મુંબઈમાં ચોમાસું બેસતાંની સાથે જ આપણી અનુકંપાને પડકારે એવાં દૃશ્યો ઠેર ઠેર જોવા મળે છે. એક થેલી કે ગૂંજામાં સમાઈ જાય એટલી ઘરવખરી લઈને છાપરું શોધતાં કુટુંબો, રેલવે પ્લૅટફૉર્મ પર કંતાન ઓઢીને સૂતેલાં મેલાંઘેલાં બાળકો, માથા ઉપર પ્લાસ્ટિકનું આકાશ રચીને, હવાઈ ગયેલી બાક્સથી ચૂલો સંધૂકવા મથતી ફૂટપાથની ગૃહિણીઓ, માટુંગાથી વાંદરા જતી રેલવેલાઈનની સમાંતર વસેલી ઝૂંપડપટ્ટીનાં ઊડી જતાં છાપરાં, નાહ્યા પછી જેને ટુવાલનો ક્યારેય અનુભવ નથી એવા ગટરના પાણીમાં નાહીને તડકે શરીર સૂકવતાં નાગાંપૂગાં બાળકો, બે પાણા ઉપર થોડાંક કરગઠિયાના તાપે, ટીનની ધોબાવાળી તપેલીમાં ચાનું ઊકળતું પાણી, અને ચા તૈયાર થવાની રાહ જોતું કુટુંબ. ફૂટપાથ પર ઝૂંપડું બાંધીને રહેતા કુટુંબને ચોમાસાના દિવસોમાં જો ક્યાંયથી ઉષ્મા મળતી હોય તો તે ટીનની તપેલીમાં ઊકળતી ચામાંથી મળે છે. મુંબઈ શહેર ઉપર ગાંડોતૂર વરસાદ પડે છે ત્યારે આપણી ઉષ્માની સગડીઓ ઠરીને ઠીકરું થઈ જાય છે, પણ પેલી ડાળ ઉપર બેસીને ઘુર્ટુર્ટુર્ટુર્ટુ બોલતા કબૂતરના પેટની ઉષ્માની મ્હોરી ઊઠેલું ઝાડ જોઈને મનમાં એવી નિરાંત થાય છે કે થડની છાલ પાછળ સંતાઈ ગયેલી ભીની કીડી હવે સલામત છે. લીમડા હેઠે ખરેલી લિંબોળી સાથે રમતી ખિસકોલી જોઈને થાય છે કે અહીં કોની આંખનો પલકારો ભૂલો પડી ગયો છે! પણે કેળના પાન ઉપર પીલાતા જળના ટીપાનો અવાજ સાંભળી કોઈ બારણું ખખડાવે છે એવી ભ્રાંતિ થાય અને આપણે રેશમી રજાઈની હૂંફ આઘી હડસેલીને બારણું ખોલવા દોડીએ અને બારણું ખોલીએ એટલામાં તો વીજળીનો ચમકારો સટાક કરતો ઘરમાં ઘૂસી જાય અને ઘરવખરીને અજવાળી જાય. આવા ટાણે વીજળીને ઝબકારે મોતી પરોવવાની મને વાત યાદ આવતી નથી, (જોકે આવી ગઈ) પણ મોતીની વાત યાદ આવે છે. આપણી પાસે મોતી છે જ ક્યાં કે પરોવીએ? આપણે ખુદ પવનના માંજો પાયેલા દોરામાં પરોવાયેલા છીએ. જિંદગી સાથે પેચ લડાવતાં દોરો ક્યારે તૂટી જાય એનું કાંઈ કહેવાય નહીં. આમ લખવાથી કદાચ ભાવુક અને ભોળું ઑડિયન્સ ખુશ થઈ જાય પણ આપણે ખુશ થતા નથી. આપણે એટલા માટે ખુશ નથી થતા કે રાંધેલા શબ્દભંડોળની ખીચડી હવે ગંધાવા લાગી છે. બારે મેઘ ખાંગા થઈને તૂટી પડે છે અને ગાંડીતૂર બનેલી નદીઓનાં પૂરમાં આપણું બધું જ તણાઈ જાય છે પણ શબ્દભંડોળ તણાતો નથી. જો એકવાર આ વાસી શબ્દભંડોળ તણાઈ જાય તો તરણાં જેવા હળવાફૂલ થઈને ઝૂલીએ. ઘાસમાં નાગાં થઈને આળોટીએ. ખેતરના શેઢાઓને ગટગટાવી પી જઈએ. મેદાનોમાં ઊગેલું હરિયાળું ઘાસ પશુ થઈને ચરી જઈએ. હવામાં સમળીની પાંખ સેલારા મારતી હોય ને ચકલીઓના ચીંચીંચીંની હળવી ફોતરીઓ ખેતરમાં ઊડતી હોય ને સર્વત્ર અર્થહીનતા પ્રવર્તી હોય એવે ટાણે ઊડી જતી ઊંઘની ફફડતી પાંખનો ઘસરકો આંખને લાગતાં જ સ્વપ્ન પોતાનો અર્થ ખોઈ બેસે છે એમ આપણા નામનો કાટમાળ નદીના પૂરમાં તણાઈ જાય છે. નામનો કાટમાળ તણાઈ ગયા પછી જે હું રહું છું તેને અગ્નિ બાળી શકતો નથી કે પવન સૂકવી શકતો નથી એમ ગીતાને આધારે કહું તો કદાચ મોરારિબાપુના ઑડિયન્સમાંથી મને વીસ-પચીસ તાળીઓ મળે, પણ મને કશું જ ન મળે. શું કહેવું એ જ સૂઝતું નથી. મોટી ઉંમરે માત્ર આંખને જ મોતિયો આવે છે એવું નથી, ફાઉન્ટન પેનને પણ મોતિયો આવે છે. ભક્તિને પણ મોતિયો આવે છે, બુદ્ધિને પણ મોતિયો આવે છે અને પંડિતાઈને પણ મોતિયો આવે છે. આ મોતિયો પાકે છે ત્યારે આપણને કશું જ સૂઝતું નથી. આંખેથી પચીસ વર્ષ પહેલાં હું શબ્દને જોતો હતો - જોઈ શકતો હતો, પણ આજે હું શબ્દ વાંચું છું, જોતો નથી. શબ્દને જોવો અને શબ્દને વાંચવો એ બેમાંથી ઘણો તફાવત છે. આ બધો પ્રતાપ પાકટ વયે આવેલા મોતિયાનો જ છે. આજે આપણે મનુષ્ય યાતનાના, શોષણખોરીના અહેવાલો, કથાઓ અને ફિચર્સો માત્ર વાંચીએ છીએ પણ માનવયાતના જોતા નથી કે અનુભવતા નથી, કારણ કે આપણી સંવેદનાનો મોતિયો હવે પાકી ગયો છે. (અહીં મારે 'સંવેદનાનો મોતિયો' એમ નહોતું લખવું. છઠ્ઠી વિભક્તિના ગુંદરમાં સંવેદનાની કીડી ફસાઈ ગઈ છે એની મને ખબર છે. પણ બીજું કાંઈ સૂઝતું નથી.) આંખની હૉસ્પિટલમાં સફેદ દૂધ જેવી પથારીમાં આંખ આડે લીલો પડદો રાખીને આડા પડેલા દરદીઓથી વિશેષ આપણે શું છીએ એની જ મને ખબર પડતી નથી. પણ શૈશવનાં બાળોતિયાંની તીવ્ર વાસથી આપણો સમય મઘમઘે છે. એ વાસને ઊંડા ઊંડા શ્વાસો લઈને ફેફસામાં ભરી રાખવી ગમે છે. રૂનાં પૂમડાંમાં વીંટી કાનમાં રાખવી ગમે છે. ગોંડલની તાલુકા શાળામાં હું એકડિયા-બગડિયા ઘૂંટતો હતો એ સમયની તીવ્ર વાસ હજી મારા નાકમાંથી જતી નથી.. ચોમાસાના દિવસો હોય. સાત દિવસનું હેલાડું પડ્યું હોય, અમારી ખાડા-ખડિયાવાળી શેરીમાં ગોઠણભર પાણી હાલ્યા જતા હોય અને બધાં ઓસરીમાં બેઠાં બેઠાં લેસન કરતા હોઈએ એ વખતે અમારા દફતરમાંથી જે વાસ આવતી તે વાસ હજીયે મારા લોહીમાં ક્યાંક સંઘરાયેલી પડી છે. બાળપણમાં હું નહાવાનો ચોર હતો. દર આઠ દિવસે મારી બા મને હાલ્ય 'તને નવડાવું' એમ કહેવાને બદલે, હાલ્ય, 'તને ધમારું!' એમ કહેતી. બાથરૂમની ચોકડીમાં એ પાટલો મૂકતી અને છણછણતા ગરમ પાણીની ડોલ ભરીને લાવતી. મને ધમારવા માટે એ સાબુને બદલે ઠીકરાનો ઉપયોગ કરતી. ધમાર્યા પછી મારું માથું કોરું કરીને એ જે ધૂપેલ તેલ ઘસતી તે ધૂપેલ તેલની વાસ હજીયે મારા શ્વાસમાં તર્યા કરે છે. આજે મારા ઘરની બહાર ધોધમાર વરસાદ પડે છે. રસ્તા ઉપર ટ્રાફિક જામ થઈ ગયો છે. કશું જ પસાર થતું નથી. કાળો કાગડોયે દેખાતો નથી; ફક્ત સમય પસાર થાય છે. હરીફરીને હું બારી પાસે આવું, પાછો પલંગ પર જઈ પડું. તકિયા આમતેમ ફેરવું, જૂની ટપાલો ફરી ફરી વાંચું, દાંત ખોતરું, અખબારોમાં કૉલમબદ્ધ થયેલા યશની પીળાશને આંખથી પીઉં. ફરી પાછો બારીએ આવું. સળિયો પકડું. છીંક ખાઉં. ફરન જોઉં. વીજળીના થાંભલા જોઉં. થાંભલા પર બેઠેલી ચકલી જોઉં. ચકલી પર બેઠેલું આકાશ જોઉં. (હવે એમ નહીં લખું કે આકાશને જોઉં ને મને ખોઉં.) ફરી પાછો પલંગ પર પડું. તકિયા આમતેમ ફેરવું. દાંત ખોતરું, ટેલિફોન ડિરેક્ટરીને છાતીએ વળગાડીને ચેતોવિસ્તાર કરું. ભગવાન જોઉં. ભક્તો જોઉં. આમ સમયની સાપસીડીમાં સાપના મોઢા પાસે આવતી મારી કૂકરી જોઉં. નીચે પછડાતી જોઉં. ફરી પાછી ઊભી થતી જોઉં. ઘરની બહાર ધોધમાર વરસાદ વરસે છે. રસ્તા ઉપર ટ્રાફિક જામ થઈ ગયો છે. કશું જ પસાર થતું નથી માત્ર સમય પસાર થાય છે. મને થાય છે, કે આ હાડકા અને ચામડા ઉપરથી કેટલો બધો સમય વહી ગયો છે! બારે માસ બે કાંઠે ભરપૂર વહેતી નદીના પ્રવાહથી જેમ નીચે પડેલા પથ્થરો પોતાનો આકાર બદલી નાખે છે તેમ સમય-નદીને તળિયે પડેલા આપણે પણ આકારો બદલ્યા કરીએ છીએ. સમય મોટા મોટા ભારેખમ ખડકને પણ પાંચીકા જેવો કરી નાખે છે એની આપણને ખબર પણ પડતી નથી. અષાઢ મહિનો બેસે એટલે અમારાં ફળિયામાં અને શેરીમાં આવનારા ઉત્સવોની ચલહપહલ શરૂ થઈ જતી. એક પ્રકારની મધુર આળસ અમારો ઘરોમાં છવાયેલી રહેતી. વરસાદ પડતો હોય ત્યારે ગરમ મસાલાવાળી ચાની સોડમથી અમારાં ઘર મઘમઘતાં. અમારી શેરીના ગોર મણિશંકર અબોટિયું પહેરીને શેરીમાં ફરતા દેખાય એટલે ખબર પડે કે શ્રાવણ મહિનો હવે ગામને પાદરે ઊભો છે. અમારા ફળિયામાં મોળાકાતનું વ્રત કરતી કુમારિકાઓ પાંચીકે રમવા બેસતી ત્યારે એ હાથથી પાંચીકા નહીં, પણ નદી ઉછાળતી હોય એવું લાગતું. એના હાથના વળોટમાં, એના અંગમરોડમાં, એના બેસવામાં, એના ઊઠવામાં, એના ચાલવામાં જે સૌંદર્ય છલકાતું એની ઝલક આંખને ખૂણે હજીયે ક્યાંક સચવાયેલી પડી છે. આજે એ જ કુમારિકાઓને સ્થૂળકાય સ્ત્રીના રૂપે શાકમારકીટમાં ભીંડા લેતી જોઉં છું ત્યારે થાય છે કે આ પાંચીકાનો ખડક કેવી રીતે થઈ ગયો? હું બીજા ધોરણમાં હતો ત્યારે અમારા વર્ગમાં બાવચંદ પોપટ કરીને એક છોકરો હતો. એ હંમેશા ઊડાઊડ જ કરતો. એ બ્લ્યૂ ચડ્ડી અને બજરિયા રંગનું બાંડિયું પહેરતો. આખી શાળામાં એની છાપ મહાખેપાની તરીકેની હતી. વર્ગ ચાલુ હોય તો પણ એ કંઈક ને કંઈક કર્યા કરતો. કોઈ પણ પાઠ્યપુસ્તક કે શિક્ષકનો પ્રભાવ બાવચંદ ઉપર બિલકુલ પડતો નહીં. ધનેશ્વર માસ્તરે એક વાર એને ખૂબ માર્યો પણ એ હસતો જ રહ્યો. શાળામાં ઇન્સ્પેક્શન આવવાનું હોય ત્યારે મારા શિક્ષકોને ઇન્સ્પેક્ટરો કરતાં બાવચંદની ભે વધારે લાગતી. કારણ કે ઇન્સ્પેક્ટર સવાલ પૂછે ત્યારે બાવચંદ બેધડક કહી દેતો કે 'અમારા સાહેબે ભણાવ્યું જ નથી!' એ પેન ખાતો એટલે દરરોજ એને પેનની ક્રાઈસિસ રહેતી. રિસેસ પડે ત્યારે અમે બધા લાઈનમાં ચાલતા હોઈએ પણ બાવચંદ લાઈન તોડીને ક્યારનો આગળ નીકળી ગયો હોય! એ બાવચંદ પોપટને આજે કેરોસિનની લાઈનમાં શિસ્તબદ્ધ રીતે ઊભેલો જોઉં છું ત્યારે થાય છે, કે હું ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડું અને કહું કે બાવચંદ લાઈન તોડી નાખ! કયા બહારવટિયાએ વગર જાસાચિઠ્ઠીએ શૈશવનું ગામ ભાંગ્યું? આજે કોઈ રૂઢીભંજક લેખક સુવર્ણચંદ્રક સ્વીકારે અને બાવચંદ પોપટ કેરોસિનની લાઈનમાં શિસ્તબદ્ધ ઊભો રહે એ બે પરિસ્થિતિમાં મને કોઈ તાત્ત્વિક ભેદ દેખાતો નથી. બધું જ બદલાઈ ગયું છે, માત્ર હું જ નથી બદલાયો એવી લાગણી સતત રહ્યા કરે છે. મારી બાના મોઢામાંથી કોઈવાર નીકળી જાય છે કે ‘ઢગો થ્યો તોય એવો ને એવો રહ્યો!' કોઈ વડીલ મારા વિશે બીજાને અભિપ્રાય આપતાં કહે છે કે ‘એ હજી ઘોડિયામાં સૂતો છે.’ કોઈવાર મારી પત્ની પણ કહી નાખે છે કે, ‘બે છોકરાના બાપ થયા, હવે તો સમજો!' કોઈ હિતેચ્છુ કવિમિત્ર મળી જાય તો એ પણ કહેવાનું ચૂકતા નથી કે 'થોડો પ્રેક્ટિકલ થા!' મારા કાને આ બધાં વિધાનો પડે છે ત્યારે થોડીક ક્ષણ પૂરતો ગંભીર થવાનો ઢોંગ કરું છું તો એય પકડાઈ જાય છે. મારા માટે આ સુખદ સ્થિતિ છે. માથે ધોળા આવ્યા હોય છતાં આપણને કોઈ પુખ્ત ગણવા તૈયાર ન થાય એ સ્થિતિ માટે મને લેશમાત્ર અફસોસ નથી. બાક્સમાં પતંગિયાની જેમ પૂરી રાખેલું શૈશવ એટલું બધું જોરૂકું છે કે તે બાકસ-સોતું ઊડે છે. આ વાત ઉપર કોને મફતના ભાવમાં જોઈતો હોય તો મારો પુખ્ત મતાધિકાર પણ પાછો આપી દેવા હું તૈયાર છું.