છંદોલય ૧૯૫૭
પ્રારંભિક
મિત્ર મડિયાને (અમેરિકા જતાં)
પ્રતીક નવલાં, પ્રદેશ નવલા, પ્રજાયે નવી;
નભોન્નત શું સ્કાયસ્ક્રેઇપર બુદ્ધિની સિદ્ધિ શા,
સપાટ શત પ્રેઇરી હૃદયપ્રેમની રિદ્ધિ શા;
ક્ષણેક્ષણ નિહાળ નિત્ય નવતા, સખે, તું કવિ!
ન્યૂયૉર્ક કવિ વ્હિટમૅન સહ ક્રીડતી સ્વર્ગની
વિલાસપ્રિય અપ્સરા, કવિપ્રિયા જ મૅન્હૅટ્ટન;
પ્રણાલીપ્રિય ધર્મમુક્ત ઋષિ ફૉસ્ટનું બૉસ્ટન;
સજીવ નિજ અટ્ટહાસ્યમહીં મસ્ત, સૅન્ડબર્ગની
વિભીષણ વિશાલસ્કંધ નગરી શિકાગો; અને
નવાં જ નરનાર ને શિશુ નવાં, નવાં માનવી;
વળી નવલ રીતભાત, નવ વેશ, ભાષા નવી;
છતાંય નવતા વિશે અસલ વસ્તુ, – શ્રદ્ધા મને –
નવું હૃદય ના, હશે કરુણતા જ એમાં વસી;
નવું ગગન ના, હશે જ કરુણાય ત્યાં ર્હૈ હસી.
મિત્ર મડિયાને (અમેરિકાથી પાછા ફરતાં)
વિમાનમથકે ન મિત્ર મડિયાતણું સ્વાગત!
પરંતુ અવ વિશ્વમાનવતણું છ સેવ્યું જગે
મહાસ્વપન, આછું આછું મુજ નેત્ર સામે ઝગે;
અધીર ઉર હે! વધાવ અણજાણ અભ્યાગત!
નસેનસ પ્રચંડ ઊર્મિ ઊછળંત ઍટ્લેન્ટિક,
છતાંય નિજ ચિત્ત તો સરલ સ્વસ્થ, બેચેન ના,
ઇફેલ સમ, સેન્ટ પૉલ સમ; ટેમ્સ ને સેનના
પ્રવાહ સમ શાંત, છો રુધિર હોય રોમૅન્ટિક;
સ્વદેશ સ્વજનો બધું નીરખશે નવી દૃષ્ટિથી,
પુરાતનતણું કર્યું અવ નવીનથી સ્પર્શન,
અને નિકટનું કર્યું અવ સુદૂરથી દર્શન;
નવી સમજ, સૂઝ પ્રાપ્ત અવ થૈ નવી સૃષ્ટિથી;
વિમાનમથકે શું માત્ર મડિયા જ મૂર્તિ નવી?
નવી જ નહીં એહને નયન હોય મારી છવિ?
અંગ્રેજી ઑનર્સનાં વિદ્યાર્થીઓને વિદાય
સુરમ્ય સુખસ્વપ્ન શાં સભર ચાર વર્ષો વહ્યાં,
લહ્યાં વયવસંતમાં કુસુમ સ્નેહની વૃદ્ધિનાં;
ઉદાર ઉરથી પરસ્પર સ્વભાવ ને બુદ્ધિના
અનેકવિધ દોષના કદીક કંટકોયે સહ્યા.
વિવેચન, વળી કથા નવલ, નાટ્યકાવ્યો ભણ્યાં,
સુપ્રજ્ઞ કવિ મિલ્ટને અસલ ક્રાંતિની ક્હૈ કથા,
વદંત ઋષિ વર્ડ્ઝવર્થ પૃથવી પરે જે વ્યથા,
અભિન્ન સમ સત્ય-સુન્દર કલાજ્ઞ કીટ્સે ગણ્યાં.
જિહાં લગ ધરાતલે જીવન આપણે ધારશું
ક્ષણો વિરલ રૂપની, રસસમાધિ આનંદની,
સદા નીરસતાભર્યા ભવરણે રસસ્યંદિની,
વિરૂપ જગની વ્યથા સમજવા ન સંભારશું?
ભણ્યા જ નહીં માત્ર, કિંતુ મુજને ભણાવ્યો તમે;
તમે જ ગુરુ, શિષ્ય હું, શિર સદૈવ એથી નમે.
પૃથ્વી (ઈશ્વરની દૃષ્ટિમાં)
આષાઢી આ આભ જે મેઘઘેર્યું
કૅમેરા શું હોય ના શ્યામરંગી
વસ્ત્રે વીંટ્યો, ગોઠવ્યો સ્થિર; હેર્યું
પૃથ્વીકેરું ફોકસે દૃશ્ય, ભંગી
અંગાંગોની જે ક્ષણે સ્પષ્ટ, લાંબી
ટૂંકી ઝાંખી સ્હેજ ના, સપ્રમાણ
લાગી ત્યાં તો વીજની ચાંપ દાબી
ઓચિંતાની, કોઈને થૈ ન જાણ;
અંધારા કો ખંડમાં પ્લેટ ધોઈ
હોંસે હોંસે (પ્રેમ શો સર્જનોમાં!),
કેવું આવ્યું ચિત્ર કે જોઈ જોઈ
પ્હેલાં ધાર્યો રોષ કૈં ગર્જનોમાં,
અંતે સાર્યાં અશ્રુ કારુણ્યપૂર્ણ
વર્ષારૂપે; ચિત્ર ત્યાં ચૂર્ણ ચૂર્ણ!
કલાકોથી
કલાકોથી મચ્યો વરસાદનો કકળાટ,
ના, ના, આટલો કઠતો ન’તો ઉકળાટ.
શો મોટ્ટા અવાજે એકસૂર રસહીન લાંબા
કોઈ ભાષણના સમો દે ત્રાસ.
બારીબારણાં સૌ બંધ,
આખા ખંડમાં વ્યાપી વળી ભીનાશ
ને રૂંધે અખંડિત ખંડનું એકાંત, હું આંખો છતાંયે અંધ.
ઠંડકમાં ઠરી ચારે દીવાલો,
જેમ બુઢ્ઢાપે ઠરે છે જિંદગીના મસ્ત ખ્યાલો;
વસ્ત્ર સૌ ખીંટી પરે લીલાં,
હજુ આ દેશમાં જેવાં મનુષ્યોનાં વદન વીલાં;
અને પોચાં પડ્યાં સૌ મેજ પરનાં પુસ્તકોનાં પાન,
જેવાં લય વિનાનાં ગાન;
કેવું બધું નિર્જીવ તે સૌ ભેજથી આજે છવાઈ ગયું,
ને હૂંફથી ધડકી રહ્યું હૈયુંય તે આજે હવાઈ ગયું!
નિવેદન, ઑગસ્ટ ૧૯૫૬
આથી હશે અન્ય ન કોઈ રસ્તો?
જે મૃત્યુ શો હોય ન સાવ સસ્તો
ને પથ્થરોથી વધુ હોય પોચો
(પોલીસનો થાય પછી ન લોચો),
ટોપી સમું હોય સ્વમાન જેમાં
ને વ્યક્તિનું ના અપમાન જેમાં,
નેતા સમો સાવ ન હોય નવ્ય
ને ભાષણો શો નવ હોય ભવ્ય,
જે બુદ્ધિજીવી સમ ન્હોય બુઠ્ઠો,
અશ્લીલ છાપાં સમ ન્હોય જુઠ્ઠો;
ભાટાઈ જેમાં નહીં ક્યાંય ગાવી,
ભોળી પ્રજાને નહીં ભાંગ પાવી,
વિચારની જ્યાં નવ હોય શૂન્યતા
ને ન્યાયની ન્હોય જરીય ન્યૂનતા,
વિરોધ જ્યાં હોય વિવેકશુદ્ધ,
જ્યાં યુદ્ધ હો શાંત જ, ધર્મયુદ્ધ;
જ્યાં રોષ તો હોય, પરંતુ રમ્ય,
જે નાટકી ના, પણ બુદ્ધિગમ્ય;
જ્યાં ના તિજોરી તપતી, ન તાપ
(એ દૂધ પીને ઊછર્યો જ સાપ);
સત્તા સમો જે નવ હોય અંધ,
ગોળી સદાની જહીં હોય બંધ,
ને ના કદી હો વટનો સવાલ,
જેમાં ન તેજોવધનોય ખ્યાલ,
જેમાં પ્રજાને નવ હોય લાત,
બેચાર જ્યાં સાંત્વનની જ વાત
(જે કેમ કે આ ખુરશી મળી છે
તે આ પ્રજાના જ પુણ્યે ફળી છે!),
જેમાં જરીયે નવ જાય વ્હેમ
અન્યોન્ય એવો પ્રગટે જ પ્રેમ,
હો સ્વર્ગ તો યે જૂઠથી ન લેવું,
પૃથ્વી પરે ક્યાંય ભલે જ ર્હેવું.
બિરાદરી ખેલદિલી સમાજે
ખિલાવવી હોય સદાય કાજે,
મનુષ્યમાં જે ઘર ઘાલી બેઠાં
અનિષ્ટ કૈં, કૈંક યુગોથી પેઠાં,
દેવા સદાની સહુને શિકસ્તો
હોવો ઘટે અન્ય જ કોઈ રસ્તો!
નિવેદન, ઑગસ્ટ ૧૯૫૬
આથી હશે અન્ય ન કોઈ રસ્તો?
જે મૃત્યુ શો હોય ન સાવ સસ્તો
ને પથ્થરોથી વધુ હોય પોચો
(પોલીસનો થાય પછી ન લોચો),
ટોપી સમું હોય સ્વમાન જેમાં
ને વ્યક્તિનું ના અપમાન જેમાં,
નેતા સમો સાવ ન હોય નવ્ય
ને ભાષણો શો નવ હોય ભવ્ય,
જે બુદ્ધિજીવી સમ ન્હોય બુઠ્ઠો,
અશ્લીલ છાપાં સમ ન્હોય જુઠ્ઠો;
ભાટાઈ જેમાં નહીં ક્યાંય ગાવી,
ભોળી પ્રજાને નહીં ભાંગ પાવી,
વિચારની જ્યાં નવ હોય શૂન્યતા
ને ન્યાયની ન્હોય જરીય ન્યૂનતા,
વિરોધ જ્યાં હોય વિવેકશુદ્ધ,
જ્યાં યુદ્ધ હો શાંત જ, ધર્મયુદ્ધ;
જ્યાં રોષ તો હોય, પરંતુ રમ્ય,
જે નાટકી ના, પણ બુદ્ધિગમ્ય;
જ્યાં ના તિજોરી તપતી, ન તાપ
(એ દૂધ પીને ઊછર્યો જ સાપ);
સત્તા સમો જે નવ હોય અંધ,
ગોળી સદાની જહીં હોય બંધ,
ને ના કદી હો વટનો સવાલ,
જેમાં ન તેજોવધનોય ખ્યાલ,
જેમાં પ્રજાને નવ હોય લાત,
બેચાર જ્યાં સાંત્વનની જ વાત
(જે કેમ કે આ ખુરશી મળી છે
તે આ પ્રજાના જ પુણ્યે ફળી છે!),
જેમાં જરીયે નવ જાય વ્હેમ
અન્યોન્ય એવો પ્રગટે જ પ્રેમ,
હો સ્વર્ગ તો યે જૂઠથી ન લેવું,
પૃથ્વી પરે ક્યાંય ભલે જ ર્હેવું.
બિરાદરી ખેલદિલી સમાજે
ખિલાવવી હોય સદાય કાજે,
મનુષ્યમાં જે ઘર ઘાલી બેઠાં
અનિષ્ટ કૈં, કૈંક યુગોથી પેઠાં,
દેવા સદાની સહુને શિકસ્તો
હોવો ઘટે અન્ય જ કોઈ રસ્તો!
લોકલિપિ (જાહેર ઇમારતોની ભીંતો પર)
અહીં દિને દિને ઠરી જતી ન તારકાવલિ,
ક્ષણે ક્ષણે ખરી જતી વળી ન ફૂલની કલિ.
અસંખ્ય આ વ્રણો
સમાજના શરીરમાં, હવે વિશેષ ના ખણો,
અને કહો ન : ‘ક્યાંય રોગ તો ન’તો,
હતો સમાજ તંદુરસ્ત.’
ભદ્રસુંદરીતણા વિશાલ વક્ષની પરે નખક્ષતો
અહીં કર્યા; હશે કઠોર હસ્ત
ને હશે વિરૂપ આંગળાં
પરંતુ જે હશે ન પાંગળાં,
હશે વિકારયુક્ત રક્ત
કિંતુ ના હજુ અશક્ત,
તંગ શી હશે નસો
ઉછાળતી નવે રસો.
રહસ્યપૂર્ણ આ લિપી ન પ્રેમની,
મરોડદાર મોરપિચ્છથી ન આળખી,
પરંતુ ચાક કોલસા વડે લખી,
લિપી સુસ્પષ્ટ વૈરની, ન વાત લેશ વ્હેમની,
કદીય જેમણે કરી ન ચૅકબુકમાં સહી
પરંતુ એમની જ મૃત્યુલેખમાં
સમાજના અસંખ્ય આ રહી.
અસંખ્ય આ ભવિષ્ય ભાખતાં વિનાશગીતને
કદીક પાંખ જો ફૂટી...
ત્યજી પુરાણ ભીંતને
અવશ્ય લક્ષ્ય વીંધશે સુતીક્ષ્ણ તીર જેમ
સર્વ વેગમાં છૂટી છૂટી!
સ્વજનોને
તમે ના આવો તે
કશું ના ક્હાવો તે ખબર તમને શી મુજ સ્થિતિ?
અધૂરા વાક્યે કો સતત ઝૂરતી હોય ન ઇતિ!
હજી ના તાવો તો
અને જો આવો તો ખબર તમને શી મુજ સ્થિતિ?
પુન: શૂન્યત્વેથી હૃદય વિકસે વ્યાપક ક્ષિતિ!