંકેશને વીંધે તો જ અહંકારી વિષયી મારા સ્વામીનો મોક્ષ થાય. પ્રભુ! આજે મારા કુળનો સર્વનાશ નહીં, ઉદ્ધાર થયો છે. વૈધવ્ય પામવા છતાં હું પરમ સૌભાગ્યવતી છું. આજે હું અત્યંત પ્રસન્ન છું, દેવ… પ્રસન્ન છું… (કાળ સ્તબ્ધ. મંદોદરી પ્રસન્નતાથી મુક્ત હાસ્ય કરે છે. કાળની ચૂપચાપ વિદાય. હસતાં હસતાં આક્રંદ કરતી મંદોદરી તૂટી પડે છે. ગંધર્વ યુવકનો કરુણ આલાપ. મંદોદરી ચમક અનુભવે છે. ઊઠે છે, સિંહાસન તરફ આગળ વધે છે. આલાપ શમે છે. મંદોદરીના ચહેરા પરથી રુદન નીતરી જાય છે. આક્રોશ છે. ક્રોધ છે.) {{ps|મંદોદરીઃ | હા હન્ત! હું હવે એકાકી આ વિશાળ મહાલયના ખૂણામાં સ્વજનવિહોણી ભગ્ન મૂર્તિશી પડી રહીશ. ઘોર યુદ્ધે મારું સર્વસ્વ હરી લીધું.

યુદ્ધ! શા માટે આવા નરમેધ જેવાં ભયંકર યુદ્ધો! કોણે શોધ્યાં છે આ સંહારક જીવલેણ યુદ્ધો અને શસ્ત્રો? કાળના ખપ્પરમાં અગણિત સંસ્કૃતિઓ નામશેષ થઈ ગઈ, નિર્દોષ મનુષ્યો હોમાયા… શા માટે આ હિંસા અને પાશવી અત્યાચારો? શા સારુ આ હૃદયવિદારક પીડા, વેદના, એકલતા?
તારે માટે. હા હા તારે માટે. સત્તાના સિંહાસન માટે. તું જ છે મનુષ્યના અહંનું, પાપનું, અધોગતિનું મૂળ. તને પ્રાપ્ત કરવા અસંખ્ય નિર્દોષ જીવોની હત્યા થઈ છે, પ્રલયકારી વિનાશ સર્જાયો છે. પીડિતોના આર્તનાદથી દશે દિશાઓ ગાજી ઊઠી છે. હવે થંભી જાઓ. બસ કરો આ સંહાર, ધરણી ધ્રુજાવતી તમારી અક્ષૌહિણી સેનાને અટકાવી દો, જલાવી દો તમારા શસ્ત્રાગારોને. એક દિન પીડિતજનોનાં અશ્રુઓનો દરિયો ઊમટશે તો આ પૃથ્વી એમાં ડૂબી જશે. હું… એક સામાન્ય નારી તમારી પાસે આજે શાંતિની, પ્રેમની ભિક્ષા માગું છું… પણ કર્ણ અને હૃદયને બધિર કરતી આ વિનાશક યુદ્ધની રણભેરીમાં એક હતભાગિનીનો સ્વર કોણ સાંભળે? કોણ સાંભળે?…

(વિલાપ કરતી મંદોદરી સિંહાસન પાસે ઢળી પડે છે. ગંધર્વ યુવકનો કરુણ સ્વર હવાને ભરી દેતો ફેલાઈ જાય છે.) (મંદોદરી)