નારીસંપદાઃ નાટક/ઘર લખોટી

3
ઘર—લખોટી

ત્રિઅંકી નાટક


ભારતી સારાભાઈ

“નાટકકારનું કામ પ્રશ્નના ઉત્તર આપવાનું નથી; એ તો માત્ર પ્રશ્નો પૂછવાનું છે.”
⁠—ઇબ્સન


પ્રકાશક
શંભુલાલ જગશીભાઈ શાહ
ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
ગાંધી માર્ગ, અમદાવાદ

 

 

TWO WOMEN

DR. C. P. RAMASWAMI AIYAR: Courageously and yet with tenderness and insight, Bharati Sarabhai has sought in this play to depict some aspects of the outer and inner life of India in transition, interpreting them as a series of dualities. ... Within a short compass, many problems and struggles have been resolutely faced by an authentic artist. ... The author has succeeded in creating not only clearcut and definite pictures of men and women and scenes but in evoking in several passages a haunting rhythm which lingers in the mind of the reader, and adequately reproduces the mental struggles and certitudes of each character. Not for the first time do we witness, blended in the author, the practical and mystic elements of her native soil. …Through her command of a subtle medium she succeeds, as Joseph Conrad once said, "by the power of the written word to make you hear, make you feel and, before all, make you see.” To say this is to utter high praise but it is not extravagant.' DR. A. CHAKRAVARTI: ‘It is an impressive play and very original: I think it breaks new ground and will be a pathfinder as well as an inspiring artistic force for the drama of today.' Produced at the Excelsior Theatre, Bombay, in February 1948, by Hima Kesarcodi and at the Kenya National Theatre, Nairobi, in December 1952, by Nalini Devi Appa Pant.

 

 

નાટક વિષે

શ્રીમતી ભારતી સારાભાઈને નાટ્યલેખનની કલા સુસાધ્ય છે. રૂપકો અને પ્રતીકોભર્યાં એમનાં બંને નાટકો— “બે નારી” અને “ઘરલખોટી” – ખૂબ અભિનયક્ષમ છે. પાત્રો કાળજીથી અને મમતાથી સુરેખ ઘડાયેલ છે. સંવાદો તલસ્પર્શી અને લક્ષ્યને વીંધે તેવા છે. સાહિત્યની દૃષ્ટિએ એ બંને નાટકો ઉચ્ચ કક્ષાનાં છે. પાંચસો–સાતસો પ્રેક્ષકોને બદલે માત્ર પચાસ—પોણોસો સમભાવી અને અધિકૃત પ્રેક્ષકો સમક્ષ, ઊંચી કક્ષાનાં અભિનયકારો દ્વારા, સમજપૂર્વક યોજાયેલ પ્રકાશયોજના અને સાદાં – લગભગ પ્લાસ્ટિક સેટિંગ્સની સહાયથી આ નાટકો વારંવાર ભજવાય તો રંગભૂમિના વિકાસમાં અત્યંત મદદરૂપ થઈ પડે. નાટકના વસ્તુને તખ્તાની સજાવટ જોડે – સંનિવેશ જોડે – ગાઢ સબંધ છે. સંસ્કૃત નાટકોના યુગમાં દૃશ્યો માત્ર કલ્પી લેવાનાં હતાં; એ સમયમાં દૃશ્યની શક્યતાનું બંધન વસ્તુને નડતું નહિ. વસ્તુના સ્થળકાળનાં દૃશ્ય રંગમંચ ઉપર સજાવવાની રીત આપણે પશ્ચિમમાંથી લાવ્યા ત્યારથી વસ્તુમાં સ્થળકાળના ઉપયોગ ઉપર મર્યાદા બંધાઈ. સ્થળ બદલતાં રંગસંનિવેશ પણ બદલવો પડે અને પડદાની પાડઉપેડ પણ કરવી પડે. સમય જતાં, બધાં અંકો અને પ્રવેશો એક જ સંનિવેશમાં ભજવાય તે પાશ્ચાત્ય રીતિ આપણે સ્વીકારી, અને અનેક નાટકોના પ્રયોગોમાં તે અમલમાં પણ આણી. શ્રી ભારતીદેવીની નાટ્યકલા એક ડગલું આગળ વધે છે, અને એક જ તખ્તા ઉપર વારાફરતી બે દૃશ્યો રજૂ કરવાની પશ્ચિમની છેલ્લામાં છેલ્લી યોજના અપનાવે છે. આ પ્રમાણે ભારતી સારાભાઈનાં આ બે નાટકો જાણે ભવિષ્યનાં આપણી નવી ગુજરાતી રંગમૂમિનાં નવાં મૌલિક “ઈન્ટલેક્ચુઅલ” નાટકો કેવા પ્રકારનાં હશે એની કાંઈક આગાહી કરતાં હોય એમ લાગે છે.

—ધનસુખલાલ મહેતા

“ઘર લખોટી” વાંચતાં પુરુષની સામાજિક અસમાનતાનું તાદશ દર્શન થાય છે. સમાજમાં પ્રવર્તતાં અનિષ્ટોની સમસ્યા ઉકેલવાના વિચાર કરવાનું સૂચન તેમાંથી થાય છે. ....ગુજરાતી ભાષામાં નાટકો બહુ થોડાં લખાય છે એ પરિસ્થિતિમાં શ્રી. ભારતીબહેને એક વિચારપ્રાધાન્ય નાટક રજૂ કર્યું છે તે ખાતે ધન્યવાદ.

—વિદ્યાબહેન ૨. નીલકંઠ

શ્રી ભારતીબહેનનાં બે નાટક “બે નારી” અને “ઘર—લખેાટી” સાદ્યંત વાંચી જવાનો સુભગ યોગ મળ્યો. આજના સંસ્કારી સમાજની વિભિન્ન બાજુઓને કુશળતાપૂર્વક રજૂ કરવાનો વિદુષી લેખિકાએ પ્રયત્ન કર્યો છે. પશ્ચિમના રંગમાં રંગાયેલા ભારતીય સમાજની કેટલીક કડવી—મીઠી વાતોને વણીને આમાં દંભ પણ કેવું પોતાનું વર્ચસ જમાવીને બેઠો છે એ પણ બતાવવામાં આવ્યું છે. બેઉ નાટક વિસ્તૃત ફલક ઉપર પથરાયેલાં છતાં વાચકને — અને “ઘર લખોટી” તો તખતા ઉપર પણ રજૂ થઈ ચૂકયું હોઈ, પ્રેક્ષકને પણ— સમસ્યાઓમાં વધુ અને વધુ ખેંચતાં જાય છે અને નાટકની નિર્વહણસંધિમાં ફલ નજીક મૂકી દે છે ત્યારે જ જાણે કે વાચક અને પ્રેક્ષક છુટકારાનો દમ ખેંચી શકે છે. પ્રસંગોની સાથોસાથ ભાષા ઉપર પણ લેખિકાનો ખૂબ જ કાબૂ જોઈ શકાય છે. ગુજરાતીમાં આ પ્રકારનાં જે ગણ્યાંગાંઠ્યાં નાટક છે તેમાં આ બેઉ નાટક ગણ્ય સ્થાન પામી શકે એ કોટિનાં છે એમ સ્વીકાર્યા વિના ચાલી શકતું નથી. શ્રી ભારતીબહેન આવાં વધુ નાટકો આપી ગુજરાતી ભાષાની સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કરવાનું ચાલુ રાખે એવી આશંસા.

—કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી

બહુ આનંદ થયો . . આવો સક્રિય સુંદર ફાળો ... જે પ્રેમથી રંગભૂમિને એમની અમૂલ્ય મદદ આપી રહ્યાં છે તે માટે તેમને ધન્યવાદ.

—કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી

“નટમંડળ” એક તદ્દન નવો જ નાટ્યપ્રયોગ રજૂ કરે છે. આ નાટકની ઊડીને આંખે વળગે એવી વિશેષતા એ છે કે એ કોઈ અનુવાદિત કે રૂપાન્તરિત નાટક નથી પણ શુદ્ધ મૌલિક ગુજરાતી નાટક છે. “લાવો મૌલિક ગુજરાતી નાટકો” એવી આપણા નટશ્રેષ્ઠ અને નાટ્યવિદ્યાના આચાર્ય શ્રી જયશંકર “સુંદરી”ની ટહેલને જાણે કે આ નાટક જવાબ વાળે છે. “ધ વેલ ઓફ ધ પીપલ” વગેરે અંગ્રેજી કૃતિઓનાં સુવિખ્યાત લેખિકા શ્રીમતી ભારતીદેવી સારાભાઈએ આ નાટકથી માતૃભાષાને નવાજી છે. “ઘરલખોટી” એ સામાજિક નાટક છે. સામાજિક નાટક તરીકે પણ વિશેષત: નારીજીવનના માર્મિક અનુભવો નિરૂપતું નાટક છે. વિષમ અને કૃત્રિમ સામાજિક રચનાના દંભ અને આળપંપાળો હેઠળ કચડાતા નારીહૃદયની વેદના વ્યક્ત કરતું આ નાટક છે. સ્ત્રીપુરુષના માર્મિક સંબંધમાં પુરુષનાં સ્વરૂપો ત્રણ : પ્રણયી, પતિ અને પિતા તરીકેનાં; એ જ પ્રમાણે સ્ત્રીનાં પણ સ્વરૂપો ત્રણ: પ્રેયસી, પત્ની અને માતા તરીકેનાં. આમાં પુરુષે પિતા તરીકે માતાને ઓળખવાનું – સમજવાનું બાકી રાખ્યું હોય એમ લાગે છે. સ્ત્રીપુરુષ સંબંધના સંસ્થાગત વિકાસની આ એક કરુણતા છે. પુરુષને સ્ત્રીના પ્રેયસી સ્વરૂપનો ખપ છે પણ માતાસ્વરૂપને એ પામી શકતો જ નથી. જીવનમાંથી જીવન સરજવાની સ્ત્રીની ઝંખના અને શક્તિને ભરણપોષણની સામાજિક જોગવાઈઓએ એવા કૃત્રિમ અને દાંભિક વળાંકો આપ્યા છે જેમાં સ્ત્રીનું સાહજિક સ્ત્રીત્વ અટવાઈ ગયું છે. પરિણામે ગર્ભપાતનો અથવા આત્મઘાતનો અથવા બંનેનો – ઓછામાં ઓછું આત્મવિલોપનનો માર્ગ સ્ત્રીને ગ્રહવો પડે એવી પરિસ્થિતિ છે. ... બહુ જ થોડાં પાત્રો, મર્મભેદક સંવાદો, હૈયું અધ્ધર થઈ જાય એવી કારમી પરિસ્થિતિઓ, વ્યવહારજગતમાં મનુષ્ય જે બોલે છે, જે બોલવું પડે છે તે દ્વારા પણ અંતર્ગત અર્થ પ્રગટ થાય એવી સ્વાભાવિક ઉક્તિઓ અને ‘લખોટી’ના રૂપક દ્વારા સ્ત્રીપુરુષ સંબંધની સમસ્યાઓને સૂચવવાનો પ્રપંચ — આ બધું આ નાટકના જમા પાસામાં છે. બુદ્ધિને કસે અને એકાગ્ર થવાની ફરજ પાડે એવો વસ્તુવિકાસ અને હૈયાં વલોવી નાખે એવી ઘટનાઓનાં સૂચનો, સ્મૃતિમાં છપાઈ જાય એવાં નમૂનેદાર પાત્રો અને જે પ્રત્યક્ષ નહીં પણ સૂચિત છે તેનું પણ ભારણ આ નાટકની મૂલ્યવત્તામાં ખૂબ ઉમેરો કરે છે. ... નાટકનું એક વિલક્ષણ વાતાવરણ રચાય છે, જે ખરેખર અપૂર્વ છે. પરિણામે ભાવકના સમગ્ર ચિત્તતંત્રને હલમલાવવાની વિલક્ષણ શક્તિ આ નાટકમાં રહેલી છે. લાગણીનો પ્રબળ ક્ષોભ પેદા કરનારું આ નાટક ઠેઠ સુધી રસનું નિર્વહન કરે છે. પણ એનું મુખ્ય કાર્ય તો નીતિનાં સ્વીકૃત મૂલ્યોને જીવનની વિશાળ સમજના પ્રકાશમાં ફરી તપાસવાની પ્રેરણા આપવાનું છે. એ રીતે આયોજન અને આલેખન બેઉ દૃષ્ટિએ આ નાટક ગુજરાતી નાટકના ઇતિહાસમાં નવો જ ચીલો પાડે છે.

—યશવંત શુક્લ

સંસારનું – આધુનિક જમાનાના સંસારનું — એક પાસું આ નાટક દ્વારા લેખિકાએ સચોટ રીતે રજૂ કર્યું છે... તે સૌને વિચાર કરતાં કરી મૂકવામાં સફળતા પામે છે... નવા દૃષ્ટિકોણથી મનન માગી લે છે. ... જીવનનાં અનેક પાસાં હોય છે, સારાં અને નરસાં. અમુક લેખકે અમુક પાસું જ શા માટે રજૂ કર્યું એવું પૂછવાનો કોઈને અધિકાર નથી. લેખકના મગજરૂપી “લેન્સ” ઉપર જે તસ્વીર ઝિલાઇ ગઈ, તે પ્રામાણિકપણે તેણે રજૂ કરવી રહી. ... આ શક્તિશાળી લેખિકા પાસેથી હજી ઘણું આપણને મળતું રહેશે એવી આશા સેવીએ છીએ.

—વિનોદિની નીલકંઠ

... નાટક ખરેખર સારું છે, નવી ઢબનું છે; ગમે તે સમાજને બંધ બેસે તેવું છે, અને ગમે તે જમાનાને પણ... નાટકમાં સ્થલ, કાલ અને ક્રિયાનું એકીકરણ જોઈએ અને “ઘરલખોટી”માં આ એકીકરણ છે જ.

—પ્રાણજીવન પાઠક

 

 

આ નાટકને પ્રથમ રજૂ કર્યું
ગુજરાત વિદ્યાસભા સંચાલિત

નટમંડળે
પ્રેમાભાઈ હૉલ, અમદાવાદ, ૧૫મી જાન્યુઆરી, ૧૯૫૫

દિગ્દર્શન
જયશંકર “સુંદરી”. જશવંત ઠાકર

સંગીત
નાગરદાસ અર્જુનદાસ

પાત્રસૃષ્ટિ

લલિતાગૌરી	⁠... અનસૂયા ચોક્સી
સુંદરા	⁠... દીના ગાંધી
	⁠⁠કલા શાહ
સમજુ ડોશી	⁠... રમાત્રિ વેદી
શ્રીકાન્ત	⁠... ઉમેશ નાયક
સર શાંતિદા સમહેતા	⁠... જશવંત ઠાકર
હાથીજી	⁠... પ્રાણસુખ નાયક
રિક્ષાવાળો	⁠... બાબુ પટેલ
	⁠⁠મગનભાઈ બારોટ
નીલુબાબા	⁠... ભરત

 

 

 

નિવેદન

નિયામક, નટમંડળ : શ્રી. જયશંકર “સુંદરી”.

નટમંડળની પ્રયોગાત્મક નીતિને વળગી રહી જે નવો અખતરો, “ઘર—લખોટી”, આપની સમક્ષ રજૂ થાય છે તે આધુનિક સામાજિક નાટકનો એક પ્રકાર છે. સદ્ભાગ્યે આ નાટક મૌલિક છે : ગુજરાતમાં ઉદ્ભવેલું, તાજેતરમાં સ્ફુરેલું; તથા ગંભીર દૃષ્ટિએ સમાજના એક વિકટ પ્રશ્નને આલેખતું. આપણને ચારે તરફ ઘેરી વળતી પણ શરમના અંધકારમાં ડૂબેલી સામાજિક ભૂમિકાનું ખેડાણ – જોકે એમાં ઉઠાવેલો પ્રશ્ન પ્રાયશ: પ્રત્યેક સમાજને, પ્રત્યેક વર્ગને ઓછે કે વત્તે અંશે લાગુ પડે છે. અને તે પ્રશ્ન માત્ર આજકાલનો નહિ પણ વૈદિકયુગ અને મહાભારતના સમયથી ઉપસ્થિત થયેલો : લોકજીવનને સ્પર્શતો, એને જ કોરી ખાતો. વિશ્વસમાજની એક જગજૂની સમસ્યા : સ્ત્રી, પુરુષ તથા બાળકના સંબંધની એક વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિ; એમાંથી પરિણમતી વિકટમાં વિકટ દશા – અનેક દૃષ્ટિકોણથી, પ્રૌઢ તટસ્થ દૃષ્ટિએ આલેખાતી, તપાસાતી, ચર્ચાતી આપ જોશો. વ્યક્તિ અને સમષ્ટિને સ્પર્શતો જે વાસ્તવિક કોયડો અહીં નિરૂપાયો છે તે પરત્વે ઢાંકપિછોડો કે આંખમીંચામણાં કરવાને બદલે, આખાય પ્રશ્ને પ્રામાણિકપણે વિચારવા આ નાટક આપણને ફરજ પાડે છે. આજના નાટ્યકારનું આ દૃષ્ટિબિંદુ ધ્યાનમાં રાખીને આપ સર્વે આ નવીન કૃતિને સહૃદય બની જોશો તથા એણે પૂછેલા પ્રશ્નને યોગ્ય રીતે સેવશો એવી અભિલાષા. આ કરુણ પ્રશ્ન – સમાજિક હકીકત –નો ઉકેલ નિશ્ચિત રીતે સૂચવવાનો આ નાટકનો ઉદ્દેશ નથી. લક્ષ્ય તો આપણને વિચારતાં કરી મૂકવાનો છે; જાગૃતિ, સંવેદના લાવવાનો છે. ઈબસન કહે છે તેમ, “ નાટકકારનું કામ પ્રશ્નના ઉત્તર આપવાનું નથી, એ તો માત્ર પ્રશ્નો પૂછવાનું છે.” આર્ય વરાહમિહિરે છેક સાતમી સદીમાં પ્રશ્ન કર્યો, તે આ નાટક અંગે યાદ આવે છે : “એવો ક્યો ગુનો સ્ત્રીને આરોપી શકાય, જે ગુનો પુરુષને પણ સરખેસરખો ના આરોપાય ? શું તમે કહી શકશો કે પુરુષ સ્ત્રી કરતાં ઓછો દૂષિત છે ?” इति शिवम्.

 

 

અમર સુંદરાબાઈને :
દરેક સમાજની અનામિકા માતાને :
જોકે એમની મરણઝંખના પોતાનું નામ ભૂંસી નાખવાની.

 

 

પુરોવચન

મીરાંએ ગાયું છે : હાં રે મેરા દર્દ ન જાને કોઈ. શ્રીમતી ભારતી સારાભાઈની નાટ્યકલાએ ભારતની — વિશ્વની – નારીનાં દર્દોને સમભાવપૂર્વક વ્યક્ત કરવાનો સ્વધર્મ સ્વીકાર્યો છે મીરાં કહે છે, “શૂલિ ઉપર સેજ હમારી”; અને “ગગનમંડપમેં સેજ પિયા કી”; ગગનમંડળશાયી પ્રિયતમ પ્રભુનું સાન્નિધ્ય વાંછતી પરિણીતા નારીની દ્વિધાવૃત્તિજનિત વ્યથા એ ‘બે નારી’નું વસ્તુ—સૂત્ર છે. નારીના ભાગ્યમાં શૂલિની સેજ ઉપર સૂવાનું નિર્માણ થયેલું છે — અનેક પ્રકારે. સ્ત્રીના સ્ત્રીત્વમાંથી, પ્રકૃતિસિદ્ધ માતૃત્વધર્મમાંથી પરિણમતી શૂલિની સેજ એ “ઘરલખોટી”ના વસ્તુનો વિષય છે. નારીની એ વિકટ સમસ્યા કેવી છે એ, વિસ્તર થાય તોપણ, પાત્રમુખે ઉચ્ચારાયેલાં વચનોમાં જ જોઈએ : — “દરેક સ્ત્રીનો એટલો તો જન્મસિદ્ધ હક છે : જન્મ આપવાનો.” ... “જ્યારે સમસ્ત જગતની વિરુદ્ધ જઈ સ્ત્રી તથા પુરુષ પ્રેમ કરે ત્યારે એ પ્રેમની શક્તિ કેટલી ? એનો સર્જક પ્રભાવ કેટલો — કલ્પાય છે ? અને એ પ્રેમનું ફળ, એ પ્રેમબાળક, કેટલું વહાલું — અદ્ભુત, અણમૂલું બને ? અને એનો હોમ ? પ્રેમશક્તિનો આવો વિનાશક ઉપયોગ ?”

(શ્રીકાન્ત: પૃ. ૯૬)⁠

“સ્થિતિ કોઈપણ સુધારી શકે — પોતાના સહજ પ્રેમબળે — તો તે માતા જ ! અને એમાં જ એનું પ્રાયશ્ચિત્ત.”

(લલિતા: પૃ. ૯૫) ⁠

“પુરુષનો વ્યભિચાર પુરવાર કરવો એ લગભગ અશક્ય છે... અને સ્ત્રીનો વ્યભિચાર ઢાંક્યે ઢાંક્યો રહે એમ નથી.”

(શ્રીકાન્ત: પૃ. ૯૪) ⁠

“બાઇબલમાં પણ એક એવી વાત છે, જૂની પુરાણી. ભરણપોષણ ખાતર ઈસાઉએ પોતાનો જન્મસિદ્ધ હક્ક વેચી નાખ્યો : માનવીનો, સ્વતંત્ર વ્યક્તિ બનવાનો. અને સ્ત્રીએ પણ એમ જ ! અનાદિકાળથી સોદો કર્યો, જન્મસિદ્ધ સ્વહક્કનો : વ્યક્તિ બનવાનો, પ્રીતિ કરવાનો, જન્મ આપવાનો, કાર્યસિદ્ધિ પામવાનો. ને તે પણ ભરણપોષણ ખાતર !!”

(લલિતા: પૃ. ૧૦૨)⁠

આવાં સમાજક્રાંતિકર વિધાનો કરતી લલિતાના મુખમાં જ નાટકાન્તે લેખિકાએ આ શબ્દો મૂક્યા છે : “હાય, હું લખોટી છું... મારી વાસનાની.” “વાસના છે એટલે તૃપ્તિ નથી." આ નાટકમાં પણ “બે નારી” છે. બંને સમાજધર્મ અને પ્રકૃતિધર્મ વચ્ચેના વિરોધથી, “રૂઢિગત આચરણ અને સ્વતંત્ર વિચારવિહરણ — એ બે વચ્ચે મેળ ન સધાયો” તેથી ધર્મસંકટમાં આવી પડે છે : આબરૂ ખોવી કે પ્રાણ તજવા ? પતિને તજવો કે બાળકને તજવું ? સુંદરાબાઈ તરુણ વિધવા છે; લલિતા ગૃહસ્વામિની છે; બંનેનાં આવનારાં બાળકોનો જનક છે શ્રીકાન્ત – સુંદર, ગૌરવર્ણ, ઉન્નતકાય, બુદ્ધિશાળી તરુણ. તફાવત આ છે : સુંદરાબાઈ વિધવા છે, જ્યારે લલિતા સધવા છે, “પરણેલી છે, સુધરેલી છે, સુરક્ષિત છે.” બીજો પણ તફાવત છે : લલિતા બાળકીના મરણ પછી પતિ શાંતિદાસના પ્રણયસહચારથી સતત વંચિત રહેલી હોઈને અદમ્ય માતૃત્વઝંખનાથી પરપુરુષગમ્યા બની છે; સુંદરાબાઈ કામવશ બનીને સ્ખલિત થઈ છે. પ્રતિષ્ઠા ખાતર પ્રાણ તજવાનો દાવો કરનારી સુંદરાબાઈ છેવટ ગર્ભપાતનો ઉપાય અજમાવવા જતાં મરણશરણ પામે છે. લલિતાને સમાજનો ભય નથી, પતિનો ભય છે. પણ એ ભયથી વધારે અસહ્ય બને છે વંચના : “જૂઠાણાને ક્ષણેક્ષણ જીવવાનું ! એમાં ચિન્તન, સિદ્ધાંન્ત ક્યાં ?” આ વિચાર એનું અંતઃકરણ કોરી ખાય છે. લલિતા સુંદરાબાઈને અને એના આવનારા બાળકને રક્ષણ આપવાનું વચન આપે છે. પણ એમાં નડે છે સુંદરાબાઈનો પ્રતિષ્ઠાનાશનો ડર, અથવા લલિતાના પોતાના મત પ્રમાણે, લલિતાએ પોતાની પણ એવી દશા છે એવું એને ન જણાવ્યું એમાં રહેલો દંભ. લલિતા સાધારણ સ્ત્રી નથી. દંભ કે વંચના એના અન્તઃકરણને ડંખે છે. એ દોષનો એકરાર કરવાને તત્પર છે. શાંતિદાસ એને એકરાર કરતી અટકાવે છે : “ત્યારે તો કંઈ કહે ના ! મને ફરજ પાડ ના ! તારું બલિદાન ના આપ !” ત્યારે લલિતા ઉત્તર આપે છે : “તમે પણ ક્યાં બલિદાન નથી આપ્યું ? આ ઘડીએ જ — વધારે મોટું બલિદાન — પોતાના સિદ્ધાન્તમમત્વનું —મને બચાવી લેવા ! પણ મારે એવો ભોગ નથી જોઈતો — તમારા સિદ્ધાન્તનું બલિદાન !” લલીતા ગૃહત્યાગ કરવાનો મનથી નિશ્ચય કરતી જણાય છે: મરણનું શરણ એ નથી શોધતી, એથી પણ દારુણતર શિક્ષા વેઠવાની તૈયારી કરે છે— એ શિક્ષા છે મરણથી પણ મુશ્કેલ એવું જીવન. શાંતિદાસ પૂછે છે : “આપઘાત જેવું તો ના કરી બેસેને તું !” લલિતાનો જવાબ છે : “ના. મરણ કરતાં જીવવું મુશ્કેલ. હું સુંદરાબાઈ નથી.” શાંતિદાસ એને રોકે છે : “હું તને જવાનું નથી કહેતો !” અને લલિતા કહે છે : “હાથે કરીને જાઉં છું. હું સુંદરાબાઈ નથી. ઘરની લખોટી નથી.” પણ એનું એ સ્વાભિમાન તરત ઓસરી જાય છે  : “હાય, હું લખોટી છું. બીજી કોઈની નહીં તો મારી પોતાની : મારી વાસનાની. બધાં ગબડાવે રાખશે. આમ અફળાઈશ, તેમ અફળાઈશ, જ્યાં સુધી — જ્યાં સુધી લખોટી રહીશ. એટલે જ મારે જાણવું છે હવે —લખોટી સિવાય કંઈ છે કે નહીં ? એટલે જાઉં છું હવે— !” શાન્તિદાસ સ્વાભાવિક રીતે પૂછે છે: “શ્રીકાન્ત પાસે ?” પણ લલિતાનો જવાબ એનામાં જાગ્રત થયેલું આત્મભાન અને ફરી જાગેલું અભિમાન સૂચવે છે : ના. ક્યાંય તૃપ્તિ નથી. વાસના છે એટલે તૃપ્તિ નથી. એક ચોકઠું નહીં તો બીજું ચોકઠું — પણ ચોકઠું જ. એમાંથી છૂટવું છે હવે !” લલિતા ચાલી ગઈ : શાન્તિદાસ બૂમ પાડતો રહ્યો; જે વહેલું કહેવું જોઈતું હતું તે મોડુંમોડું બોલ્યો : “લલિતા, લલિતા, તેં સાચી વાત કરી એ જ બસ નથી — આપણને સાથે ટકાવી રાખવા ? ભૂલ કોની નથી થતી ? પણ પરસ્પર સચ્ચાઈ — એ જ બસ નથી ? તમે શા માટે બાળકને ત્યજી દો ? હું કેમ બંને બાળકોને મારાં ન ગણું ? ના, નહીં જવા દઉં !” અને એ નીકળી ચૂકેલી લલિતાની પાછળ ધસે છે. આ પ્રશ્ન અનુત્તર રાખીને — લલિતા ક્યાં શી રીતે 'ચોકઠામાંથી' છૂટશે ? કે શાંતિદાસ એને પાછી આણશે ? એવા પ્રશ્નોમાં વાચકને ગરકાવ કરીને — નાટક સમાપ્ત થાય છે. મુખ પૃષ્ઠ ઉપર ઈબ્સનનું વચન ટાંક્યું છે : “નાટકકારનું કામ પ્રશ્નના ઉત્તર આપવાનું નથી; એ તો માત્ર પ્રશ્નો પૂછવાનું છે." શ્રીમતી ભારતીબહેને પ્રશ્ન પૂછીને ઉત્તર આપવો સમાજ માટે બાકી રાખ્યો છે. પણ “હાય, હું લખોટી છું. મારી વાસનાની” એવા લલિતાના કથનમાં ઉત્તરનું સૂચન નથી ? આ નાટકમાં સ્ત્રીની દશાના પ્રતિરૂપ તરીકે પ્રયુક્ત થતી ‘લખોટી’ લખોટીઘેલા શાંતિદાસની અનેક ઉક્તિઓમાં ઘૂસી ગઈ છે: “ન્યાયનું લખોટી જેવું છે", “માણસ અને લખોટી, બંને વચ્ચે કંઈક મળતાપણું છે." અને લખોટી સ્વ—રૂપે પણ સંવિધાનમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. બાળકીના મૃત્યુનું એ કારણ છે; પિતાએ બાળકીને એ આપી એમાં માનિની લલિતાના અબોલા કારણભૂત છે; બાળકીનું મૃત્યુ અન્ય બાળકી સર્જવાની માતૃત્વઝંખના લલિતામાં ઉપજાવે છે, અને એ શાન્તિદાસથી પૂર્ણ થતી નથી — શાન્તિદાસ તો માળિયે એકલા એકલા ફાઈલો વાંચવામાં અને લખોટીએ રમવામાં જ સમય ગાળે છે તેથી — જેને પરિણામે લલિતા શ્રીકાન્ત દ્વારા ઝંખના તૃપ્ત કરે છે. અને મનગમતા છતાં અણખપતા બાળકના જન્મનો સંભવ ઊપજે છે. આ ઘટના પરંપરાના મૂળમાં છે પથ્થરની લખોટી. આમ આ નાટકમાં લખોટી સ્વ—રૂપે ભાગ ભજવે છે અને પ્રતિરૂપ તરીકે વાણીમાં પ્રયોજાય છે. સ્વરૂપ અને પ્રતિરૂપનું કલામય એકીભવન સમગ્ર નાટકમાં તો પર્યાપ્ત નથી થતું પણ નાટકાન્તે શાન્તિદાસની એક ઉક્તિમાં તો સિદ્ધ થાય છે. સુંદરા ગઈ; લલિતા કદાચ જશે; એ તકે નીલુ સાથે રમતા શાન્તિદાસ એક લખોટી ઉછાળીને દૂર હવામાં જવા દઈને બોલે છે : “ગઈ ! એક ગઈ. બીજી પણ જવા બેઠી. જોઈએ; આમ જો, તું આ બીજીને પકડી શકે છે ?” (લખોટીને બેઠકખાના ભણી ઉછાળે છે). સ્વરૂપ—પ્રતિરૂપનું અદ્વૈત છેક સુધી સ્પષ્ટાસ્પષ્ટ રહીને અંતે શાંતિદાસની આ ઉક્તિમાં સહસા સ્ફુટ થાય છે. વિશેષ કલામયતા આ વિદ્યુત ચમકાર જેવા ઉદ્યોતક ઝબકારમાં છે કે એ એકીભવન નાટકમાં સ્ફુટ રીતે વ્યાપક હોત તો એમાં હોત ? એ કલાદૃષ્ટિના વિકલ્પ તરફ કલારસિક વાચકોનું લક્ષ ખેંચું છું. નાટક ઉપર છાઈ રહેલી ઘેરી મૃત્યુછાયાનું સૂચન કબીરના “કર લે સિંગાર” એ પદના સુર—શબ્દ—ભાવથી થયા કરે છે. એ મૃત્યુગીત પ્રથમ સંભળાય છે ત્યારે શ્રીકાન્ત બોલી ઊઠે છે : “(આ) ધૂન હચમચાવી નાખે છે...યમદેવ માટે શૃંગાર ? અભિસારિકાભાવ ?...પ્રેમનો વિજય—તે આવા અન્ત માટે ? મરણશરણ થવા ?" અને એવા “પ્રેમના વિજયને” પરિણામે જ મરણશરણ પામેલી સુંદરાના શબનું ત્રીજા અંકના અવાન્તર દૃશ્યમાં, દર્શન થાય છે ત્યારે પણ આ ગીત સંભળાય છે અને વાચકના હૃદયને “હચમચાવી નાખે છે." બીજા અંકમાં શાન્તિદાસના “નહીં તો આવાં કજોડાં થાય ?" એ આત્મલક્ષી કથન પછી કૈંક સમય બાદ, નોકરો ભવાઈનો ‘કજોડાનો વેશ’ ભજવે છે, જે શબ્દસામ્યથી મુખ્ય વસ્તુતંતુ જોડે સંધાય છે, અને વાતાવરણને હળવું કરવાની યુક્તિ પણ બની રહે છે. સુંદરાબાઈને હાથે થતો ઢીંગલીઘરનો નાશ; નીલુ ઢીંગલી લઈ લે ત્યારે નોકરાણીની છોકરીની ચીસ (“સ્ત્રીની વધારે મોટી ચીસ કારણ કે એની પાસેથી તો ગયું !”); જેનું “મગજ ફરી ગયું છે” એવી સુંદરાનો “લાલ લાલ હોળી” વિશેનો પ્રલાપ : આ તત્ત્વોના ઉપયોગમાં ભાવિ સૂચનનો ઉદ્દેશ સ્પષ્ટ છે. સુંદરાની રિક્ષામાંથી “માણસનો દડો, માંસનો ગચ્ચો” મળ્યો છે એનું રહસ્ય, અને ઔચિત્ય સંદિગ્ધ રહે છે. સ્ત્રીની કરુણત્તમ દશા નિરૂપવાનો, સમાજ સમક્ષ એ કરુણ પ્રશ્ન રજૂ કરવાનો, આ નાટકનો ઉદ્દેશ છે, અને એમાં એ સફળ બને છે. પણ કલાતત્ત્વો સુભગ રીતે ઓતપ્રોત અને અનુસ્યૂત નથી બન્યાં એટલી સંવિધાનની કચાશ રહે છે. આ નાટકને ગુજરાત વિદ્યાસભા સંચાલિત નટમંડળે એક વર્ષ પહેલાં અમદાવાદમાં ભજવ્યું હતું. ઉક્તિઓના લંબાણ વિશે ત્યારે શો અનુભવ થયો એ જાણવું જોઈએ. રંગભૂમિની અપેક્ષાએ કાપકૂપ આવશ્યક તો જણાય છે.*

તા.૧૭ – ૧— ’૫૬
રામપ્રસાદ પ્રે. બક્ષી
સાંટાક્રુઝ

 

 

ઘરલખોટી

 

 

અંક ૧

(ઉપલા માળની અગાશીના છેડે વરસાદ માટે રાખેલ ઠેઠ નીચી પાળ ઉપર સુંદરાબાઈ મૂર્તિવત્ બેઠેલાં નજરે પડે છે; લમણે ડાબો હાથ મૂકી, એક ઢીંચણ પર બીજો ટેકવી. પૂનાની સાદી—સુતરાઉ પણ શોખથી ઓઢી હોય એવી રંગીન સાડીનો કચ્છો મરાઠા ઢબે પગ પાસે પથરાયેલો છે. નથી કપડાં—ઘરેણાંનો ઠસ્સો કે રંગ—પાઉડરનો છાંટ લેશ; તો ય આકારમાત્ર એવો સપ્રમાણ તથા સ્થિર કે તેમના તરફ જોતાંવેંત ધ્યાન ખેંચાય. મુખ ઘાટીલું, અમલશ્યામવરણું; અંબોડો ભરાવદાર ને એવી જ કાળીભમ આંખો વિશાળ, નિશ્ચલ. કાયા ફૂલથી નમેલી લાંબી ડાળખી જેવી હલકી હલકી છતાં કમર સીધી, શિર ઉન્નત. કપાળે ચાંલ્લો ન મળે. પગ ખુલ્લા. ઉંમર પચીસથી વધારે ન લાગે. અગાશીમાં બે ત્રણ મોટાં રંગબેરંગી રમકડાં છૂટાંછવાયાં પડ્યાં છે. ત્રણ ચાર વર્ષનાંને વિનોદવા લાયક નવોનકોર ઝૂલતો ઘોડો, લાકડાનું એન્જિન તથા ભાંગ્યુંતૂટ્યું પૂતળીઘર. પાળની જમણી તરફ, છેક આગળ, નીચેથી ઉપર આવવાનાં પગથિયાં ડાબી તરફ અગાશી પૂરી થતાં બેઠક—ખાનાના આગલા ભાગનો ઈશારો. સળંગ ખૂલી શકે એવું તથા સાધારણ રીતે ખુલ્લું રખાતું 'પાર્ટિશન' અને આખાને પડદા; કાચના કબાટમાં મઢેલાં માનપત્ર, વિશિષ્ટ વસ્તુઓ, છબીઓ; ખાખી ખોળ ચડાવેલા 'સોફા—સેટ', રેડિયોગ્રામ; પાછલી બાજુએ ટેલિફોન. સમાજના મધ્યમવર્ગને અને વિશેષે કરીને એમાં થઈ ટોચ પર તરી આવેલી ગણીગાંઠી વ્યક્તિને સૂચવતું મકાન. અંદરથી અદૃષ્ટ બાળક નીલુનો ઉત્તેજિત ઘાંટો સંભળાય છે : “મૂકી દે, આ તારી બેબી ! ચાલ, જવા દે તારી ઢીંગલી – છોડ, છોડ, નહિ તો ઝૂંટવી લઈશ !” અને એક છોકરી રડવાની તૈયારીમાં હોય એમ “નકો, નકો, માઝી ડૉલી” – ની ચીસ પાડે છે.)

સુંદરા : (અવાજ કાઢ્યા વિના, સ્વસ્થતાથી આજ્ઞાર્થે) નીલુ – બાબા ! દુષ્ટ છોકરો જ એમ ઝૂંટવી લે બિચારી છોકરી પાસેથી ! (ઘોંઘાટ શાંત થઈ જાય છે. દૂબળો, આધેડ વયનો, ગામડામાંથી નોકરી કાજે શહેર ભણી ખેંચાઈ આવેલો ગરાશિયો હાથીજી અંદરથી નેતરની ખુરશીઓ લાવીને ગોઠવે છે. જજ સાહેબના લાલ કટિબદ્ધ પટાવાળાના વેશમાં એ ઠીક કઢંગો દેખાય છે.) હાથીજી : (મળતાવડી રીતે) વાહ, વટ છે વટ પૂણેનાં સુંદરાબૈનો. જનમથી ખુરશીમાં બેઠાં રહેતાં હોય એમ પગ પર પગ ચડાવી બિરાજ્યાં છે, બાઈ શા’બ ! (બાઈ પગ ખસેડી લઈ, આગળથી છેડો સરખો કરે છે; હસતાં કે બોલતાં નથી એટલે ગરાશિયો મજાક કરવાનું મૂકી અધિકારવાળા અવાજે) શું થયું છે, તમને ? સુંદરા : (ચમકી, અસ્વસ્થતા ઢાંકી) કંઈ નહીં. હાથીજી : હાંક મારીએ તો હાજરી કેમ પૂરતાં નથી ? સુંદરા : કારણ અમે વડોદરેની આયા નથી. જોઈએ તો બાઈ સાહેબને પૂછો. હાથીજી : (ગભરાઈ) એવું કે’દી કહ્યું – સુંદરા : હાથીજી, પરપુરુષ સાથ અમથી કામ વિનાની વાત અમને પસંદ નથી. હાથીજી : (સકટાક્ષ) એમ... ચ્યારથી ? (માઠું લગાડી) બાઈ માણસ, અમારે કામ હાથે કામ હમજ્યાં કે ની’ ? “શુપરવાઇઝ” કરવાનું એ અમારું કામ, હમજ્યાં કે ની’ ? સુંદરા : (આડું જોવાનું ચાલુ રાખી) ત્યારે કામની વાત કાઢોને, માસ્તર, ગામઠી સાફો મૂકી આ પટાવાળાના વેશમાં બહુ શોભો છો તે ! ! હાથીજી : ભલેને તમને બાબા સોંપાયા હોય અને “ગવર્નેશ મેમ”ની જેમ બાઈ શા’બ હાચવી—પંપોળીને કામ લેતાં હોય — તમને દેશી બાઈલોગને પણ શેકન્ડ કલાશમાં ચડાવ્યાં, પોતાની ઊતરી ગયેલી રેશમની હાડીઓ આપી, જરા ભણેલાં રૂપાળાં રહ્યાં – એથી મોટા નગરશેઠાણી – અમદાવાદનાં પણ નથી થઈ જવાતું, હમજ્યાં કે ની’ ? સુંદરા : કોને થવું છે અમદાવાદનાં ! આપણું તો આ મુંબઈ સારું. હાથીજી : તો મુંબઈનાં ય તે લેડી બહાદુર શેઠાણી તમે નથી, હમજ્યાં કે ની’ ? સુંદરા : ગરીબ સ્ત્રીને પણ આબરૂ છે; શેઠાણીની જેમ જ. આ સુંદરાબાઈ પણ આબરૂના કાંકરા થાય તે પહેલાં મોત પસંદ કરશે. હાથીજી : એમ... સુંદરા : પુણેનાં પાઠારે પરભુ સુંદરાબાઈ મુંબઈના શેઠીઆના ઘરમાં જેવાતેવાની હાહાહીહી ચલાવી લે તો જવાનિયા અમારું માન ના રાખે. હાથીજી : (ગગન ભણી આંગળી ચીંધી, આકાશભાષણવત્) બાઈ માણસે ઝાઝી વાત ના કરવી. પણ આદમી જોઈને વરતીએ. બધાં જવાનિયા નથી. સુંદરા : (ખેદ સહિત, કંટાળી ગઈ હોય એમ) એ તો ભલા એ જાણે અને એમનું દિલ જાણે ! શા મોંએ તમે, આવા જૂના માણસ છો તો એ – હાથીજી : હવે રહેવા દો એ આડીઅવળી વાત. આમ જુઓ. બાઈશા’બ બિચારાંને પેટમાં ફિકર રહ્યા જ કરે છે. હમણાંથી તમારો જીવે ઠેકાણે નથી ! અને બાબા બરાબર સચવાશે ? આજ સવારે જ મને બોલાવ્યો’તો, તમારી બાબત તમામ પૂછપરછ કરવા, “હિંન્ક્વાયરી” — સુંદરા : (છેલ્લા શબ્દોથી જ ધ્યાન પૂરેપૂરું ખેંચાતું હોય એમ એકાએક આંખ ચમકાવી, ગળું કાયમની જેમ ટટાર રાખી, સવાલ કરનારને બારીકાઈથી ભાળે છે. ઠંડે પેટે) પૂછપરછ.. શાની ? અમે કંઈ ચોરી કરી છે ? હાથીજી : સીધેસીધો જવાબ દો. તમને કશામાં ય ચેન કેમ પડતું નથી ? તબ્યત બરાબર નથી ? સુંદરા : શા પરથી ? (આંખ કે અવાજ કોઈ પ્રકારે ભાવવાહી નથી.) હાથીજી : અગર તો કંઈ ભારે ગોટાળો... (હાથથી પેટ જેવો આકાર કરી, સૂચક રીતે) બૈરાં માણસની વાત ! આપણે હાથ જોડ્યા, બાપ – નહિ તો શું થયું છે ? સુંદરા : (ઠંડા મિજાજે) શું થયું છે ? હાથીજી : કંઈ બોલો તો હમજ પડે – આ રોજનાં રોજ નાટક મૂકી ! આ તો ચૂંએ નહીં અને ચાંએ નહીં. (સામેથી જવાબ નથી) ઠીક ત્યારે.. જોઈ લઈશ.( (ધમકી દર્શાવતો બાઈ તરફ પગલાં ભરે છે. અટકી, ઓરડા તરફ નજર કરી) બાઈ શા’બ છે કે ? (સુંદરા માથું ધુણાવી ના પાડે છે.) એટલે જ.. અને નીલુ બાબા ? સુંદરા  : બીજે ક્યાં ? અંદર ઘાટીની છોકરી સાથે. હાથીજી : ઘરમાં મા ન મળે, બાપ ભૂલેચૂકેય મોં દેખાડે ના, બાબા અંદર ફાવે તેમ કરે અને તમે અગાશીમાં ચંદરવો ચડાવો ! ચડાવો, ચડાવો, તમારી ય ચાંદની છે બે રાતની ! ચડાવો ! (સૂગ સાથે) ને ઊલટીઓ જેવું થૂંક્યે રાખો ! હા, હોજ ભરો, આ દુકાળ છે તે ! સુંદરા : હવે સમજ પડી. પાન ચાવીએ અમે ને રીસ ચડાવો તમે; તમારે ભોંયપોતાં મારવાનું તે, પટાવાળાના પટા પહેરી ! એ તો પાનમાં જરા વધારે તંબાકુ કોઈ વાર– હાથીજી : રોજ રોજ તંબાકુ વધારે પડી જતા હશે ! સુંદરા : બળ્યું, આ રેશનનું અનાજ– હાથીજી : અમારે ય પેટ છે, ચતુર બાઈ. અમને કંઈ થતું નથી. સુંદરા : ના રે ભાઈ, તમને તે ક્યાંથી કંઈ થાય ? એટલો જ ફરક છે, બૈરાંના અવતારમાં ને આદમીના. હાથીજી : (ધર્મીલા સંતોષ સહિત) ઈ વાત હાચી, હોળે હોળ આની. બળ્યો તમ બૈરાંનો અવતાર ! બાઈ માણસનું પાપ ઢાંક્યું ઢંકાય ના. (સમર્થનમાં સ્વર્ગલોકનો અંગુલિનિર્દેશ કરી) એવો ની’મ છે. સુંદરા : (હોઠ કરડી) કામની વાત કાઢો, માસ્તર. હાથીજી : યાદ રાખજો : આ છેવટની વાર ચેતવું છું તે. વેળાસર ચેતો તો. તમારું ચિત — ક્યાં ક્યાં ફરતું ફરે છે ? સાહેબલોગનું એકનું એક છોકરું – એક આ નીલુ બાબા જ રહ્યા... હવે. ને રહેવાનું ઉપલે માળ. આમથી તેમ કૂદકાભૂસકા એ મારે. તે દિવસ બારીની કોરે જઈ બેઠા પોતે એકલા એકલા, પાસે ક્વિનાઈનની શીશી. મારું તો કાળજું જ ઠંડું પડી ગયું; પગ જ ના ઊપડે ! ધારો અકસ્માત બને – અચાનક એકાએક – એ બીજી વાર –એને પણ – આ બીજા છોકરાને ! એ પછી મને ધ્રાસકો જ પડે. બાબા પણ કંઈ ગળીબળી બેઠા તો – નાનાં બેનની જેમ ! એ નાનકડો જીવ કેમ જાણે ભુલાતો જ નથી... એ છેવટના વખતનું ગરીબડું મોં – સફેદ પૂણી જેવી બાળકી, દમ લેવા ફફડતી – રિબાઈ, રિબાઈ... સુંદરા : (એકાએક આવેશમાં આવી જઈ) એ કંઈ મારો ગુનો થયો કે – મને સંભળાવવાનો કંઈ અરથ ? હાથીજી : હેં બાઈ, હવે કંઈ થયું તો શા મોંએ જવાબ દેશો ? એક વાર ગફલત થઈ ગઈ અને જીવ ગયો નિર્દોષનો. એટલાથી ચેતતાં નથી ને – સુંદરા : એ તમે ખોટું પકડીને બેઠા છો – તમે જ એકલા ! ને સંભાર સંભાર કર્યા કરો છો – તમે જ એકલા ! હાથીજી : પણ બાળકી તમને સોંપી’તી કે બીજા કોઈ ને ? સુંદરા : શીદને ટોંક ટોંક ! કહી કહીને થાકી – કે તે દિવસ મારે ગુરુની રજા હતી – હું હતી પણ નહિ છેલ્લા દિવસે ! હાથીજી : પણ પહેલાંનો ગોટાળો પેટમાં પડ્યો હોય તો છેલ્લો દિવસ આવેને ? એ તો મરવા કાળે જ ભાળ થાય. સુંદરા : (અર્ધસ્વગતવત્) ના. જીવ મરે પછી જ જગતને ભાળ થાય; એટલી નિરાંત છે.. જે કાળે મૂએલાંને ભાન નથી, જે વીત્યું તેનો શોચ નથી, કશાની જ પડી નથી. એ તો મોટી દયા છે – તમારી નહિ, ભગવાનની. હાથીજી : બાઈ માણસ, ગજબ છો તમે. વાતે પાકકાં, કામે કાચાં. સુંદરા : અરે પણ જીવતાંને શા સારુ રિબાવો છો ? યાદ આપી આપી ? વારે વારે વહેમાઈ ? સાહેબ સુધ્ધાંએ આવું આળ મૂક્યું નથી, મારે માથે —

હાથીજી : ઓહો, એમાં તે શી મોટી નવાઈ ? પોતે રહ્યા અદાલતના વડા જજ. ખાતરી વિના મોં ખોલે જ ના. નહિ તો એમને જ માથે પડે, પાછો પોલીશનો કેશ થાય તો. સુંદરા : બાળકીની મા સુધ્ધાંએ મારું નામ લીધું નથી, કોઈ દી’ નહિ ! હાથીજી : ઓહો, એમની તો વાત જ કરશો મા. અમારાં લલિતાબહેન બિચારાં .. એવાં ભોળાં કે પોતાનો જ વાંક કાઢે ! પણ ત્યાર પછી એમનું નૂર .. અડધું અડધું થઈ ગયું. માનું મન તો મા જાણે. સુંદરા : (અનુભવજન્ય કડવાશથી, લાગી આવ્યું હોય એમ) મા જ જાણે. તમે નહિ—પુરુષમાત્ર નહિ : ના જાણો. હાથીજી : ત્યારે અમારે ય છોકરાંછૈયાં નહિ હોય ! સકો ને બકો ને ટકો, અમથી ને નથી જોઈતી તે તમકુડી – સુંદરા : બાપને પડી નથી. (અર્ધસ્વગતવત્) પણ જે મા પોતાનું લોહી રેડી રેડીને જીવતર અરપે, તે માનો હાથ જ કેમ ઊપડે, નાનકડો જીવ ફેંકી દેવા ? (મુખ ઢાંકી દે છે.) હાથીજી : (પીગળી) અવળો અરથ મા કાઢો, મારા હમ. આ નાનકડો જીવ તમને સોંપાયો છે તો એન જીવનતોલ જાળવો. એટલો જ સાર. સુંદરા : (સગૌરવ) મારે ય રતન જેવી દીકરીઓ છે. હાથીજી : નામ પણ નાનીનું રતન છે, ના ? સુંદરા : (વેંત વેંત ફુલાઈ) રત્નાવતી. જૂના વખતની રાણી પરથી. ખરા હીરા જેવી, એટલે રત્નાવતી. હાથીજી : એમ.... છોડી હાવ તમારા જેવી છે. સુંદરા : એના કાજે તો મેં ફરી લગ્ન ન કીધાં. નહિ તો બીજોએ ઘરવાળો મળત સારેસારો ને સાંજસવાર મેડીએ બેઠી બેઠી પાન વાળતી હોત. ઘેર બધાં છે, મા ભાઈ, પણ અમારું માન સાચવવા – અમે સારા ઘરનાં કહેવાઈએ. હાથીજી : (પોતે ઘણા જ શામળા છે.) તમે આવાં રૂડાં રૂપાળાં રહ્યાં — તમને તો અચ્છો ફાંકડો ભાયડો મળ્યો હશે ! સુંદરા : (નીચું જોઈને, ઘડીક પછી) ઘર સારું મળ્યું.. નાની છોકરી મારા જેવી જ છે ! .. હા, સારામાં સારું ઘર મળ્યું કહેવાય. હાથીજી : (સંતુષ્ટ થઈ) એટલે ઈજ્જત જાળવો છો. (સુંદરાબાઈ હવે પ્રસન્ન લાગે.) પુણેનાં સુંદરાબૈ પણ ભલાં એમનું જોબન સાચવી રહ્યાં છે, આ મુંબઈ માયાપુરીમાં. સુંદરા : તમે ય મારી રત્નાવતીને જોતા હશો. શનિવાર પેઠમાં મારી મા સાથે રહે, નિશાળે ય જાય, ફરાક પહેરે, જાણે મોટા ઘરની છોકરી; કોઈ તફાવત ના જાણે. હાથીજી : તફાવતની તો મોટી થશે ત્યારે ખબર પડશે. માટે મોટા ભાઈની માફક હમજાવું છુ કે બાઈ માણસ છો તો સાચવીને વરતો. સુંદરા : દરેકને જીવ વહાલો છે. (વધારે વાત લંબાવવી ન હોય એમ) દસ વાગ્યા. બાબાનું “ મિલ્ક –શેક”... હાથીજી : (ચાળા પાડી) “ મિલ્ક–શેક, મિલ્ક—શેક !” વટ છે, વટ ! છેવટ પુણેનાં સુંદરાબૈનો ! આવડત વધી ગઈ. અશલનાં “ગવર્નેશ મેમ” સરીખી. સુંદરા : (ધીમે રહી) એવી આવડત શા કામની ? હોંશેહોંશે બધું શીખીએ ને તે પોતાનાં પેટનાંને જ કામ ન આવે ! (ઊઠી, માથા પરનો છેડો છટાથી ખેંચી, અંદર જવાની તૈયારીમાં હોય છે ત્યાં નીચેથી દાદરનાં છેલ્લાં બે પગથિયાં એકી સપાટે વટાવી શ્રીકાન્ત ઉત્સાહી ચાલે પ્રવેશ કરે છે. એની ચકોર આંખ બધે પહોંચી વળતી હોય તેમ ચોતરફ નજર ફેંકે છે. તેમાં ય સુંદરાબાઈ વિશેષ ધ્યાનનો વિષય લાગે; કારણ ઊભો રહી જઈ ગંભીરતાથી એમને નિહાળે છે. બાઈ પણ જતી જતી થંભી જાય છે. નવો આવનાર કદાવર, ગોરો, વિચારશીલ દેખાતો પાંત્રીસેક વર્ષનો કુલીન પુરુષ છે. એણે હાથવણાટનાં સફેદ લેંઘો—પહેરણ, કોકટી રેશમનું ‘જવાહર જાકીટ’ અને પઠાણી ચંપલ સફાઈથી પહેર્યાં છે. પોતે મોહક રીતે ખૂબસૂરત છે પણ એ વિશે ભાન અથવા ગર્વ હોય એમ જાણવા નથી દેતો; બલકે શ્રીકાન્ત તો સમૂહ—આકર્ષણ, જનતા પરનો પ્રભાવ, સમગ્ર વ્યક્તિત્વ દ્વારા ખીલવવામાં માને છે. બુદ્ધિપ્રધાન ઉપરાંત મુખરેખા તથા બાંધા પરથી શોખીન લાગે—અને શ્રીકાન્ત જેવો ઉદ્દામવાદી, સમાજસુધારકમાં ખપતો, શોખો નહિ જ માણતો હોય એમ કેમ કહી શકાય ? કહી શકાય આટલું જ માત્ર : કે ભોગવિલાસ તથા એશઆરામથી જે વ્યય અથવા તો સ્થૂલતા જણાવા માંડે છે, એવી અસર આજ સુધી તો નથી. એ પ્રકારના અસુંદર વિકાર દેખાવા ના પામે એટલા પૂરતી કાળજી તો તે રાખે જ; નહિ તો શ્રીકાન્ત નહિ. એની જરીક પાછળ, લગભગ શ્રીકાન્તના ઉમ્મરની તથા એને ઘણી રીતે મળતી આવતી સ્ત્રી ચાલી આવે છે. બન્ને વચ્ચેનું સરખાપણું ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવું; એટલે તો એમના વ્યક્તિત્વમાં જે કંઈ જુદું પડે છે તે સવિશેષ તરી આવે. ફેર એટલો જ કે લલિતાગૌરીમાં ઉત્સાહને બદલે ચંચલતા અને ધ્યાનને સ્થાને કંઈક કંટાળા જેવું દેખાય છે. હમેશ એવાં ન પણ હોય; અત્યારે તો આ મનોદશા છે. વળી, આજનો પ્રસંગ કંઈ જેવો તેવો નથી. એટલે નવાઈ ન લાગે જો સવારે ઊઠતાં જ લલિતાને સૂઝયું હોય કે અસ્વસ્થતા ઢાંકવા, કપડાંલત્તાં પર જરા વધારે ભાર મુકાય તો સારું પડશે. ને આ ઘડીએ એમની શોભા જોતાં કહેવું જ જોઈએ કે ઉદ્દેશ પાર પાડ્યો છે. દક્ષિણનું મેઘધનુષ જેવું રેશમી પોત ગુજરાતી ઢબે ધારણ કર્યું છે. ન જણાઈ આવે એવી કુશળતાથી રમણીય શૃંગાર—સામગ્રીનો લાભ કોમળ મુખને આપ્યો છે. વધારામાં સોનાનાં મારવાડી ઘાટનાં કંકણ, હાર અને બુટ્ટી; લલાટે સુસ્પષ્ટ સૌભાગ્ય—ચિહ્ન; પગમાં મોજડી; માથે વેણી. બહાર સહેલ કરી આવી હોય એમ હાથમાં નાનકડી ‘બેગ’ અને નાજુક છત્રી.) લલિતા: (ઉપરના પગથિયા પાસે જ અટકી ગઈ, દાદરાથી થાક ચડ્યો હોય એમ) હાશ.. હાંફ ચડી ગયો. શ્રીકાન્ત :(હજી સુંદરા તરફ તાકીને જોઈ રહેલો; લલિતાને લહેરથી ટકોર કરતો) આટલામાં જ કે ? લલિતા: (પાછળથી) તમને શી ખબર, અમારી !.. લાવો, મારી શાલ. શ્રીકાન્ત : (લલિતા આવી પહોંચે છે એટલે સુંદરા પરથી નજર ખેંચી લઈ, હાથીજી તરફ જાય છે. હસતો ને મિલનસાર, કાર્યકર્તાઢબે ગરાશિયાને ખભે થાબડતો) કેમ, હાથીજી, શું નક્કી કર્યું ? તમારી બૈરી તો અમારા પક્ષને જ વોટ આપવાની ને તમે હા—ના કરતા રહી જવાના ! (હાથીજી મલકે છે) તમને લોકોને વોટ તો છે ને હવે ? હાથીજી : (ધર્મિષ્ઠ વદને, આસમાન ભણી આંગળી ધરી) મેં ક્યારની અરજી નોંધાવી છે, ઉપર. બાકીના નોકરલોગ ફરિયાદ કરે છે કે અમારી પાસ કોઈ આવતું કેમ નથી, ભાષણવાળામાંથી ? ભટ્ટ મહારાજ ખબર લાવ્યા કે કૉંગ્રેસ વોટ દીઠ દસ દસ રૂપિયા આપે છે ને અમને તો કંઈ મળ્યું નહિ ! શ્રીકાન્ત : (લાક્ષણિક રીતે ખડખડાટ હસી) તે કૉંગ્રેસ શું દાનવીર બને ! પણ.. મહારાજ પણ ખરા મારવાડના ! (સવિનોદ ઝૂકી, પોતાની સાથે આવેલી સ્ત્રીને એની શાલ આપતો, એને ઉદ્દેશી, ટોળસહિત) લલિતા, સાંભળ્યું ? કેટલી ય ગામની બાઈઓ વોટ આપવા જવાની સાફ-સાફ ના પાડે છે. ને મારે ય ધર્મસંકટ ઊતર્યું હોત, જો આ દેશમાં સ્ત્રી—અવતાર લીધો હોત તો ! કારણ તમને લોકોને પૂછ્યા કર્યા વિના તમારાં નામ જ બદલી કાઢ્યાં, તમારાં કૉંગ્રેસ ફોઈબાએ ! (હાથીજી તરફ જોઈ) નવા રજિસ્ટરમાં એ બધીઓ નોંધાઈ ગઈ ધણીના નામે, અંગ્રેજી રિવાજ પ્રમાણે. તમારાં “મિસિસ હાથીજી” કે ફલાણાનાં “મિસિસ ઘોડીદાસ.” કોઈ કહેશો, સરકાર માબાપને તે ફોઈબાનું કામ કોણે સોંપ્યું ? ક્યાંથી સૂઝયું ? વળી માના નામે ઓળખાવાનો એ ગામડાનો જૂનો રિવાજ શું ખોટો હતો, હં ? બલકે એને તો ‘રૅવોલૂશનરિ’ ગણી શકાય, ક્રાંતિકાર : નવયુગદર્શક, આગામી સ્ત્રીયુગનું પ્રતીક. (લલિતા તરફ ફરી) પતિદેવનું પૂછડું થઈને શું વધારે મળ્યું, તમને બધાંને ? હું તો કહું કે પૂછડું થવાનો વખત ગયો—ગયો. પણ કોઈનું પૂછડું થવું જ હોય તો કામધેનુ જેવી માતા, જન્મદાતા, શું ખોટી ? ખરેખર, પ્રોફેસર લલિતા ! સ્ત્રીહક્કના હિમાયતીઓની પહેલી ‘ટેક્સ્ટ–બુક’ તે બે હજાર વર્ષ પૂર્વે લખાયેલું “મહાભારત.” એમાંથી ફણગા ફૂટવા દો, સ્ત્રીસંસ્કાર તથા સુધારાના. લલિતા: (ચર્ચાથી કંટાળતી હોય એમ) અરે, મારા પ્રોફેસર, કોણે ‘મહાભારત’ વાંચ્યો; મારા તમારા સિવાય ! કોઈ કહે તો સારું—આ બધાંમાંથી. શ્રીકાન્ત : (લલિતાના કટાક્ષથી ખસિયાણા પડ્યા વિના, ઘરના બેઉ નોકરો મુગ્ધ બની સાંભળી રહ્યા છે એમની તરફ વક્તાસુલભ છટાથી ફરી, ભાષણ કરવાનો સ્વભાવ બની ગયો હોય એમ) જુઓ, તમે લોકો પણ આ સમજો — હું સમજાવું, સાદી ભાષામાં. ફેંસલો તો તમારે કરવો રહ્યો; જનતાએ. ને મુકાબલો અમારે; “વિથ ધ ડમ્બ મિલિઅન્સ.” સંદેશો તો ત્યાં પહોંચાડવો રહ્યો — પચાસ હજાર ગામડાંમાં. (લલિતા આંટા મારે છે.) જુઓ; સાંભળો. “મહાભારત”ના વખતમાં આપણી બહેનો આજ કરતાં આગળ હતી. ક્યાં ય આગળ. યૂરપ—અમેરિકા કરતાંય ! જે બધું ધાંધલ તોફાન તમે સિનેમામાં જુઓ છો, એ તો છોકરવેડા, ધમપછાડા. (રંગમાં આવી) ક્યાં દ્રૌપદી, કુન્તી, ચિત્રાંગદા.. શકુંતલા સુધ્ધાં—અને ક્યાં (મોં બગાડી) મિસ ગ્રેટા ગાર્બો, મે વેસ્ટ, રીટા હેવર્થ ! અહા, આપણી નારી તો ઘણી વધારે સ્વતંત્ર, નિર્ભય, સ્વાશ્રયી. પોતપોતાની રુચિ, સ્વભાવ, સંજોગ અનુસાર જીવન ઘડવા, પ્રયોગો કરવા છૂટ ધરાવતી. આઠ જાતના તો વિવાહ હતા— લલિતા: (અધિરાઈથી) લોક સમજે તો તો સમજ્યા, ભાષણની તસ્દી લેવાનો અર્થ. ખરેખર, આપણા હાથીજી સમજે તો નવાઈ—આવું સાદું ભાષણ ! શ્રીકાન્ત, સ્ટેશન પરથી સીધા આવ્યા છો, તે ચ્હા પીવી છે કે નહીં ? વખત બહુ ઓછો છે. હાથીજી, તમે હમણાં ને હમણાં—અમને ચાપાણી તો આપીને સ્તો—એક મીટિંગ બોલાવો; આપણો બધો “સ્ટાફ,” ત્રણ નોકરો અને એક માળીની. અને આ જે બોધ સાંભળ્યો તે સાદી ભાષામાં સમજાવો. “એનાઉન્સ” કરજો કે મોડેથી બધાંને બસમાં ભરી વૉર્ડસભામાં મોકલવાની ગોઠવણ કરી છે. ત્યાં ઠીક રહેશે, શ્રીકાન્તભાઈનું ભાષણ ! શ્રીકાન્ત : (લાડથી લલિતાનો હાથ પકડી લેતો) અરે, મારે તો કોઈ પણ બહાને તને ભાષણ આપવું હતું, સમજી ? પણ સાંભળવા જેટલી મહેરબાની કરો ત્યારેને ? લલિતા: (સસ્મિત) સાંભળ્યું, બહુ સાંભળ્યું. ‘વર્ડ્સ,વર્ડ્સ,વર્ડ્સ,’* બુદ્ધિવાદ વાક્છલ ...(સુંદરા તરફ ફરી) સુંદરાબાઈ, એક મિનિટ. સભામાં તમે ન જાઓ તો સારું, બાબાને મૂકી. શ્રીકાન્ત : (સુંદરા પ્રતિ, સદ્ભાવથી જોતો) કેમ બહેન, મારી બીજી મીટિંગમાં આવવું ગમે ? લલિતા: (સુંદરાને) બાબો શું કરે છે ? રડ્યો’તો, જરાયે ? શ્રીકાન્ત : (સુંદરાને) તમને મારા વિચારો કેવા લાગે છે ? સ્ત્રીપક્ષના ? લલિતા: (મિજાજથી હાથ—ઘડિયાળ તરફ નજર રાખી) હું તો જાઉં છુ, અંદર, ચ્હા પીવા. (બાળકને બોલાવતી) નીલકુ ! વહાલકો મારો ! (કંઠમાં સહજ મીઠાશ આવી જાય છે. બાલિશ ચાળા પાડતી) મન્નો, મન્નો ...(ઉત્કંઠ બની ઝડપથી બેઠકખાનાની અંદર થઈ ચાલી જાય છે.) શ્રીકાન્ત : (સુંદરાને ઉદ્દેશવાનું ચાલુ રાખી) કંઈ બોલો તો ખરાં ! હાથીજી : બાઈ માણસથી તે બોલાય ? શ્રીકાન્ત : બોલાય; બોલાય. સ્ત્રીઓની જીભ તો આકાશ—પાતાળ બધે ફરી વળે ! ચાલો, અહીં ને અહીં જ કસોટી કરીએ, કોણ કોની તરફ છે. બોલો બહેન — (હાથીજીને, પ્રશ્નાર્થે) એમનું નામ સુંદરાબાઈ, હં ? ઠીક. *શેક્સપિયરના “હૅમલેટ” નાટકમાંથી : ‘શબ્દો, શબ્દો, શબ્દો’; અર્થાત્ પોલી શબ્દજાળ. સુંદરાબાઈ ! સ્ત્રીને, કોઈ પણ સ્ત્રીને, પોતાના આદમી તરફનું સુખ મળે યા ન મળે, એ વાત બાજુએ રાખીએ. એ તો ઠીક. કારણ લગ્નનું કંઈ કહેવાય નહીં. પ્રેમ આમે જવલ્લે જ થાય અને સુખ ઘણા ઘણા સંજોગો પર આધીન. પણ સુખિયણ કે દુખિયણ, માને પોતાના બાળકની માયા તો લાગવાની — લાગે જ, ખરુંને ? એમાં કંઈ ના છે ? તમારો જ દાખલો લો. સ્વપ્ને ય તમે પોતાના અસહાય બચ્ચાને મૂકી દો ? મૂકી શકો ? તમે જ કહો — (બાઈ ક્ષોભ પામેલાં, અનિશ્ચિત લાગે છે. મૂક રહે છે. કદાપિ મહેમાનની આમન્યા જાળવતાં હોય !) એટલું ય નથી કહી શકતાં ? એટલું ય નથી સમજાતું, સ્ત્રી થઈને ? હાથીજી : (મજાકમાં) એટલે જ હમજાય. (સુંદરા અર્ધપ્રશ્નાર્થે હાથીજી તરફ આંખ ચમકાવે છે.) એમને ય રતન જેવી છોકરીઓ છે તે... રત્નાવતીઓ. શ્રીકાન્ત : (છટા ભેર કડકડાટ) તો પછી બહેન, તમે રગેરગમાં જાણો, હરેક માની લાગણી, પ્રત્યેક માતાનો ભાવ. આમ છતાં રોજ રોજ છાપાંમાં મોટાં મથાળાં વાંચીએ છીએ, લોહી ખરડાયેલા અક્ષરે, નાનાં નાનાં બચ્ચાં ગટરમાં ફેંકી દીધેલાં, ટ્રેનમાં ગૂંગળાવી નાંખેલાં, કટકા કટકા કરી ઇસ્પિતાલની કચરાપેટીમાં સંતાડી રાખેલાં. (અર્ધવિરામ.) બાળહત્યા — ખૂન અધમમાં અધમ — પણ કોને હાથે ? (વિરામ.) માને હાથે. (બીજો અસરકારક વિરામ.) કારણ ? એનો વિચાર સુધ્ધાં કર્યો તમે ? એટલું ય પૂછ્યું, કે કોને વાંકે ? માને વાંકે ? નહીં જ. નહીં, નહીં ! અત્યારના કાયદા, અત્યારનો સમાજમત, શું ન્યાય પ્રમાણે છે ? પુરુષ માટે એક ન્યાય — અને સ્ત્રી માટે બીજો ન્યાય ! નહીં તો આવાં અકુદરતી ખૂન — થઈ જ કેમ શકે ? શા માટે વિચારી શકે એવી સ્ત્રીઓ પોતે જ નથી ઉઠાવતી બળવાનો ઝંડો ? શા માટે બીજી અસહાય બહેનોને નથી બતાવતી સાચો રસ્તો ? ક્યારે આગળ પડશે કોઈ વીર નારી ? ક્યાં સુધી સહન કરી લેશો, આ પુરુષે રચેલા સમાજે તમારા માતા તરીકેના જન્મસિદ્ધ હક પર હજારો વર્ષોથી ચલાવેલો ઘોર અન્યાય ? ક્યાં સુધી, મૂંગે મ્હોંએ, રડતી આંખે ? (હાથીજી તરફ નારાજ નજર કરી, હાથ એકાએક પછાડી, નાનો દૈત્ય દેવચરણ નીચે કચડાઈ જમીનદોસ્ત પડ્યો હોય એમ તેને વધારે દબાવી) લાગવા દો, આમના જેવાને આઘાત. પોકારવા દો કે વાત સાવ વાહિયાત. નોંધવા દો અરજ ઉપર કૈલાસમાં — કૈલાસપતિ એમનું રક્ષણ કરો ! (સુંદરા પર સૌમ્ય દૃષ્ટિપાત કરી, હસ્તકમલ મુદ્રાવત્ ઉઠાવી, પતિત અહલ્યાને ઉદ્ધારતો હોય એમ નવજીવન સિંચી) ઉઠો, દેવીઓ ! વાચાળ બનો અને કરી બતાવો. ઘોષ કરો, સારા ય જગતને — સ્ત્રીહૃદયની વેદના; તમારો સાચો અભિપ્રાય. સાચી વાત તો એક જ હોય. સત્યનારાયણ દ્વિમુખા નથી. એક પ્રચંડ જવાબ આપવા દો, એક એક બહેનને, સમૂહઘોષણાથી. સ્ત્રી ગરીબ હો કે તવંગર હો, આ દેશની હો કે બીજા દેશની હો, એમાં શો ફેર પડે છે, મા તરીકે ? સ્ત્રીએ, સ્ત્રી તરીકે જ, પોતાનો જીવનપ્રશ્ન વિચારવાનો છે અને ઉકેલવાનો છે. વળી હવે તો તમને, હરેક સન્નારીને, વોટ મળ્યા. ભાગ્યવિધાતા તમે જ. કેવું ભાગ્ય ઘડશો ? ક્યાં સુધી તમારી માતૃભાવનાનો અનાદર, સ્ત્રીત્વનું અપમાન — ક્યાં સુધી— લલિતા: (અંદરથી બૂમ પાડતી) ચ્હાનું શું થયું ? બાઈ ક્યાં ગયાં ? (હાથીજી ચ્હા લાવવા જાય છે. સુંદરા ઝડપથી બાબાનો સામાન, બૂટ રૂમાલ વગેરે ભેગા કરી અંદર જવા જાય છે ત્યાં શ્રીકાન્ત એમને બોલાવે છે; એમની પાછળ ધસી, દરવાજાની વચ્ચોવચ એમનો પ્રવેશ રોકી.) શ્રીકાન્ત : (આગ્રહભર્યા અવાજે) સુંદરા ! સુંદરા, જરા, એક મિનિટ ! (ચારે બાજુ નજર કરી, એકાંત જોઈ, બાઈ સંકોચ મૂકી છેક પાસે આવી જાય છે. હવે જ એના પરથી કૃત્રિમતાનો પડદો સાંગોપાંગ ખસી પડે છે. હવે જ મૂર્તિ મટી વેગ પકડે છે, આવેશથી ધબકે છે. પોતે જાણે કશાક સારુ અકથ્ય ઉત્કટ ભાવે યાચના કરતાં ન હોય !) સુંદરા : ના, ના ! એક મિનિટ નહિ ! વધારે, વધારે ! શ્રીકાન્ત : (આકર્ષક સ્મિત કરી, આંગ્લ રીતે ખભા ચડાવી) સમય સર્વસ્વ ? એ આપું ? સુંદરા : (પોતાને ઉદ્દેશીને) આપો જીવનદાન ! આ જીવને બચાવો ! (એના હાથ જોડાઈ જાય છે, આજીજી ભરી રીતે.) શ્રીકાન્ત : આ શું ? મને તે હાથ જોડાય ? મેં તો મશ્કરીમાં જ કહ્યું’તું, ‘એક મિનિટ’. બધાં વચ્ચે તમે જાણે મને ઓળખતાં જ ન હો એવું નાટક કર્યું, એટલે મારા કીમતી સમયની એક મિનિટ આપી ને માગી. સુંદરા : એટલાથી કંઈ ના વળે ! આરો જ ના આવે ! સમય કાઢવો જ પડશે ! આપો સહાય, સાચા દિલની પૂરી સહાય—ખરે વખતે. (શ્રીકાન્ત આશ્ચર્યચકિત બની જોઈ રહે છે એટલે) શું કહું.. અહીં, ખડેચોક.. શ્રીકાન્ત : (માયાળુ રીતે) પાછું મારું કામ પડ્યું, હં ? (વિચારતો હોય એમ) જુઓને.. સાંજની સભા પહેલાં કાર્યકરોને ન મળું તો ખોટું લાગે. તે પહેલાં પ્રેસ કૉન્ફરન્સ. (માથું ધુણાવતો) આજ તો મુશ્કેલ છે—મિનિટ તો શું, મિનિટનો અંશ પણ — એકલાં, નિરાંતે મળવું હોય તો. હા, સભા પછી બને, દરિયાકાંઠે કોઈ જગ્યાએ — અરે, પણ રાતની ગાડીમાં જ ડિસ્ટ્રીકટો માટે — સુંદરા : પછી જવાનું રાખો — બે દિવસ પછી — શ્રીકાન્ત : એમ તે ચાલે ? એકેએક મિનિટનો પ્રોગ્રામ ઘડાઈ ગયો છે. લલિતાબહેનનો પણ. સુંદરા : (હતાશ, અસહાય ભાવે) ત્યારે તમે પણ પડખે નહિ હો.. કોઈ નહિ. શ્રીકાન્ત :‘નૉનસેન્સ’ ! કેવી વાત — તદ્દન વાહિયાત ! સુંદર, મારું માનો. લલિતાબહેનને કહો. કરવા જેવુ બધું કરશે. હા, એમને કહો. સુંદરા : (અસંમતિ દર્શાવવા, નિશ્ચયાત્મક રીતે માથું હલાવી) બહેન કહે છે ખરાં, પણ જો કહેવા જઈએ તો કાઢી મૂકે — એક ઘડી ઘરમાં સંઘરે નહિ. શ્રીકાન્ત : (ચિડાઈને) હું એમને એળખું — તમે નહિ ! એ તે વિશાળ દિલનાં, ઉદાર વિચારવાળાં છે. એમનાં ભાષણો તમે નથી સાંભળ્યાં ? સુંદરા : ભાષણોનો શો ભરોસો ! શ્રીકાન્ત : મારા કાર્યકરો જ કહે છેને, કે કેટલાંને ય મદદ કરે છે, છૂટે હાથે, પૈસાની. સુંદરા : (તિરસ્કારથી) પૈસાની ! એટલું તો બહેન પણ કરે. એટલા માટે હું હાથ જોડતી આવું, તમને ? લલિતા: (અંદરથી) આવો છો કે, શ્રીકાન્ત ? શ્રીકાન્ત : (અધીરો બનતો) ના, ના, કેટલા જેઈએ ? (પૈસાનું પાકીટ કાઢી બાઈના હાથમાં મૂકે છે. સ્ત્રી એને તુચ્છકારતી હોય એમ પાછું વાળે છે.) ખોટું ન લગાડો, સુંદર. આપણે ગઈ દિવાળીએ નર્મદાકાંઠે અભ્યાસવર્ગ ખોલ્યો’તો, (અવાજ ધીમો કરી) એવી નિરાંત જોઈતી હોય તે હમણાં જરા થામી જાઓ. (આંખ નચાવી) અવસર મળી રહેશે, ચાર મહિનામાં જ — સુંદરા : (હબકી જઈ) ચાર મહિના ... શ્રીકાન્ત : કેમ, અધીરું ગાભરું ! ચાર મહિના કંઈ બહુ કહેવાય ? સુંદરા : (પોતાની માગણી અગત્યની, અનિવાર્ય છે એવે અવાજે) તે પહેલાં મને બચાવવી પડશે ! હમણાં જ — પછી ના પણ બને. શ્રીકાન્ત: (નાખુશીથી) કેટલી વાર કહ્યું ! અ.. શ .. ક્ય છે.. ઉનાળા પહેલાં. સુંદરા : (સખત ફટકો પડ્યો હોય એમ સાવ ઢીલી પડી જઈ, અર્ધસ્વગતવત્) તો .. તો આ ઉનાળો ન પણ નીકળે. શ્રીકાન્ત : (એકદમ ગુસ્સે થઈ જઈ) શું — આપઘાતની ધમકી આપો છો ! મને ? (પ્રત્યુત્તર નથી. આઘાત પામી સ્ત્રી ખસી જાય છે.) લલિતા: (જેવી ગઈ હતી તેવી જ અચાનક બહાર આવી) નીલુ તો સૂઈયે ગયો, બિચારો. ત્યારે બહાર બેસીએ. થોડા જ દિવસ રહ્યા, આવી ગુલાબી ઠંડીના. (ખુરસીમાં પડતું મૂકે છે. બાઈને) હવે બાટલીમાં દૂધ આપી દેજો. અને ત્યાં જ બેસજો. (સુંદરા જાય છે.) શ્રીકાન્ત : (પોતે પણ પાસેની ખુરશીમાં આરામથી ગેઠવાઈ) બાઈને મદદ જોઈતી લાગે છે. લલિતા: પાછી ? સવારે તો અઢીસો રૂપિયા માગ્યા. ને આપીયે દીધા મેં. પૂછ્યા કર્યા વિના. કોણ માથાફોડ કરે ! શ્રીકાન્ત : બાઈસાહેબનો આટલો મિજાજ કેમ, આજ ? લલિતા: (બન્ને એકલાં પડ્યાં છે એટલે છૂટથી પણ લાલિત્યથી નારાજ મનોભાવ વ્યક્ત કરતી) તમારો ધંધો જ થઈ ગયો છે — બીજાંને ભાષણ આપવાનો ને એ બહાને મને સંભળાવી દેવાનો ! ચીડ ન ચડે ? શ્રીકાન્ત : (પટાવતો હોય એમ) લલિતા, લલિત લવંગ લતા ! આપણે અહીં એલ્ફિસ્ટનમા હતાં અને એક અદ્ભુત સ્ત્રીની આત્મકથા સાંપડી — તેં જ ભેટ આપી હતી — (નામ યાદ કરતો હોય એમ) નૃત્યમાં ક્રાન્તિ લાવનાર, કલાકારના અંગત જીવનની સચ્ચાઈ તથા સ્વતંત્રતા માટે સરફરોશી કરનાર — હા, ઈઝડોરા ડન્કન ! બરાબર ! ત્યારથી હરતાં ને ફરતાં હું આઝાદ સ્ત્રીનો વિજયધ્વજ ફરકાવું છું. (ગણગણતો) ‘ડંકો વાગ્યો રણ — વૈયાં બૈરાં જાગજો રે...’ (એકાએક ગુજરાતી ઢાળ મૂકી, ઘેરા આકર્ષક કંઠે બંગાળી ગીતની અર્ધલીટી લલકારતો) ‘જૉલે, સ્થૉલે, આકાશ–પાતાલે...’ લલિતા: (ગંભીર બની) તમારે મન મશ્કરી છે. મને ફાળ પડે છે. શું કહું—ત્રાસી ત્રાસી જાઉં છું—(હાથીજીને ચાની “ટ્રે” લાવતાં જુએ છે એટલે આંખથી શ્રીકાન્તને અણસારો કરી, કુશળતાથી વાત ચાલુ રાખે છે.) એટલે જ તમે નથી હોતા ત્યારે થાય છે.. થાય છે કે આ બધાં નવા વિચારોમાં હું ખરેખર માનું છું ? કોણ જાણે. . . શ્રીકાન્ત : કોણ કહે છે, વિચારો નવા છે ! મલબારમાં ત્રિયારાજ નથી તો શું છે ? અનાદિકાલથી... (આમ કહેતાં કહેતાં વાત બદલવાના આશયથી ઊઠી, બેઠકખાના તરફ જઈ, પડદા ખેંચી ડોકિયું કરતો) કેવું નવાઈ જેવું — લલિતા: (હાથીજી ગયો એટલે ઊર્મિથી) પણ ક્યાંય ઊડી જાય છે ભય, તમને નજરે જોઉં છું ત્યારે—અત્યારે— શ્રીકાન્ત : નવાઈ નહીં ? તારા ઘરમાં આ પહેલી જ વાર મેં પગ મૂક્યો. લલિતા: (અસ્પષ્ટ અસંતોષ ફરી તરી આવતો) મારા પિયરઘરમાં ય તમે પગ મૂક્યો ન હોત, જો સગા ન હોત તો ! એક વાર થયેલું અપમાન તમે મનમાંથી કાઢવાના નહીં — કદી નહીં. શ્રીકાન્ત : (વિચારતો હોય એમ; સગર્વ) અપમાન ? કોઈને હાથે આ શ્રીકાંતે અપમાન ખમેલું યાદ નથી. અપમાન..શાનું ? લલિતા: હા, કોણ જાણે શાનું ! તોયે એનો દંશ સાચવી રાખવાના ! શ્રીકાન્ત : (હજી વાત ઉડાડવા) હું એવો વેરીલો હોત તો આપણી દોસ્તી તાજી કરત ? દસ વર્ષે ! ને સ્ટેશનથી સીધો તમારા બે પર ‘કૉલ’ કરવા શા માટે આવત ? લલિતા: એ તો હું માન મૂકી તમારા અભ્યાસકેન્દ્રમાં આવી એટલે. શાંતિદાસ રોટરીકલબ માટે અમેરિકા જવાના હતા તેનો લાભ લઈ. શ્રીકાન્ત : (ખુશ થતો) લાભ લઈ ! મને જ મળવું હતુંને ? એ બહાનું હતુંને, ‘સોશ્યલ વર્ક’નું ? લલિતા: (દિલગીર થઈ) બહાનું તો નહિ. દુનિયા જેમ જોતી ગઈ તેમ મને પણ લાગતું ગયું કે આપણે જીવી જાણતાં જ નથી. નાનપણનો ઉલ્લાસ—એ અવનવો પ્રાણ રૂંધાઈ જવા દઈએ છીએ. સંકડાઈ જકડાઈ ગયાં છીએ, કશાકના ચોકઠામાં—કોણ જાણે શેના ! એટલે રીતરિવાજ નવેસર વિચારવા તો જોઈએ જ.... પણ—પણ એ તો મેં નમતું મૂક્યું ત્યારે જ તમે— શ્રીકાન્ત : શું થાય ! મહમ્મદ કૈલાસને નમે નહિ, ને કૈલાસથી વળાય નહિ. લલિતા: અને તો એ તમે અતડાને અતડા રહેત, જો મેં નિખાલસપણે કબૂલ્યું ન હોત—(સંકોચ પામી અટકી જાય છે.) શ્રીકાન્ત : કે તારા પહેલાંના વિચારો ભૂલભર્યા હતા; સ્ત્રીપુરુષ વિષેના. એમાં શરમવાનું શું ? લલિતા: બધું અસ્પષ્ટ હતું. હોય જ.. ભૂતકાળ. …. શ્રીકાન્ત : (સહેજ આવેશથી, લાગી આવ્યું હેાય એમ) ભૂતકાળ.. વહી ગયેલો કાળ, કાળ જેવો ખૂંચે છે, આ૫ણને બન્નેને, હજી, લલિતુ ! લલિતાઃ પણ મારું સાંભળો—હવે હું એવી રહી નથી, નહીં જ ! મારી અનભિજ્ઞતા કહો કે સમાજના ઢાંકપિછાડાથી આંખ બિડાયેલી હતી એમ કહો; ને વધારામાં સુખસંપત્તિ મળવાથી આંખો ખોલવાની જરૂર પડી ન હતી— શ્રીકાન્ત : હશે, જે કંઈ હોય તે, પણ તે તને પછી સૂઝ્યું. અને એટલા વખતમાં મારા જે કંઈ અભિપ્રાયો—સ્ત્રી વિષે, સમાજ વિષે — બંધાવાના હતા તે પાક્કા થઈ ચૂક્યા. લલિતા: (આશ્ચર્ય પામી) એટલે.. તમે આવા થઈ ગયા છો, તે મારે કારણે ? શ્રીકાન્ત: મુખ્યત્વે. જે હૃદયપલટો હું ઝંખતો હતો તે થીજી ગયો. હા, વખત વહી ગયો. લલિતા: ખરેખર ? જો એમ હોય તો તે વખતે તમે લગ્નની તો વાત જ કાઢી નહોતી ! ઊલટું તે વખતે પણ જાણે.. (સરળતાથી) જાણે તમારે પ્રેમ કરનાર કોઈ જોઈએ એવું જ, એટલું જ. શ્રીકાન્ત: (સકટાક્ષ) ‘એટલું જ’ ? હવે તો તને નથી લાગતુંને કે ‘એટલું જ!’ (વિરામ) એટલું જ કહી વિરમીએ. લલિતા: અરે, શ્રીકાન્ત, તમે એટલું ય ન સમજ્યા. નહોતા સમજી શક્યા તે વખતની મારી અવસ્થા ને હજી એવી જ ભૂલ કરો. વીસ વર્ષની ભણતી છોકરી, સંજોગવશાત્ સુરક્ષિત રહેલી —તેને આવું પ્રૌઢ ખુલ્લેખુલ્લું વર્તન કેવું લાગે ? અ ..રુ.. ચિ જ થાય. શ્રીકાન્ત : (કહેવાની રીતમાં વિજયનો, આંખોના ચળકાટમાં દ્વેષનો ધ્વનિ સૂચવાઈ જતો) અને હવે ? રુચિ—રુચિકર ! લલિતા: પ્રેમ હતો તો દરગુજર કરવું જેઈતું'તું તમારે. સ્ત્રીનું મુગ્ધપણું કંઈ હંમેશાં મુગ્ધપણું રહેત ? શ્રીકાન્ત : (સખ્તાઈથી) અજાણ હોઈએ તો જાણકારની સાખ કબૂલ રાખવી. તેં મારું માન્યું તો નહીં, ઊલટું છેડાઈ પડી. આપણું ખાનગી રાખવાને બદલે, કહેવાતી બહેનપણીઓ સામે મારી દરખાસ્ત ભરડી નાખી. વધારામાં તેં નહિ પણ સર શાંતિદાસે મને ઉડાવી દીધો એવી માન્યતા ફેલાવા દીધી; એમનાં ઊંચા ઊંચા નૈતિક—ધાર્મિક ન્યાયાસન પર સ્વામિદેવ સાથે પોતે બિરાજી ! (ઊંડો દમ ભરી) આ ટેવ તારી ભયંકર છે : સામાન્ય ચર્ચા ખાતર પોતાની જાતને ઉઘાડી પાડી દેવાની—અંગતમાં અંગત સવાલ બાફી નાખવાની ! કોઈને કોઈની પડી નથી. હજી પણ એ જ ટેવ તને ભારે પડશે—યાદ રાખજે ! લલિતા: (સ્મરણ કરી. વિચારતી હોય એમ; અર્ધપ્રશ્નાર્થે) એવું તે શું કહ્યું હશે . . કે આમાં આપણે બે જુદાં પડીએ છીએ. શ્રીકાન્ત : એ તો સંજોગોને લઈને; પણ સ્વભાવે ? લલિતા: કોણ જાણે, પોતાના જ સ્વભાવ વિષે જાણતાં કેટલી વાર થાય છે. . પોતાને શું રુચશે તે. શ્રીકાન્ત : ત્યારે શું ન્યાયમૂર્તિ શાંતિદાસ ને તું એક બીબાનાં છો ! ! લલિતા: (આવેશભર્યા સંતાપ સાથે) પોતાની જાતને ન જાણવાથી ભૂલ—ભૂલસહસ્રના ફણગા ફૂટે છે. ને એ ફણગા જીવન લગણ ટકવાના. રસકસ ચૂસી લેવાના. વિષવૃક્ષ. એકનો અનાદર, બીજાનો સ્વીકાર. પછી અવિચારી વાત, મિથ્યાગર્વથી સંતોષ મેળવવાનો. વિષવૃક્ષ જ. શ્રીકાન્ત : (ઠંડો પડી) કંઈ નહિ હવે. હવે શું થાય ! લલિતા: પણ અર્થ સમજ્યા વિના, બિન—અનુભવથી જે પગલું ભરાઈ જાય એની સામે આટલું ઝેર ? ક્યાં સુધી વેર … મારો નીલુ તો એવું ઘણુંઘણુંયે કરે, જેને હું હાલતાં ને ચાલતાં ગળી જાઉં. એની ભૂલમાં મારો દોષ જોઉં. મારી જાતને સુધારું પણ એનું છોકરમત કરી કાઢી નાખું. ભાવની આડે લેશમાત્ર ના આવવા દઉં. મારી નાનકડી બાળકીની સાથે પણ એમ જ. શ્રીકાન્ત : બાળકી ? લલિતા: (નિરાશ થઈ જઈ) તમને ખબરે નથી ! શ્રીકાન્ત : બતાવે ત્યારેને ? ક્યાં છે ? લલિતા: (ઘડીભર અનુત્તર રહી) તમને પરવા છે ? તમારાથી અલગ એવું જે કંઈ મારું હોય પણ મારે માટે જીવનસર્વસ્વ ? શ્રીકાન્ત : શા પરથી આવા આક્ષેપ ? હું ખુશીથી સામેલ થઉં. માત્ર..વખતનો સવાલ . . કામની જવાબદારી. તારે સમજવું જોઈએ. લલિતા: (મુખ્યત્વે પોતાને ઉદ્દેશી વિચારતી હોય એમ) મારે સમજવું જોઈતું'તું..પહેલેથી જ. શ્રીકાન્ત : એમ ખોટું ના લગાડ ! લલિતા: (પહેલાંની જેમ, સ્વગતવત્) સમજવું જોઈતું’તું. . . હું પહેલાં આવી, નર્મદાકાંઠે તમારા કેન્દ્રમાં; બાબો થોડા દિવસ પછી—એ જ મોટી ભૂલ થઈ. શ્રીકાન્ત : શાની વાત છે ? લલિતા: ને બીજી મોટી ભૂલ. . . નીલુ આવી પહોંચ્યો અને એની સામું તમે જોયું સુધ્ધાં નહીં— ત્યારે પણ મને ચેતવાનું ન સૂઝ્યું ! શ્રીકાન્ત : છોકરો તારો છે એવી ખબર ન આપે તે મારો વાંક ? પારકાનો વાંક ? લલિતા: પણ મોટાંઓની છાવણીમાં એકનો એક બાળક—એકાએક આવી ચડે ને ધ્યાન જ ના જાય ? તો ય તમને સૂઝ્યું નહિ પૂછવાનું, કે આ કોણ ? કોનો ? નજર સરખી નહીં, કંઈ નહીં તો કુતૂહલની ! ઊલટું તમારાં નવાં ચેલી સુંદરાબાઈમાં વધારે રસ –મને સમજાતું નથી. .. શ્રીકાન્ત : (સસ્મિત) ખોટું તો મારે લગાડવાનું. બચ્ચાકચ્ચાને મારામાં રસ નથી. પણ એનું શું થાય ? લલિતા: પણ તમારા સુરતના ઘરમાં તો આવતાંવેંત નજરે પડે એવી આરસની મૂતિં પડી રહે છે. તમે બે વર્ષના હતા, ચમત્કારિક બાલકૃષ્ણ, તેની. શ્રીકાન્ત : (ખડખડ હસતો) એ તો દાદીમાને ખુશ કરવા : શ્રીકાન્ત ‘ધ ચાઈલ્ડ પ્રૉડિજિ.’ લલિતા: હશે. મારું ધ્યાન તો આમે આકર્ષાત; અહેતુક, કોઈ પણ બાળ તરફ—અને તમારો હોત તો તો વિશેષે .. (પૂરા ધ્યાનથી શ્રીકાન્તના મનોભાવ પારખવા જોઈ રહે છે. આંખમાં મૂક યાચના પણ રહી છે.) શ્રીકાન્ત : તેં મને ક્યાં દુષ્યન્ત થવા દીધો કે ભરત વિશે હવે ઠપકો આપવા બેઠી છે ! લલિતા: (વિલક્ષણ રીતે) થવા દીધા હોત તો.... એ તમારું બાળક હોત— આપણું બાળક તો ? શ્રીકાન્ત : (ભવાં ચડાવી) મને નથી લાગતું કંઈ ખાસ ફેર પડત. ના, સાચે જ ! (પોતાના ખરા ભાવ પ્રગટ કરતો) તું માનીશ ? હું એવો જ —પહેલેથી જ ! મારી સર્જનશક્તિ કદાપિ બાળકથી ન સંતોષાય. ઊલટું બાળક તો એ શક્તિ રૂંધી નાખે—જે શક્તિ પૂરજોસ સફળ થવા મથે : સંશોધનમાં, જનસેવામાં; જેનું પ્રત્યક્ષ ફળ હું નયે જોવા પામું પણ લાભ લે ભવિષ્યની પ્રજા; વારે વારે મારું પુણ્યસ્મરણ કરી, મને સાચું અમરત્વ અર્પી. એ તો આશ્વાસન: માનવસમાજ ચાલ્યા જ કરવાનો, જોકે સામાન્ય વ્યક્તિ નાશ પામવાની; હોમાઈયે જવાની. મને તો સંતાન પોતાનું, ખાસ પોતાનું જોઈએ એવી સ્ત્રીઓની ઝંખના સમજાતી પણ નથી; કે પુરુષોનો વંશવિસ્તાર તથા વારસદાર વિષેનો પ્રાકૃત ખ્યાલ. (લલિતાનું મોઢું સાવ પડી જાય છે; જાણે હમણાં જ રડી જશે) તારા જેવી પૂર્ણ સ્ત્રી ઉત્તમ પરિપાક ઇચ્છે તે સમજી શકાય; જોકે મને કંઈ એવી ઊર્મિ ન થાય એ પણ સમજી શકાય.. આવા સંજોગોમાં. (ઉત્તર નથી) ખોટું લાગ્યું ? શા માટે ? દંભ શા કામનો—ને તે પણ તારી સાથે ? લલિ ‘ડાર્લિંગ', આમ જો. (એનું મુખ ઊંચું કરે છે.) તને કંઈક ખટકે છે : બાળકો વિષે, ખરું ને ? તો ચાલ, પ્રથમ એનું નિરાકરણ કરીએ. પહેલાં તો મને આ બાળકી વિષે કહે. મને કંઈ જ ખબર નથી ! ક્યાં મોકલી છે ? (લલિતા આંસુ લૂછે છે.) બેબી બીમાર છે ? કોઈને દત્તક આપી છે ? દેખાતી કેમ નથી, આ ભેદી બેબી ? લલિતા: (સ્વગતવત્) આની આગાહી થઈ હતી મને . . પહેલેથી. શ્રીકાન્ત : (લાડ કરી) ના, એમ નહિ. સ્વગત બોલો તે ના ચાલે—સમજાતું નથી. આખી વાત કર. હમણાં જ એનો ભાર ઉતારીએ. લલિતા: (અર્ધપ્રશ્નાર્થે) તમને બધું કહેવું કે નહીં . . . શ્રીકાન્ત : એવું હોય ? લલિતા: તમે શો અર્થ કરશો. હવે શો અર્થ કહીને. . અર્થ વિનાની વાત ? પણ તે વખતે જ હું ભાનમાં કેમ ના આવી ? તે વખતે જ મારી આંખ ઊઘડી કેમ ના ગઈ—ઉઘાડી કેમ ન દીધી તમે ? અત્યારની જેમ, ચોખ્ખેચોખ્ખું સંભળાવી દઈ— (કરુણ ભાવે) ખરે, મને આગાહી થઈ હતી, પહેલેથી જ—તે વખતે જ, ઉન્માદક પુનર્મિલનમાંયે ! તે દિવસે તમે મારા બાળકનો અનાદર કર્યો ત્યારે મને મારો જ અનાદર લાગ્યો. ત્યારથી હું જાણતી હતી . . કે મારું સ્થાન નથી, મા તરીકે, તમારી બુદ્ધિમાં. તે ઘડીએ જ અત્યારના ભણકારા વાગવા લાગ્યા. જોખમની લાલ બત્તી જોકે દેખા દે છે તો એકાએક, આંખના એક પલકારામાં, પહેલેથી જ— પણ ચેતવું નથી હોતું ! મારાથી મનાયું જ નહીં . . કે ત્રાસદાયક ભૂલ થઈ ગઈ હોય . . આફતની ખીણ જોતજોતાંમાં ઊઘડશે, બીજી અભાગણીઓ જેવી જ મારી દશા થશે ! મારી પણ ! એવું પોતાને થાય, થઈ શકે—મન જ માનવા તૈયાર નથી ! (શ્રીકાન્ત પૂરો ગૂંચવાયેલો, નારાજ દેખાય છે. લલિતા શાંત થઈ જાય છે, ઊંડા વિચારમાં ગરકાવ. એકાએક ઊંચું જોઈ, પુરુષ પર તીક્ષ્ણ દૃષ્ટિપાત કરી, સ્ત્રીસુલભ વાક્પ્રહાર કરે છે.) હવે સમજી : તમે ખરેખરું વેર લીધું ! ને તે ખરે વખતે ! કહે છે કે વેર જીવતાં લગણ યાદ આવે—પણ આ તે મરતાં મરતાં ય યાદ રહી જાય ! આહ … (વિરામ. શ્રીકાન્તને આઘાત લાગે છે. આ અણધાર્યો આક્ષેપ અણુઅણુમાં અપમાનવત્ સાલે છે. સખ્ત ખોટું લાગ્યું હોય એમ એ એકદમ ઊભો થઈ જાય છે, કાયમની વિદાય લેવાના એકમાત્ર ઉદ્દેશથી. લલિતા ભાન ભૂલી એની તરફ ધસે છે. એનો હાથ પકડી લઈ, પોતાની છાતીસરસો દાબે છે; આંખમાં ઝળઝળિયાં આવી જાય છે. દ્રવી જઈ, મૃદુભાવે સ્ત્રી—ઉદ્ગાર કાઢે છે.) ના, ના .. એવું શું કરતા હશો ! જૂનું વીતી ગયું– ભૂલી જાઓને ! હું તો ભૂલી જાઉં એવી છું ! હું તો પસંદ કરું ભૂલવાનું ! શ્રીકાન્ત : (અવાજ ધીમો કરી, ભાવથી) ને હું.. સંભારવાનું— (ઉત્તપ્ત અનુરાગપૂર્ણ ચુંબન લલિતાને હસ્તે કરી) તને ! આ મુંબઈથી દૂરદૂર નર્મદાતીર, એક વડની ઠંડી ઘટા, ચંદ્રે તારા પર પાડેલી જાળી... ઓ, લલિ, વેર કરવા માટે પણ બે જોઈએ. જેટલું પાસે અવાય એટલો તો આવ્યો છું. લલિતા: (મંદ સ્વરે) ક્યાં આવો છો ! ત્રણ ત્રણ મહિના વીતી ગયા. તપાસ નહિ, કાગળ નહિ. ચૂંટણી નિમિત્તે આવવાનું થયું. રાતે તો અહીં હશો પણ નહીં ! શ્રીકાન્ત : પણ તેં નાહકનો તાર કેમ કર્યો ? સેક્રેટરી બેક્રેટરી ફોડે તો શું ધારે ? મારે આવવાનું તો હતું જ, મોડું કે વહેલું. (લલિતા જવાબ દેતી નથી; ફરીને એનામાં દ્વંદ્વ ચાલતું હોય એવી મુખમુદ્રા થઈ જાય છે.) હં.. આપણે નજીવી સરખી લડાઈ થઈ ગઈ એટલે બોલતી નથી ! લલિતા: વિચાર થાય છે.. કહીને શો ફાયદો ? શ્રીકાન્ત: ત્યારે તાર શા માટે ? લલિતા: સાચેસાચ શંકા થાય છે . . કુશંકા. શ્રીકાન્ત : તું આવી કેમ થઈ ગઈ છે ? આટલામાં જ ! લલિતા: પહેલાં ફાળ પડતી હતી. હવે સૂઝ પડતી નથી, કશાની. શ્રીકાન્ત : ચિંતા કોને નથી ? આમ વખત શું બગાડતી હઈશ ? ચાલ, એક ઘડી ભૂલી જા— (ઉમળકાથી લાડ કરતો) લલિતા, લલિત લવંગ લતા ! લલિતા: (ભાવથી) શું છે.. બોલો. શ્રીકાન્ત : તમે બોલો. અજાણ્યાંની જેમ નહીં ! મારું નામ શું ? લલિતા: કાન્ત.. શ્રીકાન્ત : ના, આખું નામ ! લલિતા: કમનીય કંઠમણિ કમલાકાન્ત... શ્રીકાન્ત : (રાચતો) કમલાકાન્ત .. શ્રી કોણ ? મારી લક્ષ્મી ? (તેજસ્વી આંખ સુવિશાળ કરી, સ્ત્રીને પૂર્ણદૃષ્ટિથી ધરી રાખે છે. તત્ક્ષણ એનામાં પ્રસન્નતાની લાલી ઝળકી ઊઠતી જુએ છે.) પોતામાં શ્રી હોય તો કાન્ત માટે વસવસો શા માટે ? એક વાર પૂર્ણતા જાણી એટલે એ પોતાની જ થઈ ગઈ ! પછી શાની ન્યૂનતા ? શાનું દૈન્ય ? ગત સમયનો શોચ કેવો, જેને કાળ નથી ? પ્રેમનો પડછાયો કેવો, જેને છાયા નથી ? એ હર્ષોન્માદ, સ્વપ્નસિદ્ધિ — આવશે હજી ફરી, નવી નવી પૂર્ણતા ધરી, ક્ષણે ક્ષણે અવનવી— (હસી પડે છે; જાણે પોતાની જ મશ્કરી કરતો ન હોય એમ ! કવિમય છટા મૂકી, રોજની વ્યવહારુ ભૂમિકામાં અવતરણ કરી) અર્થાત્ સાદી ભાષામાં : લહેર કરીશું, “ડાર્લિંગ” ! આ ઉપાધિ પૂરી થાય એટલે તરત ! લલિતા: (આશા પ્રગટતી) સાચે જ ? શ્રીકાન્ત : ત્યારે નહીં ? મારી આ પાર્ટી સાથેની ઉપાધિ પતવાની જ; ચૂંટણી પત્યે. લલિતા: (મૂળની નિરાશા ઉછાળો મારતી હોય એમ) હાય, તમે આંધળા છો ? કામ સિવાય બીજી ઉપાધિઓ નથી માણસને, જીવંત માનવીને—લાગણીની—પ્રાણ રૂંધતી ? તમને લેશ માત્ર ખ્યાલ નથી ? પરિણામ તરફ ધ્યાન નથી ? કે પછી તમે આંધળા છો ! જાણીબૂઝીને આંધળા—હજીયે— (બેઠકખાનાનું બારણું પછડાય છે. લલિતા ચોંકીને અટકી જાય છે.) કોણ છે ? (સુંદરાબાઈ પર આંખ પડે છે. પાછળ, એમની તરફ દૃષ્ટિ કર્યા વિના, માથું આડું કરી, હાથ વતી છેડો તાણતી વાટ જુએ છે.) પાછું શું થયું વળી ? સુંદરા : (મક્કમ રહી) બાઈસાહેબની પાસ ત્રણ દિવસની રજા માગવા આવી છું. (લલિતા ચિડાઈ જાય છે.) આજ બપોરથી જોઈશે. લલિતા: આ તે કંઈ રીત છે ! તમને ખબર નથી કે મારે બહારગામ ગયા વિના ચાલે એમ નથી ? મારી તબિયત બરાબર નથી ? શ્રીકાન્ત : (સુંદરાની હાજરીનો વિચાર કર્યા વિના, લલિતા પ્રતિ) જવાનું નક્કી રાખ્યું કે ? ઠીક કર્યું. એ બહાને તો એ બહાને. લલિતા: બહાનું નથી. (સુંદરા તરફ જોઈ) આ અઠવાડિયે તો રજા નહિ મળે. સુંદરા : (વિચારી જોઈ, ઠંડે પેટે પોતાનો નિર્ણય જણાવતી) સારું. તો બપોરના ત્રણ કલાક જઈ આવીશ. હમણાં સૂતા છે; આપ સાચવી લેજો. લલિતા: (ધીરજની હદ આવી ગઈ હોય એમ) શું થયું તમને ? સુંદરા : કંઈ નહિ. જરૂરી કામ છે. લલિતા: (ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં ઊભી થઈ જઈ. ઓરડા ભણી ચાલવા માંડતી) આમ આવો; જરા વાત કરી લઈએ. એવું તે શું કામ છે કે સામાની સગવડ ન સચવાય ? મારે ખુલાસો જોઈએ. સુંદરા : (બબડતી) તો પછી નોકરીમાંથી છૂટી કરો, હાલ ને હાલ ! વિશ્વાસ ન હોય તો ! લલિતા: (સંયમપૂર્વક પોતાની જાતને ઠંડી પાડતી, મહેમાન ન સાંભળે એમ) આમ જરા જરામાં મોં કેમ ચડાવો છો ? પહેલાં કંઈ આવાં નહોતાં ! ગઈ કાલે બાબાની સામે તમે રડી ગયાં. બહુ બહુ પૂછ્યું, સમજાવ્યાં ત્યારે એટલું બોલ્યાં કે 'મારે જીવવું નથી.' એવું તે હોય ? શાનાં મૂંઝાઓ છો ? (સુંદરા અનુત્તર ઊભી છે; સ્વસ્થ, અકળ) મને બહેન જેવી ગણીને કહો. કંઈ મોટી મુશ્કેલીમાં આવી ગયાં હો તો ય ગભરાવાની જરૂર નથી. હું કાઢી મૂકીશ તો નહિ પણ જિંદગીભરનો આશરો આપીશ : તમને, તમારી દીકરીઓને, (અચકાતાં અચકાતાં) અને તમારા જન્મનાર બાળકને. એને ય બચાવીશું ! રખેને ચિંતામાં ને ચિંતામાં કંઈ ગાંડું કરી બેસો—એવું આપણાથી ન થાય, હોં ! સુંદરા : (ભભૂકી ઊઠી) આવું કલંક— મારે માથે ! કોણ જાણે કોણ દુશ્મન વેરનો માર્યો આપને કાને આવી વાત— લલિતા: (ગભરાઈ જઈ) ના, ના, કોઈ મને ભંભેરતું આવ્યું નથી, તેમ મારા કાને કાચા નથી. આ તો મારે છોકરું તમને સોપીને જવાનું છે એટલે મને થયું કે સહેજ પૂછી લઉં. તમારા મન પર કંઈ ભાર હોય તો. . દૂર થાય, એટલું જ. સુંદરા : (લલિતાના પ્રમાણમાં પ્રશસ્ય સ્વસ્થતા જાળવતી) જુઓ, બહેન, તમને જ વહેમ હોય તો મને જવા દો. અને રાખવી હોય તો મને હલકી ના પાડો. (શિર સવિશેષ ઉન્નત કરી) કૂતરીના જેવી જ આ સુંદરાબાઈને ગણતાં હો તો અહીં મારું કામ નહીં ! લલિતા: (ભોંઠી પડી જઈ, માફી માગતી ન હોય એવી રીતે, નિખાલસતાથી) ના, ના, એમ હોય ? એમ ન માનશો કે મારા મનમાં હલકો ખ્યાલ આવ્યો. જો એવું હતું તો મારાં છોકરાં તમને સોંપત ? કંઈ મનમાં ના રાખશો. મને પૂરો વિશ્વાસ છે.. (થોડી ક્ષણ એમની વાત સંભળાતી નથી. દરમિયાન શ્રીકાન્ત એકલો પડ્યો, ઊઠીને પૂતળીઘર જોતો હતો તેને અંદરથી એક લખોટીનો ડબ્બો મળી આવે છે. એક પછી એક એમ બે સાથે ઉછાળી વારાફરતી ઝીલતો રમે છે અને તાત્કાળિક સૂઝી આવેલું જોડકણું ગાય છે : “લખોટી, લખોટી, સંસારની લખોટી ! ઘરની લખોટી ! ઘર—લખોટી ! લખોટી, લખોટી. . .") હું સાંજ સુધી અહીં છું. એટલા વખતમાં જે કંઈ હોય તે ભલે પતાવી આવો. પણ વેળાસર આવી જજો, હોં ! તમે નહિ હો તો નીલુ બિચારો અડધો થઈ જશે. સુંદરા : (શેઠાણી પર મોટો પાડ કરતી હોય એમ) એટલે તો બેન, ઘેર મારી કેટલી જરૂર છે તોયે અગવડ વેઠીને.. બાબાને ખાતર. . (છેવટનું સંભળાવી દેતી) આ સુંદરાબાઈ કુળ ડુબાડે એવાં નથી ! (સ્વગૌરવ વધારી ચાલતી થાય છે. શ્રીકાન્ત એને જતી જોઈ, લખોટીઓ પાછી હતી તેમની તેમ મૂકી દે છે. લલિતા ઘડીભર જ્યાં છે ત્યાં ઊભી રહે છે; કંઈક વિચારમાં પડી હોય, નવી દિશા સૂઝતી હોય એમ. પછી ધીમે પગલે શ્રીકાન્ત ભણી જાય છે.) શ્રીકાન્ત : તમારાં સુંદર બાઈ કેમ છેડાઈ પડ્યાં ? લલિતા: (કશાકના અત્યારપૂરતા નિર્ણય પર આવી હોય એમ નિશ્ચિત મુખમુદ્રા તથા બિડાયેલા હોઠે શ્રીકાન્ત સામે સીધેસીધી દૃષ્ટિ માંડી) એને અસ્વસ્થ જોઈ, મેં સહેજ ઇશારો કર્યો : કે ન જોઈતું બાળક— અથવા તો જોઈતુંયે બાળક— ભૂલેચૂકે આવી જવાનું હોય, તો સીધેસીધું કહી દેવું સારું. શ્રીકાન્ત : શા માટે ? લલિતા: રસ્તો નીકળે. રસ્તો કાઢીએ. શ્રીકાન્ત : સમજ્યો, પણ શા માટે તને કહે ? લલિતા: ત્યારે કોને કહે ? એના આશકને ? તમારો અનુભવ એવો થયો ? શ્રીકાન્ત : (સંદેહાર્થે ખભા ચડાવી, ભ્રૂભંગ કરી) એવો ગોટાળો બનીયે જાય, કોક વાર. તમારાં જેવાં માટે તો પ્રશ્ન જ નથી : અનેક બારાં ખુલ્લાં. લલિતા: એમ ? શ્રીકાન્ત : ત્યારે નહીં ? તું તો પરણેલી છે, સુધરેલી છે, સુરક્ષિત છે. લલિતા: અમારાં જેવાં પણ .. આશકનો આશરો લઈ શકે ? શ્રીકાન્ત : કોઈ પુરુષને ગમે તો નહીં જ, અત્યારનો સમાજ જોતાં ! બિચારી સુંદરા ! હવે આવી બન્યું જ સમજવું ! એવી વિકટ સ્થિતિ છે આવાંની ! લલિતા : ના, ના, એટલી નિરાંત છે . . દયા છે. એમને આંચ નહિ આવે. શ્રીકાન્ત: (વિચાર્યા વિના) એમ ? લલિતા : સુંદરાબાઈ તો નિર્દોષ છે. મેં અન્યાય કર્યો, એવી શંકા લાવીને; મને સ્પષ્ટ લાગ્યું, એમના ચહેરા પરથી જ ! પણ હું જ તમને પૂછું : ધારો કે વાત સાચી હોત, તો એ બાઈ કોની પાસે જઈ શકત ? તમે જ કહો, કોની પાસે. શ્રીકાન્ત: (વિચારમાં પડી) કોઈની પાસે નહિ. લલિતા: (શૂન્યતામાં ટગરટગર જોતી હોય તથા વિકરાળ ચિત્ર ખડું થઈ અત્યારનું દૃશ્ય ભૂંસી નાખતું હોય એમ) કોઈ નથી …એ માની પડખે. શ્રીકાન્ત : (અનુમતિપૂર્વક) કોઈ કરતાં કોઈ નહિ, ખરું જોતાં. કૂતરું સરખું ય પોતાનું નહિ રહે. એ જ કારમી હકીકત છે; ને તે સ્ત્રીએ સમજયે જ છૂટકો. અલબત્ત, અનાથાશ્રમો તો ઠેર ઠેર પડ્યા છે. પરંતુ ડગલે ને પગલે હરેકનું અપમાન ખમી લેવાનું—એક પોતા પૂરતું નહિ, પોતાના બાળક પૂરતું પણ ! જિંદગીભરનાં ઓશિયાળાં ! એવું અડગ મન હોય તો જ ત્યાં આશરો લેવો પરવડે. આપણામાંથી કોઈ કરી શકે તો ધન્યવાદ ! અલબત્ત, આવા કેસમાં સિદ્ધાંત કામ આવ્યો નથી, હજી સુધી; આ વીસમી સદીના પાંચમા દસકા સુધી. પણ ધાર કે તારા નોકર હાથીજીએ—કે મેં જ—કે ખુદ તારા ન્યાયમૂર્તિ પતિએ એવું કર્યું હોત, ખડેચોક પરાઈ સ્ત્રી સાથે પકડાયા હોત, તો ન વાંધો આવત ઘરમાં કે ધંધામાં. બહુ બહુ તો ઘરવાળી રડી કકળીને ચૂપ થઈ જાત. પણ બાઈ પકડાઈ એટલે ઘર જાય, વર જાય, છોકરાં જાય; નામ જાય, નાત જાય, જાત જાય. નોકરી હોય તો નોકરીયે જાય— બધું જ જાય ! લલિતા: અને જીવ જાય. એક નહિ જેવી, નજીવી બીના, જે તમે ભૂલી ગયા ! શ્રીકાન્ત : અરે, પણ બાળહત્યા અને માતૃહક્ક વિષે તો મેં આવતાંવેત તારા નોકરોને ભાષણ ઠોકી દીધું—તું જેને 'ભાષણ' કહે છે તે. લલિતા: ભાષણોની અંદરખાને શું છે તે મારે જાણવું છે. હવે માની લો કે એવી કોઈ બિચારી સપડાયેલી બાઈ તમારી પાસે આવે. તમારા અભ્યાસકેન્દ્રમાં તો એવા કિસ્સા બનતા હશે, જરૂર. શ્રીકાન્ત : જોજો, તું અમારું નામ બગાડતી ! લલિતા: એમ ? શ્રીકાન્ત : (આંખમીંચામણ કરી) રસિક કિસ્સા બહાર આવતા નથી એટલે ‘સ્ટેટિસ્ટિક્સ'ના નોંધવા લાયક આંકડાની પર. પણ બહાર બનેલા કિસ્સા ચિકિત્સા ખાતર ચર્ચાય ખરા. લલિતા: (ગાંભીર્યથી) વાત ઉડાવો નહિ ! આ તો સમસ્યા છે, સૌથી મૂંઝવી નાખે એવી જીવન્ત સમસ્યા, સ્ત્રીપુરુષના સંબંધની; લોકજીવનને સ્પર્શતી, એને જ કોરી ખાતી. સમાજ—સુધારાનો દાવો કરો છો તો જવાબ દો : તમે શી સલાહ આપો ? હું તો કહું કે આ બાળક—આ વહાલસોયું પણ સત્યાનાશ વાળે એવું બાળક, જેના મરણ—જીવનનો સવાલ છે એવું અભાગી બાળક—જેને લીધે હયાતીમાં આવ્યું તેની પાસે, તેના બાપ પાસે ન્યાય માગતી એ સ્ત્રી જાય. શ્રીકાન્ત : બાપ પાસે ? ના જ જવાય ! કારણ, જવું નકામું. યાર ખસી જ જવાનો. એ તો ઊલટો વીફરીને ઝેરી નાગસમો સામે જ થઈ જવાનો. એને તો એમ જ લાગવાનું કે સ્ત્રી ખોટ્ટી ગળે પડતી આવે છે—એ હલકી વંતરી પૈસા કઢાવવા હવે ‘બ્લેકમેલ’ પર ચડી છે ! લલિતા: હડહડતું જૂઠાણું— શ્રીકાન્ત : આવો મારો અનુભવ છે. કુદરતે પણ પુરુષ માટે એ બારી રાખી છે ના ? પ્રેમી હંમેશ સકારણ દલીલ કરી શકે કે છોકરાની મા થવું એ દિવાસ્પષ્ટ પુરાવો છે, પણ છોકરાના બાપ હોવું એ અંધશ્રદ્ધાનો વિષય. શ્રદ્ધાનો . . એટલે કે તર્કવિતર્કનો. લલિતા: ક્યાં ગઈ પુરુષની ન્યાયબુદ્ધિ ? શ્રીકાન્ત : માટે જ સ્ત્રી હાથે કરીને ભીંતભેગું માથું ફોડે, એવી સલાહ તો ન જ આપું ના ? માટે જ સલાહ આપું કે એવી બાઈએ પોતાના ધણીનો આશરો લેવો. લલિતા: શું ? શ્રીકાન્ત : ખોટાને સાચા ઠરાવવા ને સાચાને ખોટા ઠરાવવા. એ પણ વેર લેવાની સૂક્ષ્મ રીત છે; સમાજ પર વેર કાઢવાની. લલિતા: (નિસાસો મૂકી) પાછું આવ્યું વેર... (ન મનાતું હોય એમ) પણ પત્ની બેવફા નીવડીને આધાર લે પતિનો ? શા મોંએ ? શ્રીકાન્ત : કંઈ કહેવાપણું ઓછું જ છે ? પતિ એટલે શિરછત્ર. બધું જ ઢાંકે તો આયે કેમ ન ઢાંકે ? અત્યારના લગ્નમાં સ્ત્રી માટે જરા જેટલી સુખસગવડ બાકી હોય તો તે આટલી જ. લલિતા: પણ એ તો ઢાંકપછેડો થયો ! જૂઠાણાને ક્ષણેક્ષણ જીવવાનું ! એમાં ચિન્તન, સિદ્ધાંત ક્યાં ? સંબંધોની નવેસર રચના ક્યાં ? અહા, ક્યાં ગઈ મોટી મોટી વાતો ! શ્રીકાન્ત : લલિતા ! હવે બસ કર, તારું ભાષણ. કેન્દ્રમાં કે સભામાં આવું કહેવાય નહિ, હોં ! લલિતા: હવે તમે સમજશો.. કે મેં સુંદરાબાઈને આવી અંગતમાં અંગત વાત કેમ પૂછી. કારણ ગર્ભ રહ્યો હોત તો પડખે ઊભી રહેવા હું તૈયાર હતી : બાળકની અને માની. મારાં ગણીને બેઉને સાચવત. (આટલું કહી લલિતા પોતામાં વસાઈ ગઈ હોય, શ્રીકાન્તથી સ્વજાતને સંકેલી લઈ, એમ વર્તન રાખે છે.) શ્રીકાન્ત : ધન્ય છે ધન્ય તને, આપણી સ્ત્રીસભા તરફથી, મારા પ્રમુખસ્થાનેથી. હિમ્મતવાળી તો ખરી જ, પહેલેથી જ, પણ ખબર નહોતી કે તું તો અવધિ કરે એવી છે ! ખરેખર ! તું યે સુંદરાબાઈ જેવી જ અકળ. બેઉ માયા; મહામાયા. અંદર ને અંદર બધું સમાવો એવાં. ગૂઢ કહેવાઓ, કવિની ભાષામાં; અને નહીં તો મીંઢાં. લલિતા: માલેક કે નોકર, પણ સ્ત્રી તો સ્ત્રી જ. શ્રીકાન્ત : આખી સ્ત્રીજાતિ સરખી. ખૂલે ધીમે ધીમે. હઠે બુરખો પણ ધીમે ધીમે. તમે લોકો, અમારી જેમ, આખી જ પત્તાબાજી ટેબલ પર ખુલ્લે ખુલ્લી કરી દેવાની જિગર કેમ કરતાં નહિ હો ! લલિતા: કારણ, આ જુગારમાં જે હોડ મૂકીને રમવાનું છે તેમાં બેસુમાર ભેદ છે, સ્ત્રીપુરુષ વચ્ચે. તેથી તો સ્વભાવસિદ્ધ ખેલાડી જેવી બેધડક સ્ત્રીનાય હાંજા ગગડી જાય છે ! ના, ના, પણ સુંદરાબાઈને તો કંઈ ઢાંકવાનું નથી; હાથે કરીને બધું ખોવાનું નથી. મારું પણ પહેલાં એમ હતું. એ બોજે સહ્ય: દુનિયા જેને સ્વીકારે તેનો બોજો ગમે તેવો તોય સહ્ય. એટલે જ મારી દાસી આવી સ્વસ્થ છે. ધોરી રસ્તા પર ચાલવાથી ગતિ તો શું, શ્વાસોચ્છવાસ પણ સરલ થઈ જાય છે. પ્રશ્નો ઊઠી ઊઠી શાંતિને હચમચાવી નાખતા નથી. શ્રીકાન્ત : પાછો સંતાપ શરૂ કર્યો ? તો તો આ હું ચાલ્યો. લલિતા: હું તો સુંદરાબાઈની વાત કરતી'તી: એમનું પાત્રા—લેખન. જો હું નવલકથાકાર હોત તો એને મારી નાયિકા બનાવત. એની સુંદરતા જ ગહન, અકળ છે. જાણે વિશ્વની સમસ્યા .. શાંત પટ નીચે આવરેલી. શ્રીકાન્ત : મુખ ગૌરવભર્યું પણ ગુપ્ત. એટલું ય કહી ન શકાય કે સુંદરાબાઈને પોતાની સુંદરતાનું ભાન છે કે નહીં; રૂપનું અભિમાન.. લલિતા: (પોતાને ઓછું આવતું હોય એમ, સખેદ) કે પછી દમયંતી દાસી થઈ ત્યારે પણ જે યાદ રાખતી ને સાચવતી એવું માન: કે પોતે છે ખાનદાન.. પતિવ્રતા, નીતિમાન... શ્રીકાન્ત : (હાથની ઘડિયાળ જોતો) જજ સાહેબ ઘરમાં છે કે ? નહિ મળું તો વિચિત્ર લાગશે. લલિતા: હજી પૂજામાં બેઠા હશે. (શ્રીકાન્ત મશ્કરી કરતો હોય એમ હસી, ઊભો થવા જાય છે. લલિતા આઘાત લાગ્યો હોય એમ બોલી ઊઠતી) આટલામાં જ ? હજી વાત તો થઈ નથી ને ઊઠ્યા ! શ્રીકાન્ત : (દૈનિક વ્યવહારની કામગરી રીતે) સર શાંતિદાસને વાંધો છે, મને મળવાનો ? લલિતા: (વ્યગ્ર બની) શા પરથી ? એમને તો ખ્યાલ પણ નથી . . કે તમે અહીં છો. શ્રીકાન્ત : ત્યારે લેડી શાંતિદાસને વાંધો છે, ન્યાયમૂર્તિ મને મળે તેનો ? લલિતા: (ખોટું લાગ્યું હોય એમ, ઉપચાર પૂરતું) લેશ માત્ર નહીં. નીચે દીવાનખાનામાં બિરાજો. કાર્ડ મોકલાવું. (શ્રીકાન્ત હસી પડે છે. લલિતા હવે વિનોદ સમજે છે અને સરળતાથી વાત ચાલુ રાખે છે.) એમ છે કે એમને જ ઘરે કોઈને મળવું ગમતું નથી. કામ હોય તો રિસેસ વખતે ક્લબમાં બોલાવે. શ્રીકાન્ત : પણ વર્ષ બે વર્ષ પહેલાં જ, એ હાઈકોર્ટના જજ નિમાયા, ત્યારે તો તમારા માનમાં જે મેળાવડા ઊભા કર્યા હતા તે પરથી તો કોઈ અનુમાન ન કરે કે વકીલ સાહેબ એકાંતપ્રિય સ્વભાવના હશે. મને નથી લાગતું કે ક્યાંય ભાષણ લાદવાનો કે પ્રમુખપદ શોભાવવાનો કે અનાવરણવિધિ કરવાનો કે ખાતમુહૂર્ત યોજવાનો, કે કંઈ નહિ તો નવદંપતીને આશીર્વાદ આપવાનો લાગ એમણે જતો કર્યો હોય ! હારગોટા લેવા કે આપવા, ફૂલ નહિ તો ફૂલની પાંખડી અને ‘બે બોલ’ તો ખરા જ. ત્યારે અચાનક શું થઈ ગયું ? શાંતિના દાસને શાંતિસ્વરૂ૫ થવાનું ક્યાંથી સૂઝ્યું ? ક્યારથી પડદામાં ગયા ? લલિતા: (નાખુશ દેખાતી) તમને કંઈ કહેવા જેવું નથી ! બધું જ મશ્કરીમાં; ઉડાવવાની જ વાત ! શ્રીકાન્ત : લલિ, મેં મારી જીવનકથા ગાઈ નાખી નથી, તારે ચરણે ? “શ્રીકાન્તનાં પાપોનું નિવેદન.” તું હસે યા રડે તેનું માઠું લગાડ્યા વિના ? પણ સહેજ પ્રશ્ન ના થાય ? સર શાંતિદાસ છેક ટોચે ચડે તે જ વખતે આવું— લલિતા: એ બધું—અમારા જીવનનું બધું—એક બનાવથી ચૂંથાઈ ગયું ! જેમતેમ દિવસ નીકળે છે. બહારથી એમનું એમ ચાલ્યા કરે પણ અંદરખાને હું કેવી થઈ ગઈ છું ! નોકરો સાથે ચીડિયાં કરતી, નીલુથી ય ભાગતી, તમારા જેવા પાસે કરગરતી— (અટકી જઈ, છત ભણી જોઈ રહે છે. જાણે કશાક તરફ ધ્યાન ખેંચાયું હોય તથા એ વિષે ખાતરી કરવા ફરી કાન માંડતી હોય.) પાછું શરૂ થયું ! (શ્રીકાન્ત બાઘો બની લલિતા તરફ તાકી રહે છે એટલે) સંભળાય છે ? પાછું શરૂ થયું ! (સૂનમૂન શાંતિ પથરાતાં, ઉપરથી છત પર કંઈ વારે વારે પડતું હોય એમ ધીરો તીક્ષ્ણ અવાજ આવે છે.) ધબકારા.. ઉપર. શ્રીકાન્ત : ક્યાં ? લલિતા: છતની ઉપરથી.. જાણે કાંકરા. . લાગલાગટ પડતા હોય. શ્રીકાન્ત : ખાસ ધ્યાન દોરાય એવો અવાજ નથી. લલિતા: શાનો હશે ? શ્રીકાન્ત : કપચી બેસાડતા હશે. પણ અમાસની રજા તો કડિયા પાળે. આજે મહાશિવરાત્રિ ને કડિયા— લલિતા: એ કડિયા નથી. શાંતિદાસ પોતે. શ્રીકાન્ત : ઉપરની અગાશીમાં ? ભર તડકામાં ? લલિતા: ઉપર માળિયું જ છે. નાનું; એક ખાટલા જેટલી જગા. અગાશી તે આ નીચે છે, જ્યાં અમે બધાં સાથે સૂઈ રહેતાં. . પહેલાંના વખતમાં. શ્રીકાન્ત : (લલિતાની દશા કેટલી આકુલ છે તેનું હવે મોડું મોડું ભાન થતાં, એને સ્વસ્થ કરવા સહાનુભૂતિ બતાવતો) શાંતિદાસ હમણાં જ અમેરિકા જઈ આવ્યા છેને, એટલે ચીજો હાથે કરવાની આદત કેળવી હશે. એમા શું હીણપત થઈ ગયું ? એકાદી કપચી— લલિતા: કપચી ? એ તો લખોટી છે. આ ઢીંગલીઘર ભરાય એટલી લખોટી. શ્રીકાન્ત : લખોટી ? (પોતાને ડબ્બાભર લખોટી મળી આવી હતી. તેનું સ્મરણ થતાં) હં.. લખોટી ! લલિતા: લખોટી. બીજું શું ? છોકરાં છોકરાંને રમવાની લખોટી. શ્રીકાન્ત : હોય ? લલિતા: એ તો શાંતિદાસ ક્યારેક જરા એકલા પડે એટલે લખોટી સાથે રમવાના. ઉછાળીને ફેંકે, ગણે; જુએ કેટલી પાછી આવી. શ્રીકાન્ત : (આશ્ચર્ય પામી) લીલા જ છે ! સવારના પહોરમાં ખરા કામને વખતે, બાબા સાથે રમે ! લલિતા: બાબો તો ભરઊંઘમાં પડ્યો છે. બાબા સાથે રમે ખરા ! ! બિચારો પાસે હોય તો તો લખોટી કાઢેય નહીં ! શ્રીકાન્ત : કદાચ એમના કસરતબાજ મગજને ઉચ્ચ ગણિતના કૂટ પ્રશ્નો એ રીતે સૂઝતા હશે. નવાઈ એટલી જ કે નવરાશ કાઢે. લલિતા: (કંઈક ચીડ સાથે) એવું કોણ છે જેને થોડી સરખી શિથિલતા, વિશ્રામ—વિનોદ ના ગમે ? તમે હો તો ઘરનાંને ભાષણ કરો કે સિગાર સળગાવો. શ્રીકાન્ત : તારા જેવી મોહિની ઘરે બેઠી હોય ત્યારે નહીં ! લલિતા: ત્યારે શું ધણીધણિયાણી એકબીજાનાં મોં જોતાં બેસી રહેતાં હશે ! શ્રીકાન્ત : વારુ, એમ તો એમ. મને જે મનાવવું હોય તે. લલિતા: તમને ગળે નહિ ઊતરે, પણ નીલુના સોગન ખાઈ કહું છું: જે વખત અમે બે પહેલાં સાથે ગાળતાં તે હવે ઉપર માળિયામાં ગાળે છે; પોતે એકલા એકલા, સૂનમૂન. શ્રીકાન્ત : એમ ? કયારથી ? લલિતા: અમારી બાળકી, નીલુથી નાની, અચાનક એકાએક ચાલી ગઈ.. ત્યારથી. શ્રીકાન્ત : ક્યાં ગઈ ? લલિતા: ગુજરી ગઈ. શ્રીકાન્ત : (ગૂંચવાડો દૂર થતો હોય એમ) એ બાળકીની વાત હતી ! હં .... લલિતા: આજે એને અકસ્માત થયો હતો. બરાબર બે વર્ષ પહેલાં. શ્રીકાન્ત : (સહૃદય બની) ત્યારે તો કેટલી નાની હશે ! એટલાનુંય દુઃખ, માને હૈયે... લલિતા: સાલે. માબાપને ઘા રહી જાય.. હંમેશ માટે. શ્રીકાન્ત : ખરેખર ! લલિતા: તમને ખબર નથી, એવા દુઃખની. તમે બાપ હો તોય કદાચ તમને જાણ ના થાય. પણ શાંતિદાસને ખૂબ લાગ્યું હતું, બેહદ ! દુનિયામાં મોટા, આવા ભારેખમ લાગે છે, તો ય ઘરમાં તો બાળકીના ભક્ત, બાળકીના ચાકર ! ત્યારથી આવા થઈ ગયા ! શ્રીકાન્ત : ખરેખર ! (વિરામ.) આ ખોટથી તમે બે બહુ નિકટ આવ્યાં હશો ? લલિતા: એમ લાગે; પણ થયું એથી ઊલટું ! બેબી ગઈ.. ને એ જાણે વસાઈ ગયા, પોતામાં ને પોતામાં. પોતાનું જ જગત ! ત્યારથી એમણે મેડે રહેવાનુ શરૂ કર્યું. અમે બધાં નીચે ને એ ઉપર. રાતે પણ એકલા : એ, એમની ફાઈલો અને લખોટીઓ—બાબો પણ ન જોઈએ ! શ્રીકાન્ત : શું કહે છે ! આટલે હદ સુધી ? મને તે સ્વપ્ને ય ખ્યાલ ન હતો. આમાંથી તો એમને કાઢવા જ જોઈએ ! (ઢીંગલીઘર બતાવી) આવું બધું . . ભાંગ્યુતૂટ્યું, યાદ કરાવે એવું, શા માટે રાખતાં હશો ? લલિતા: એ કંઈ ભુલાય છે ? બાળકી તો બાળકી જ હતી ! (ગર્વ લેતી હોય એમ) એના બાપ બાળકીની માનીતી લખોટીઓ કોર્ટમાં પણ લઈ જવાના; કોઈ ન જુએ એમ. ને એ લખોટીઓ મારા દેખતાં પણ કાઢવાના નહિ. એ વિષે એક શબ્દ નહિ. મારી સાથે પણ નહિ— મારી સાથે તો નહીં જ ! શ્રીકાન્ત : એવું તે હોતું હશે ! બાળકના મરણથી આવો આઘાત લાગે—ને તે પણ બાપને, મરદને ! (લલિતા ખેદપૂર્વક માથું નમાવી, હકીકત એ જ છે એવું સૂચવે છે.) એક મુદ્દો. આ બધું બન્યું તે પહેલાં શાંતિદાસ લખોટી ખેલતા ? લલિતા: જરૂર. બાળકીને જ ખૂબ શોખ હતો. તેમાં ય એને ખાસ શું ગમતું કે એના પપ્પા પોતાના હાથમાં, પગના અંગૂઠામાં, મોં સુધ્ધાંમાં લખોટી સંતાડી દે અને એ સંતાકૂકડી કરી શોધી કાઢે ! (ગળગળી થઈ જાય છે.) શ્રીકાન્ત : હં.. ત્યારે તો લખોટી બાળકી સાથે સંકળાયેલી ! ભય સાચો ઠર્યો... પણ લલિ ! લખોટી એટલાં નાનાં માટે જોખમભરી નહીં ? લલિતા: ખરુંને ? મને પણ હંમેશ ધ્રાસકો રહેતો. પણ એ ખાસ કાળજી રાખતા. એમના સિવાય કોઈને પરવાનગી નહિ, લખોટી રાખવાની. શ્રીકાન્ત : એ વિષે મેં ક્યાંક વાંચ્યું પણ હતું. હજારોમાં એક કેસ. . કે બાળક કંઈ ગળી જાય—ચીજ નાની સરખી પણ ન પીગળે એવી—ને દિવસો પછી, તદ્દન ઓચિંતું, છોકરું રૂંધાઈ જાય ! લલિતા: (ત્રાસથી) એમ ? અને આપણને સૂઝ જ ન પડે કે શું થઈ ગયું, અચાનક એકાએક ! શ્રીકાન્ત : બેબી શ્વાસ જ ના લઈ શકે, જો હવાની નળીમાં ગોળી ચાલી ગઈ હોય તો. લલિતા: બાળકી પણ એમ જ—શાન્ત હતી ને એકદમ ગૂંગળાઈ ગઈ ! શ્રીકાન્ત : હં . . વળી નીલુ યે ક્યાં એવો મોટો, સમજણો થયો છે હજી ? ખરેખર, લખોટી કોર્ટમાં ભલે રાખે, પણ ઘરમાંથી કાઢી નાખવી જોઈએ, સદંતર, ઘરની લખોટી ! લલિતા: પણ એ કાઢવા દે તોને ? ક્યાં રાખે છે એ જ બતાવે નહિ, પછી શું ? શ્રીકાન્ત : આ તો વિલક્ષણ કહેવાય. ‘સાઈકો—એનેલિસિસ'નો ‘કેસ’. લલિતા: (ગભરાઈને, લાગણીથી) ના, ના, ‘કેસ’ જેવું કંઈ નથી, શાંતિદાસનું. શ્રીકાન્ત : જેને પરણ્યાં આપણે, તેનું ઉપરાણું ખેંચવું પડે; એ તો ઠીક. પણ મનમાં તો સમજીએને, આપણી ખાનગી પ્રયોગશાળામાં ? લલિતા: (ચિડાઈને) શા માટે ? શ્રીકાન્ત : નહીં તો દર્દ મટે કેમ ? લલિતા: ત્યારે તમને બહુ પડી છે, શાંતિદાસને મટાડવાની ! અમારા ઘરસંસારને પ્રયોગશાળા બનાવવાની ! શ્રીકાન્ત : ના, સાચે જ, આ તો તારા જ હિતમાં— લલિતા: ના, ના, એવું કંઈ નથી ! બહારથી તો ખબરે ન પડે ! શ્રીકાન્ત, કોઈને વાત ના કરશો, બહાર. શ્રીકાન્ત : બહાર તો કંઈ કંઈ વાત થાય છે. એમની ન્યાયધગશ વિચિત્ર પણ ગૃહજીવન વિચિત્રતર. (લલિતાને તટસ્થ, તીક્ષ્ણ નજરે જોતો) તને જ વહેમ નથી આવ્યો . . એવો ? લલિતા: (હજી રીસમાં) શા માટે કહું, તમને ? શ્રીકાન્ત : (વિચારતો દેખાય છે. પછી, સૂઝ્યું હોય એમ તાળી પાડી) હં . . બરાબર ! શાંતિદાસની બધી વિચિત્રતાનું એ જ કારણ હોય— બાળકી ! દર્દ પણ એ જ ને ઉપાય પણ એ જ ! લલિતા: (આશા એકાએક ઝળકતી; અત્યંત આતુરતાથી) હોયને ? હોઈ શકે, ખરુંને ? મને પણ લાગ્યું છે— શ્રીકાન્ત : વસ્તુતઃ એવી મનની સ્થિતિ અત્યારની ‘સાઈકોલૉજી’માં સારી પેઠે છણાઈ છે. જાણીતું છે કે કોઈ વાર એક છોકરું મરી જાય ત્યારે બીજા બાળકને જન્મ આપવા જેટલી ઝંખના થાય તેટલી જ બીક લાગે. લલિતા: (સોત્કંઠ) બરાબર ! એવી જ બીજી બાળકી સરજવી હોય ! પ્રબળ ઇચ્છા જાગે છતાં ઊંડે ઊંડેથી ત્રાસ થાય ! શ્રીકાન્ત : ‘છતાં’ નહિ પણ તેથી જ. એવી દશા માની ય થાય, બાપની ય થાય કે બંનેની. લલિતા: અને આખી પરિસ્થિતિ બન્નેને ગૂંચવી નાખે, હચમચાવી નાખે એવી ! શ્રીકાન્ત : (લાગણી વિના) જરૂર. લલિતા: ખરુંને ? તો તો એ વિષે શોધખોળ થઈ હશે. તો તો ઉપાય પણ હશે ! શ્રીકાન્ત : કંઈક પ્રબળ કારણથી વેગ મળવો જોઈએ. તો જ વિરોધ, “રિઝિસ્ટન્સ ” તૂટે. લલિતા: કેવું કારણ ? શાનો વેગ ? શ્રીકાન્ત : ધાર કે તમે બેઉ પ્રેમમાં ગરકાવ થઈ જાઓ.. (એક આંખ મીંચી) ભૂલેચૂકે બેબી આવી જાય ! મારું માન : એમને એક સંતાન ભેટ આપ ! લલિતા: (આનંદમાં આવી, અકળભાવે સ્મિત કરતી, સ્વગતવત્) વાત ખરી હોય તો તો રસ્તો દેખાય એ ખરો ! (ઉપર છત ભણી નજર કરે છે. કંપી ઊઠી, કાન પર હાથ દઈ) લખોટી, લખોટી.. મને હવે સંભળાય ના તો સારું ! પહેલેથી એની જાણ જ ના હોત તો સારું ! ઊંઘમાંયે છોડતી નથી લખોટી... (માળિયામાંથી ગ્રામોફોન પર કબીરભજન, “કર લે સિંગાર, ચતુર અલબેલી” સંભળાય છે.) શ્રીકાન્ત : (ગીતનો ભાવ રુચતો નથી છતાં ધ્યાનથી સાંભળી, ભાવવશ બની, ઊભો થઈ જઈ આમથી તેમ આંટા મારતો) અહીંયાં, આ મૃત્યુગીત ! કોણ વગાડે છે ? લલિતા: એ પોતે.. વારંવાર. શ્રીકાન્ત : (ઊંડો દમ ભરી) હં.. મૃત્યુને આવકારે છે ! ધૂન હચમચાવી નાખે છે, પણ ત્રાસ થાય છે ! યમદેવ માટે શૂંગાર ? અભિસારિકાભાવ ? સર્વોપરિ ઉત્સવ ? પ્રેમનો વિજય —તે આવા અન્ત માટે ? મરણશરણ થવા ? આ જ અન્તિમ પ્રાર્થના માનવી મુખે, જીવલેણ ખૂનીના મોઢામોઢ ? પોતાનું બલિદાનયાચક, સંતના બલિદાનસૂચક ! સતત સ્મરણ કરાવતી કે દેવ નહિ, રાક્ષસ નહિ પણ માણસ—માણસ માણસનું લોહી ઝંખે છે ! આહ્, કેવો વિશ્વાસઘાત—આપણો, સમસ્ત માનવજાતનો ! એટલે જ આ ભજનથી ખંજર વાગે છે. કોઈ દિવસ ભુલાશે નહિ : માણસે આપેલું બલિદાન; માણસે લીધેલું બલિદાન ! શું ? શાંતિદાસને આવું સાંભળવું ગમે છે ? ઘરમાં આ જ સંગીત રાખો છો ? લલિતા: નીલુથી પણ રહેવાતું નથી. સાંભળીને રડે છે. શ્રીકાન્ત : લલિતા, લલિતા, મારે જવું પડશે, પણ સાંભળી લે. વાત તો રહી ગઈ. હવે કોણ જાણે ક્યારે નિરાંતે મળીએ. શાંતિદાસની સ્થિતિ ગંભીર છે. આ રોગ જ કહેવાય; દેખીતો નહિ, પણ મનનો. “ગિલ્ટ કૉમ્પ્લેક્સ”—પછી એ પાપ, પશ્ચાત્તાપ વાસ્તવિક હોય કે ભ્રમ પણ હોય ! લખોટી, બાળકી, ભજન.. બધાંથી અકાળ મરણનું સતત સ્મરણ — કંઈક ખટકે છે ! કશાકની ભ્રાન્તિ, ઊડે ઊંડે ઘોંચાઈને પાક્કી થઈ ગયેલી જડ : જે મગજને ખોતરી નાખે, શોષવી નાખે હૃદયના તન્તુતન્તુને ! આમ ને આમ ચાલ્યા કરે તો કંઈ કહેવાય નહિ—ગાંડપણ પણ આવે ! (લલિતા મુખ ઢાંકી દે છે.) તું કંઈ કર— કંઈ પણ ! લલિતા: (અસહાય ભાવે) શું કરું ? કંઈ કરવા ન દે . . (વિહ્વલ બની) પાસે સરખા આવવા ન દે ! શ્રીકાન્ત : એમને રીઝવ, મનાવ. ગમે તેમ કરી કશામાં ય ઉત્સાહ લેતા કરાય, રસબોળ—હા, પહેલાંના જેવા જ—બાળકીમાં—જેના આઘાતે આ હાલ થયા ! લલિતા: પણ હું કરું શું ? કંઈ થતું નથી મારાથી ! કેવી રીતે — શ્રીકાન્ત : ઋષિની સખત ઉદાસીનતા— હઠાવવી, તોડવી જ રહી અપ્સરાએ, પિતાના સહજ લાવણ્યબળે. લલિતા: પણ કેવી રીતે . . એક બાળકીનું તો બલિદાન અપાયું, એમને હાથે ! અને હવે, જે બીજું આવવાનું છે—તમારું—તે બાળકનું પણ— (શ્રીકાન્ત ચમકીને, સચિંત વદને, લલિતાનું સાંગોપાંગ નિરીક્ષણ કરે છે.) મનોમન સાક્ષી છે. બીજી નથી. શ્રીકાન્ત : (સંયમ ખોઈ, ગુસ્સામાં બોલી ઊઠતો) એટલી જ ખબર હોત કે શાંતિદાસનું આવું હતું—આવું થઈ ગયું હતું, તમારી વચ્ચે, આટલે હદ સુધી— તો તને મળત જ નહીં ! મને ચેતવ્યો કેમ નહીં, પહેલેથી— લલિતા: શું કહે ! જ્યાં લાગણીનો છાંટો ન મળે— (શ્રીકાન્ત ચાલી જાય છે. બહારનું બારણું પછડાય છે. લલિતા સ્તબ્ધ બની, છત ભણી આંખ માંડી, ધૂન પૂરી થતી સાંભળે છે. પછી જમીન પર ઘૂંટણિયે પડી, તૂટેલા ઢીંગલીઘર પર માથું ટેકવી, ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડે છે.) બાળકી, બાળકી...

(પડદો. અંક એક સમાપ્ત.)

 

 

અંક ૨

 

 

 

અંક ૨

(ત્રણ કલાક પછી. બેઠકખાનાની બહાર બપોરના તડકામાં હાથીજી આડા પડ્યા છે; પટાવાળાનો વેશ ઉતારી, રંગીન ટૂંકી બાંયનું ખમીસ, ધોતિયું અને ગુલાબી સાફો ચડાવી, સુખચેનથી ધાબળો માથા પર ઓઢી ઘોરતા. પ્રવેશદ્વારની ઘંટડી વાગે છે. ગરાશિયો બેઠો થઈ, પાછો પોઢી જાય છે. ફરી ઘંટડી વાગે છે; જોરથી કમાડ ઠોકાય છે. હાથીજી બારણું ઉઘાડવા ઊઠે છે, બબડતા, “બપોરે બે ઘડી ડ્રેસ ઉતારી આંખ મીંચવા ન મળે ! શા'બ તો કહીને જ્યા'તા કે ચાને ટાઈમે આવસે !” એ નીચે જઈ શકે તે પહેલાં ચીંથરેહાલ, ભૈયા જેવો દેખાતો આદમી અગાશીમાં પગ મૂકે છે.) હાથીજી : આ શું, આ શું ? ઉપરકો જેમતેમ ચલે આનેકી આ તે કંઈ રીત હૈ ? માણસ હો કે મચ્છર ? દેખો; એક ડગલા ભી તુમ્હેરા ઘન્દા પગ આગે મૂકા તો આ ઘરમેં નહિ ચલેગા. વહાં કા વહાં ઊભે રહો, હમજ્યા ? હમેરી જમીનકો આટલા ભી ઘન્દી કરી તો તુમેરે પાસ પોતા મરાઉંગા, પોતા, હમજ્યા ? (ભોંય લૂછવાનું પોતું ગળપટ્ટાની જેમ ખભે લપેટયું છે તે કાઢી ફફડાવે છે.) અજાણ્યો : (સગૌરવ) ક્યા ફઝૂલ બાત હૈ ! ઑટો—રિક્ષાકા પૈસા લે લો ઔર મુઝે જાને દો. આધા ઘંટાસે મુઝે બહારકે ફાટક પર ખડે રખ કર, બીબી સાહેબા ઉપર ચલી આઈ. હાથીજી: રિક્ષૉ—મૅન ! હવે જોયા જોયા, તેરું અબેતબે. ખુદ શિમલાકે રિક્ષાવાલેભી લાટશા’બકા તબેલાકી ધૂલમેં બેસે રહેતે. ઔર અમેરા ગુજરાતી શેઠિયા તો તમેરા રિક્ષાવાલાકા મ્હોં ભી નહિ જોતા. અમેરા સર જડજ શા'બકે પાસ એક તો ઘરકી બડી મોટર હૈ અને ફાલતું મહેમાન કે લિયે ઘરડી ઘોડાગાડી. કુછ ભૂલ હૈ તુમેરી. ચલે જાઓ— ઉપડ ! રિક્ષાવાળો : નહીં, ગલત નહીં. બાઈ યહાં હી આઈ. હાથીજી : કોન બાઈ ? રિક્ષાવાળો : હાથમેં કપડેકી ગઠડી થી; લાલ, જૈસે અંદર સિંદૂરકા ઢગલા—લાલ લાલ ખૂન જૈસા ! (હાથીજી હબકી જાય છે.) કહા, ‘તુમે નીચે ઠેરો. છૂટક પૈસા લે આતી હૂં.' ઔર ફિર, મિજાજસે દસ રૂપિયા ફેંક કે રાનીકી માફક ચલી ગઈ ! અપના કિંમતી પોટલા ગાડીમેં ભૂલકે ! હાથીજી : કેવી ઉમ્મર થી ? છોટી કે ઘરડી ? અરે, નાની કે ડોશી ? રિક્ષાવાળો : ભરજવાન. જરા સી કાલી લેકિન બહોત ખૂબસૂરત. બહોત રોઆબવાલી. ધૂંઘટ તાન કે બેઠી થી, જૈસે રથમેં સવારી, હાથીજી : ત્યારે તો પૂછવા દો આ સુંદરીનું નામઠામ ! સુંદરાબૈ ! જરી લગીર આમ આવો. (બાઈ મંદ ગતિએ અંદરથી પ્રવેશે છે.) આ કોની વાત છે ? અંદર જે કોઈ બાઈ મહેમાન આવ્યું હોય એમને ખબર દો — રિક્ષાવાળો : (સુંદરા પર નજર પડતાંની સાથે જ, એના તરફ આતુરતાથી હાથ લંબાવી) વો હિ બાઈ સાહેબા ! (અદબ વાળી) બીબીજી, મૈં ભી ઈમાનદાર ઇન્સાન હૂં, લેકિન કિતની દેર તક ઇંતઝાર ! (દસ રૂપિયાની નોટ મિજાજથી પાછી આપવાનું કરે છે. સુંદરા દૂરથી જ છૂટા પૈસા ફેંકે છે). હાથીજી : વાહ, વટ છે વટ પુણેના સુંદરાબૈનો ! દસ દસની નોટ, રૂપૈડી તો શું, પૈ માફક ઉડાવે ! ઉડાવો, ઉડાવો ! ક્યાં ક્યાં ફરી આવ્યાં ? દિલ્હી સવારી લગાઈ ? ચાંદનીચોક, બાદશાહનું બીબીખાનું.. હં... લાલ કિલ્લેથી લાલ ચાંલ્લો બક્ષિસમાં મળ્યો હશે, મુસલ્લાનો હોજ ભરાય એટલો ! સુંદરા : માસ્તર, ગણો ને પૈસા ! એટલી મહેરબાની. (નોટ લીધા વિના અંદર જવા માંડે છે.) હાથીજી : શું ગણું – ધૂળ ? કેટલા ઠરાવ્યા'તા ? રિક્ષાવાળો : દો ઘંટા વેટિંગ ચાર્જ. રેલ્વે ફાટક્સે— સુંદરા : (ઊભી રહી જઈ, કંટાળતી હોય એમ) લો, બધાં પૈસા ! જાઓ ! (ભૈયો ખુશ થઈ, નીચી અદબવાળી વિદાય લે છે. સુંદરા પાછી વળે છે. હાથીજીનું મોં અજાયબીથી ખુલ્લું રહી જાય છે. પછી તરત જ કંઈ વિચાર આવ્યો હોય એમ રિક્ષાવાળાની પાછળ નીચે ઊતરે છે.) થોડી ક્ષણો બાદ ફરી ઘંટડી વાગે છે; એક માત્ર પણ ભારદાર, લંબાયેલી. સુંદરા આંખો ચોળતી ઉઘાડવા આવે છે. એની હાલચાલ ધીમી, કંઈક ઢીલી લાગે. ન્યાયાધીશ સર શાંતિદાસ મહેતા હાથમાં 'બ્રીફ—કેસ' લઈ દાખલ થાય છે. એમનો નીચો—પહોળો લઠ્ઠ બાંધો અસલ કસરતબાજનો પણ હવે ઉમ્મર થયે—તોય પચાસ પંચાવનથી વધુ નહિ હોય —બેઠાગરાપણાની અસર વધારે પડતી જણાવા માંડી છે. તાળવે ટાલની શરૂઆત, આંખ નીચે ફેફર. વજનદાર ખભા, આખા શરીરની જેમ, આગળ ધસી પડેલા. ગોરાશ—લાલાશ પર પડતો વર્ણ ઘેરા પીળા પડથી ઢંકાઈ ગયેલો. તીક્ષ્ણ મુખરેખા સોજાથી જાડી, શામળીશી ભાસતી. એક માત્ર આંખો રહી છે તીક્ષ્ણમાં તીક્ષ્ણ; ઠંડી, સામાન્ય રીતે તટસ્થ નજરે જોતી : જાણે જોયા જ કરતી. વધારામાં સોનેરી ફ્રેમનાં ચશ્માં, ‘પિન્સ—નેઝ'; ચાઈના—સિલ્કનો ઢીલો સૂટ; વાસ—કૂટમાં સોનેરી ઘડિયાળ—ચેન; કોટમાં સોનેરી ફાઉન્ટન—પેન.) શાંતિદાસ : બાઈસાહેબ બહાર ગયાં હશે, મીટિંગમાં. સુંદરા : (પડદાથી ઢાંકેલ બેઠકખાનું બતાવી) અંદર આરામ કરે છે, સાહેબ. શાંતિદાસ : ત્યારે તે ગ્રામોફોન નહીં વગાડાય. (ઢીંગલીઘર તરફ જોઈ) સારું. હું અહીંયાં જ બેસીશ .. આજનો દિવસ. (અર્ધ પ્રશ્નાર્થે) પોતે સૂતાં હશે ! સુંદરા : (માથું ધુણાવી) પેટી ગોઠવી, ગાદી પર પડ્યાં પડ્યાં કાગળ લખતાં હતાં; બહારગામ માટે. શાંતિદાસ : એમ.. (રસ વિના) ક્યાં જાય છે ? .. સુંદરા : ખબર નથી. શાંતિદાસ : બાબાને અને તમને પણ સાથે લઈ જવાનાં હશે ! સુંદરા : ના. શાંતિદાસ : ત્યારે તો આપણે માથે સાચવવાનું આવી પડશે. (સ્મિત જેવી હોઠની ફિક્કી ચેષ્ટાઓ સહિત) મારે નીચે રહેવા આવવું પડશે. બધી લખોટી મૂકી દેવી પડશે, ગણીગણીને ઠેકાણે ને ઘરની લખોટી.. જતી કરવી પડશે. (ગજવામાંથી ખોબાભર લખોટી કાઢી ટેબલ પર મૂકે છે; તપાસે છે. ઓચિંતું કંઈ યાદ આવ્યું હોય એમ હાંફળા ફાંફળા ઢીંગલીઘર પાસે જાય છે. નીચા વળવાથી ભારે દેહને કલેશ થતો હોય એમ માંડમાંડ ઝૂકી, હાથ લંબાવીને જ કંઈ કાઢવા મથે છે. અંદરથી એક મોટી પૂતળી ખેંચાઈ આવે છે; ભપકાબંધ પણ હાલહવાલ. એના ડ્રેસનાં ખીસાં શાંતિદાસ તપાસે છે. એક લખોટી જડી આવે છે એટલે ખુશખુશાલ, પૂતળી અને લખોટી સાથે પાછા વળે છે. ખુરશીમાં આરામથી ગોઠવાઈ, લખોટીને પૈસાના પાકીટમાં મૂકતા, સ્વગતવત્) એ જ લખોટી ! કેવી વિચિત્ર, ક્યાં ક્યાં સંતાતી ! પહેલાં બોલાવી તોય આવી નહિ—અને આજ હાથમાં જ કૂદીને પડી ! (લખોટીને પાછી કાઢી, અજવાળામાં ધરી) નંબર ત્રીસ . . બરાબર. આજ મહાશિવરાત્રિ . . ત્રીસમો દિવસ બરાબર. બે વર્ષ થયાં . . બરાબર. ત્રીસ ગુણ્યા બાર ગુણ્યા બાર — (પડદા ખેંચી બાઈ અંદર જવા જાય છે. શાંતિદાસનું ધ્યાન દોરાય છે.) ક્યાં જાઓ છો ? (એકાએક આંખો ઝીણી કરી, સુંદરા તરફ લાક્ષણિક તીક્ષ્ણતાથી જેઈ રહી) તમે બહાવરાં લાગો છો. (ઉત્તેજિત બની) હું જાણું છું, શું કામ ! તમે બધાં ગભરાઓ છો મારાથી—મારી સાથે એકલાં પડતાં ! સુંદરા : (ઊભી રહી જઈ, બેચેન) ના, ના .. શાંતિદાસ : જાણે મને જ, મારા પોતાના ઘરમાં, નીચે બેઠેલો જોઈ નવાઈ ! બે ઘડી બધાં વચ્ચે આવવાની મનાઈ ! ત્યારે કોની છે આ નીચેની અગાશી, પેલું ઢીંગલીઘર, લખોટીઓ સુધ્ધાં ? કોની કમાણીથી, કોને ખરચે, કોના લોહીનું પાણી કરવાથી આ બધું ઊભું થયું ? ક્યાં છે ન્યાય ? તમે પણ કૃતઘ્ન ! ઉપકાર ભૂલી ગયાં ! સુંદરા : (માથું નીચું ઢાળી દઈ) ના, ના.. ભૂલી નથી. શાંતિદાસ : (ઠંડા પડી) સુંદર ! તમે સુધ્ધાં મારી પાસે આવતાં નથી, હમણાં હમણાંથી. તોયે તમે મને હૂંફ આપી હતી, ખરે વખતે, (બાઈ નીચું જુએ છે.) જ્યારે કોઈની દેન નહોતી, મારી પાસે આવવાની, મારી ઉપરની ગુફામાં; ખરુંને, સુંદર ? સુંદરા : (ધીમેથી) સુંદર ન કહેશો. શાંતિદાસ : (વિલક્ષણ રીતે) કેમ નહીં ? સુંદરા : હું સુંદર નથી. આપ મોટા છો; 'સુંદરા, સુંદરા’ કરીને બોલાવો તો વાંધો નહીં. શાંતિદાસ : હું તો સુંદર કહેવાનો. સુંદર ! સુંદરા : ના, ના … … શાંતિદાસ : મને લાગે છે કે બાબો પણ.. પહેલાં જેટલો દેખાતો નથી. (વિચારમાં પડી) ઉપર માળિયામાં ગયો ત્યારથી તો બિલકુલ જ નહીં ! સુંદરા : આવ્યો'તો એક વાર; લખોટી માગવા. પણ આપ ગુસ્સે થઈ ગયા. શાંતિદાસ : હશે; પણ તેથી શું ? એવા નાદાનને શું ખબર, લખોટી વિષે—એનો ભેદ ? એથી મળવા ના આવે, સગા બાપને ? પહેલાં તો રોજ સવારે—(અટકીને શંકાશીલ રીતે) એ પોતે આવવાનું કરતો કે તમે ? સુંદરા : નીલુ જ ‘પપ્પા, પપ્પા’ કરતો. શાંતિદાસ : બાળકી બિચારી.. એ તો મારા જ ઓરડામાં ધામો નાંખતી. બધી ઢીંગલીઓ ભેગી કરી, ટગુમગુ લઈ આવવાની. હું કાગળિયાં તપાસતો હોઉં, નહાતો ય હોઉં; ડિનર—પાર્ટીની ધમાલ હોય, ડ્રેસ—સૂટની ટાઈ બેસતી ન હોય—તોય ખભે ચડી જાય ને હું એને ચડવા દઉં ! (સ્વપ્નવત્) વાટ જોઉં છું . . ક્યારે માથું પાસે લાવી, માથા પર ટેકવે ને ચુંબનો વરસાવે ! સુંદરા : (વિશેષ વ્યગ્ર) બિચારી બેબી . . લાશ થઈ ગઈ ! શાંતિદાસ : તમારી બેબીના પણ એવા જ હાલ ! સુંદરા : (ચોંકીને) ના, ના ! શાંતિદાસ : જરૂર. કારણ તમે તો એને જીવતાં મૂકી દીધી, કેવળ નોકરીને કારણે. સુંદરા : (ત્રાસીને, ગભરાટથી) ના, સાહેબ, ના. શાંતિદાસ : ‘ના, ના' શું ? ત્યારે શું અમારી બાળકી અસાધારણ હતી ? અપવાદરૂપ એનો પ્રેમ ? (અટકીને) અને બાબાના જેવું વર્તન વધારે સાધારણ ? (વિચારમાં પડી જાય છે.) ત્યારે તમને પણ તમારી રતન પાસેથી લાગણી ના મળી ! સુંદરા : (નિશ્ચિંત દેખાઈ, હોઠ પર મ્લાન સ્મિત ફરકતું) હું સમજી નહિ આપે મારી રતનને ‘બેબી’ કહી એટલે. રતન હવે બેબી નથી રહી. પણ મારી રતન તો રતન જ ! કોઈ વાર ઘરે જવાનું ભાગ સાંપડે, અમ જેવાને. ત્યારે હું પાસ છું, એનો એ બિચારીને સંતોષ; બીજો કશો નહીં. શાંતિદાસ : બિચારી કેમ ? સુંદરા : છોકરું આંખથી જ ધરાઈ જાય. ધરાઈ ધરાઈને જુએ ને તો યે ધરાય ના, બચારું. શાંતિદાસ : બિચારું કેમ ? એવો સંતોષ એ તો મુખ્ય ચીજ . . પૂર્ણ સંતોષ ! કદાચ એમ બને . . કે બે બાળકમાંથી એકને એે સંતોષ લાગે–બીજાને ન પણ લાગે ! એવું બને, નહિ, સુંદર ? છતાં કહીએ કોને ? બન્ને છોરાં પોતાનાં, નહિ, સુંદર ? સુંદરા : દૈવ જાણે. શાંતિદાસ : હા, પણ કોઈ વાર એમ પણ બને કોઈ દુર્ભાગીને કે જે આપણી સાથે રાત દિવસ રહેતું હોય, જે આપણને નિકટમાં નિકટ માનતું હોય, તેને જ આપણી હાજરી, હાજરી માત્રનો સંતોષ ના હોય. (પૂતળી પર આંખ ઠેરવી) એને એવું જ કંઈ જોઈતું હોય જે આપણાથી થાય જ ના ! આપતાં જીવ જ ના ચાલે—જીવ કપાઈ કપાઈ જાય ! (પૂતળીને પંપાળે છે.) અને એટલે (ધીમે રહી, ભારપૂર્વક) આખો સંબંધ ઝેરી થઈ જાય. (એકાએક આંખ ફેરવી, સુંદરાને સંદેહથી નિહાળી) તમેય કેમ આવી વિચિત્ર રીતે વર્તો છો ? મૂગાં, બેબાકળાં જેવાં ! બાઈસાહેબ એકલાં મૂકીને જાય છે, માટેને ? એ જશે એટલે શું અંધેર ફેલાશે ? ગાંડપણનો દરિયો શું એક જ છે ? (આવેશમાં આવી જઈ) તમારા કોઈનું કામ નથી — મારામાં વિશ્વાસ ન હોય તો ! તો જાઓ, ચાલ્યા જાઓ આ ઘરમાંથી ! કોઈને પરાણે રાખવાં નથી—બધાં વગર ચાલશે ! સુંદરા : (ગભરાઈને, શાંત પાડવા) ના, ના, સાહેબ, જો એમ હતું તો આપના ખરા શોકના વખતે હું ટકી કેમ રહી ? શાંતિદાસ : તમે તો જતાં જ હતાં ! તમારી પર તો આળ આવ્યું'તું બાળકી બિચારીનું ! અકસ્માત પછી લલિતાને તો તમને કાઢવાં જ હતાં ! સુંદરા : (ખેદ પામી જઈ, સ્વગતવત્) ત્યારે— ત્યારે જ મને જવા કેમ ન દીધી ? હું જતી'તી ને કેમ ના ગઈ ? ફૂટેલું નસીબ... શિવ શિવ, કેવું દૈવ ! શાંતિદાસ : તમને રાખ્યાં કેમ ? કેમ.. (વિચારમાં પડી, જક્કે ચડેલી વાત સાંભરતી હોય એમ) કારણમાં આટલું જ : કે કોઈ ગેરકાયદેસર રીતે વરતે તે ના સહેવાય ન્યાયાધીશથી, મારાથી તો નહીં જ. જૂના હાથીજી, અસલનાં સમજુડોશી, સદ્ગત માજી પણ—અરે, લલિતાગૌરી સુધ્ધાં અન્યાય કરે ત્યારે હું વચમાં પડું, હું. ઘરમાં તો ખાસ; ન્યાયનો ડોળ ના જ સાંખી લેવાય. નહિ તો ભરકચેરીમાં, ભરદિવસે, ભરબજારહાટ વચ્ચે ન્યાયમૂર્તિ થઈ ન્યાયાસન પર બિરાજવાનો શો અધિકાર ? એ તો ચોરી થાય, એ તો ખૂન, દિલનાં. સુંદરા : (હતાશ અવાજે) ત્યારે શું બૈરામાણસને ઇન્સાફ મળે છે ? શાંતિદાસ : (સખ્તાઈથી) દુનિયાની આંખ આંખમીંચામણાં સમજે, પણુ પરમેશ્વરની આંખ કંઈ બંધ રહેતી હશે ? સુંદરા : (ભગ્ન હૃદયના ઉદ્ગાર કાઢતી) બંધ છે. શાંતિદાસ : એ તો એવું લાગે. ન્યાયનું લખોટી જેવું છે. તમને નહીં સમજાય. સુંદરા : તો પછી આપના જ ઘરમાં, આપે ન્યાયમૂર્તિ બિરાજેલા છે તેમ છતાં— શાંતિદાસ : તેમ છતાં ન્યાયદેવી લલિતાગૌરી જેવાં હોઈ શકે ! અમારા ન્યાય—અન્યાયને લેશ માત્ર ન ગણકારતાં.. કુદરતી સ્ત્રી ! ! તમને પણ મારી ન્યાયબુદ્ધિમાં વિશ્વાસ ન હોય તો—તો અહીં ખપ નથી ! ઊંધા વિચારના માણસો છોકરાને સાચવે તો છોકરો પણ એવો થઈ જાય ! કુળનો દીપક કુળને જ બોળે. (અટકી, વિચારમાં પડી) ત્યારે એ બધું ખોટું ? ઠોકી બેસાડેલું જૂઠાણું ? ન્યાયનો પાયો : જેના પર સમાજનું આખું ચણતર ! નહીં તો નીતિ ક્યાં, અનીતિ ક્યાં ? અમારે શું સંભાળવાનું ? ફરી વળવા દો બધે જ અંધેર : શ્રીકાન્ત જેવાનું રાજ, નરી અરાજકતા ! પણ તમારા મગજમાં નહીં ઊતરે. (મ્લાન સ્મિત—ચેષ્ટા કરી) એટલી જ આશા. કે તમે મને ગાંડો—સાવ એવો તો નથી માનતાંને ? સુંદરા : (ગભરાઈને) ના, સાહેબ, ના ! હોય ? શાંતિદાસ : તમે ગામડાની ભવાઈ જોઈ ? બધાં વેશોમાં મને ક્યો ફાવે, કહું ? ગાંડાનો વેશ. સુંદરા : આપ . . ગાંડા ? (ત્રાસથી માથું ધુણાવે છે.) શાંતિદાસ : એે શબ્દ તે કઢાય ? (ચેષ્ટા સહિત) ગાંડાને કોઈ કહે નહિ ગાંડો મોઢામોઢ; એ જ લક્ષણ, મજા મોટી, ગાંડાની અજોડ. સુંદરા : (ચિંતાથી જોઈ રહી) કોઈ વાર ગાંડપણ ચડીયે જાય.. કોઈને પણ. પણ ખરું ગાંડપણ— શાંતિદાસ : કેમ નહીં ? માટે તો ગાંડાનો વેશ લઉં છું : સરવાળે ડાહ્યો રહેવા. (શાંતિદાસના કટાક્ષમય વચન અને તદનુરૂપ વિલક્ષણ હાવભાવથી સુંદરાના વ્યાકુળ ચિત્તમાં આ ખરું ગાંડપણ છે કે નહિ એ વિષે સંદેહ જાગે છે. એ બાઈના વર્તનમાં હવે ચોખ્ખો ત્રાસ અને ગભરાટ જણાઈ આવે. નાગની નજર હેઠળ મુગ્ધ ઘાયલ પંખીની જેમ ટગર ટગર જેઈ રહે છે.) તોયે ગાંડો... હું ગાંડો જ હોઈશ ! આવો મોટો, ડાહ્યો જજ— તે હું લખોટીએ રમું ખરો ? લખોટીમાં તે શું ભર્યું હશે ! (આંખ ફાડીને જોઈ રહે છે). સુંદરા : (દયામણી રીતે) બાળકીની છે . . એને લખોટી ગમતી એટલે. શાંતિદાસ : (ચિડાઈને, અધીરાઈથી) ના, એટલે નહીં ! તમે કોઈ સમજતાં નથી ! એવું હોત તો બાળી મૂકી હોત લખોટીને બાળકીની ચિંતા પર— નદીમાં પધરાવી દીધી હોત ભસ્મ સાથે ! દીઠી સહી ના શકત— ત્યાર પછી ! (ગાંડાના વેશમાં બોલતા હોય એમ) કારણ એટલું, બેવડ જેટલું. (વેદનાથી) નહિ તો આવાં કજોડાં થાય ? આવા અકસ્માત નડે, નિર્દોષ બાળકને ? આવો ઘોર અન્યાય—ગાંડા ન થઈ જવાય ? સુંદરા : ના, ના..... શાંતિદાસ : 'ના, ના' શું ? એ તે કંઈ જવાબ છે ? તમને એટલો વિચાર નથી આવ્યો કે માણસ અને લખોટી, બન્ને વચ્ચે કંઈક મળતાપણું છે ? જવાબ આપો. સુંદરા : પણ મને સમજ ના પડે . . ક્યાં લખોટી, સફેદ આરસની, કઠણમાં કઠણ પથ્થરની ગોળી—અને ક્યાં આ કાયા, લાલ લોહીભરેલી, ઘા પડ્યે ઊભરાઈ ઊભરાઈ જતી ધારા . . . શાંતિદાસ : એ તો એવું લાગે. કારણ લખોટી પીગળે નહિ; માત્ર ખોવાઈ શકે; અને તે પણ આપણી દૃષ્ટિએ. સુંદરા : ને બીજી બિચારી.. ખરી સ્ત્રી હૈયાથી થરથરે ! શાંતિદાસ : માણસની કાયા ભાંગી જાય તોય વેદના; બદલાય તો જીવબળાપો; પીગળે ત્યારે સર્વનાશ ! દેખાતી બંધ થઈ એટલે ગઈ—ગઈ જ ! અને લખોટી એવી ને એવી રહે ! એ તો મોટાઈ છે, લખોટીની, કે માણસ જેવી સમજ નથી તોય એટલું સહન કરી લે છે, ન્યાય ખાતર ! મારી પત્ની પણ આ સમજી શકતી નથી. લલિતાને લાગે છે કે હું માણસ જ નથી ! તમારે પણ એવું નહોતું થયું, તમારા પતિની સાથે ? સુંદરા : અમારે મળવાનું થયું જ ક્યાં ! પરણીને બે ચાર શિયાળા કાઢ્યા નથી, ત્યાં એમને ગરમી ફૂટી નીકળી ! (ધૃણા સાથે) આખા શરીરે ફોલ્લા, ફોલ્લા . . . શાંતિદાસ : (ચીતરી ચડતી હોય એમ) ઉફ ... સુંદરા : મને પિયર બોલાવી લીધી. આમે દહાડા જતા'તા. (માથું ગુસ્સાથી ધુણાવી) એ જનમી.. મારી રતન, એ પહેલાં તો એ ઘર ભાંગી નાસી ગયા ! શાંતિદાસ : ક્યાં ? સુંદરા : ખબર નથી. શાંતિદાસ : (સ્વગતવત્) લખોટી જેવું જ ! (બાઈને ઉદ્દેશી) ત્યારે તમે બાળ—વિધવા છો, એમ કેમ કહે છો ? સુંદરા : સારું દેખાય તે માટે. શાંતિદાસ : એ કમબખ્ત બહુ દૂર—દૂર લાગતો હશે, ખરુંને ? સુંદરા : યાદ જ નથી— અને કોને યાદ કરવો છે ! શાંતિદાસ : ત્યારે તમે શું જાણો ? બે પરણેલાં વચ્ચે કેવું અંતર આવી જાય છે, ક્યારેક ! ને તે સાથે રહેવાથી જ; સ્વભાવ-ભેદ છતાં સાથે જ બધું કરવાની ફરજ પડ્યાથી જ ! કેવી કૃત્રિમતા .. કેટલું અંતર ! ને એ અંતર વધતું જ ચાલે ! અને છતાં કાયદેસર રીતે બંને એક ગણાય : ધણી-ધણિયાણી. એમના લાભ—ગેરલાભ સમાજરૂપી પોતમાં એવા તો વણાઈ ગયા હોય, કાયદાએ વણી દીધા હોય, કે ગંગાજમની ફાટે પણ છૂટે ના ! ઘર એક, માલ—મિલકતની ભાગેદારી; છોકરાં બંનેનાં—સ્વાર્થનું તાદાત્મ્ય, પણ કેવું ! એટલે બહાર વાત જ ના થાય ! પોતાના જ પગ પર કોણ કુહાડો મારે, હાથે કરીને ? (બાઈ ખિન્ન વદને સાંભળી રહી છે.) તમારા મગજમાં ઊતરતું નથી લાગતું. તમારું તો પરણ્યાં ન પરણ્યાં જેવું થયું. શું કહું ! કોઈ વાર એવો ગુસ્સો ચડે, ધીરજની એવી તો હદ આવે—કે બિચારી બાળકી જેવીને પણ આદમી ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં કંઈ કરી બેસે—ભયંકર ! થાય . . (વિરમીને) કે બાળકી લલિતાની પણ છે ને ? કહેવા જેવું નથી. સુંદરા : (કંઈક નવીન સૂઝ્યું હોય, નિરાંત સાથે ભય—ત્રાસ થતો હોય એમ ભાન ભૂલી) એટલે આપે . . આપને જ હાથે બાળકીને લખોટીઓ ... (પોતાનો હાથ ભીંતે ટેકવીને ઊભી છે. જમીન પરથી કંઈક ઊંચકવાને બહાને નીચી વળી બેસી જ રહે છે. મો પરથી પરસેવો લૂછે છે.) શાંતિદાસ : (સ્વસ્થતા જાળવી) ના, એમ નથી. સુંદરા : હત્યારી લખોટી ! જીવલેણ લખોટી ! શાંતિદાસ : લખોટીનો વાંક કાઢવો નકામું છે. હું તમને એક વાત કહું. વાતથી જ તમે સમજશો. (વિલક્ષણ રીતે) આ વાત કોઈ સમજતું નથી—સમજાવી શકાય એવું નથી. એક વાર લલિતાને અને મારે લડાઈ થઈ, નજીવી બાબતસર; કારણ પણ યાદ નથી. કદાચ ઉપરાઉપરી એવા ક્ષુલ્લક અણબનાવ બન્યા હશે. કદાચ ઊંડે ઊંડે મારી પત્નીને એમ ... કે હું નરવીર બનું—પેલા બેજવાબદાર શ્રીકાન્ત જેવો, ‘બોગસ’ અર્જુન ! શા માટે અમારે બદલાવું ? પણ એવી કંઈક એની બચપણની ઝંખના; જૂની છોકરમત. એ તો ઠીક, પણ એ એટલી માનિની કે એણે મારી સાથે બોલવું જ બંધ કર્યું ! એક આખો મહિનો, ના બોલી કે ના ચાલી ! ને તેજ અરસામાં હું ન્યાયમૂર્તિ નિમાયો'તો, તો પણ ! બરાબર અઠ્ઠાવીસમે દિવસે (પૈસાના પાકીટમાંથી લખોટી કાઢી, એનો નંબર તપાસી) હા, અઠ્ઠાવીસ, બરાબર . શિવરાત્રિની બે રાત પહેલાં, બરાબર .. કંટાળીને એકલો હું સૂવા ગયો, ઉપરના માળિયામાં. લલિતાની તો આશા જ નહોતી ! તોય બાળકી બિચારી આવી જ છે, હાંફતી હાંફતી, આ જ પૂતળીને કેડમાં લઈ. (સ્વપ્નવત્) એની સાથે રમતો નથી, તોય પાસે ખસતી જાય છે . . પાસે ને પાસે. ગોદમાં લેતો નથી, તો પગના 'સ્ટૂલ' પર પડી, મારા તરફ જોતી જોતી.. એમ જ આંખ મીંચાઈ ગઈ, બાળકી બિચારીની.... હવે બન્યું એવું કે તે દિવસે ખૂન—કેસનો ચુકાદો આપવાનો. એક વિધવાએ પોતાના બચ્ચાનું ઠંડા પેટે કરેલું ખૂન. એટલે કાગળિયાના થોથામાંથી હું માથું જ ઊંચું કરી શક્યો ના, બાળકી બિચારી સાથ, જાગતી હતી ત્યારે બે ઘડી રમવા . . . નિર્ણય કર્યો : ખૂની ઠરાવવી એવી બાઈને. આપઘાતનો ય હક્ક નથી, ત્યારે પોતાના જણ્યાનો જ ઘાત ! ને એવા પાપના મારે ભાગીદાર થવું ? નહીં જ ! થયું; નિરાંત વળી. નજર ઠરી, બાળકી બિચારી પર : તદ્દન લલિતા જેવી .. ઊંઘમાંયે ! શ્વાસ જ સંભળાય ના ! મોસાળ પર ઢળતી, પણ વધારે મોહક—પેલા એના સગા શ્રીકાન્ત જેવી ! ગોરી ગોરી પણ કાળા વાળ, કાળી ભમ્મર આંખ ને લાંબી લાંબી પથરાતી પાંપણ. હોઠ પણ માનિનીના. દેહમરોડ પણ એવો. (વિચારમાં પડી ગયા હોય એમ) ખરું પૂછો . . ન્યાયબુદ્ધિથી આંકણી કાઢતાં, બન્નેમાં, મા દીકરીમાં ખાસ ફેર ન મળે; કશો જ નહીં ! એક મારાથી વિમુખ થઈ ગઈ, બીજી અળગી ના જ થઈ. એકની સાથે ભેદભાવ, બીજી સાથે અભેદ; પણ રૂપે, સ્વભાવે તો એક જ ! એકાએક મને સૂઝ્યું, તત્ક્ષણ, કે લલિતાને સૌથી વધારે આઘાત ક્યારે લાગે — ત્યારે જ પોતાની નાદાની એ માનિની સમજે—જો બાળકી એનો અનાદર કરે ! કંઈ નહિ તો એક વાર ! લલિતા માટે એક વાર એ પૂરતું. ને મને થયું . . લખોટી અજમાવું, હા, લખોટી ! ને તે હું જ કરી શકું ! કારણ તમને બધાંને મનાઈ હતી, લખોટીને અડકવા સુધ્ધાંની. કારણ મને જ એના જોખમ વિષે પહોંચ હતી. કારણ હું તો સાચવીને, ગણીગણીને, એક એક લખોટી જ રમવા કાઢું; બાળકી પાસે હોય તો. ચોકસાઈ એટલે હદ સુધી કે એકેય લખોટી ખોવાઈ નથી તેની ખાતરી કરવા મેં અગાશીની ગટર પુરાવી દીધી'તી ! લખોટી પર નંબર લખ્યા'તા, ભૂંસાય નહિ એવી શાહીથી ! એક લખોટી હાથમાંથી જવા દઉં... (ફેંકી બતાવે છે.) તો પાછી વીણું ત્યારે નંબરની સાબિતી માગું, મૂંગી લખોટી પાસે ! લખોટીને કડક શાસનમાં રાખવા — બાળકી પાસે રહી જતી અટકાવવા. પણ તે દિવસે મનમાં તરંગ આવ્યો.. અમથો તુક્કો... કે ચાલ, બાળકીને એક લખોટી સોંપું. જોખમ છે તો પણ સોંપું ! આ પહેલી વાર અને છેલ્લી વાર. એમ શિખાડી મૂકીને કે લલિતા પાસે જઈને કહે કે, “મા હું તારી સાથે નહિ રમું ! તારી કટ્ટા, તારી કટ્ટા ! તું પપ્પા સાથે રમવા આવે તો જ લખોટી આપું !” આવી ગમ્મત—મશ્કરી તો હું ને લલિતા ઘણી વાર કરતાં... સુખી હતાં ત્યારે. એટલામાં ઝબકીને ઊઠી, બાળકી બિચારી સફાળી. 'મા, મા' કરતી રડવા લાગી. કદાચ એને લાગ્યું પણ હોય કે હું રોજના જેવો નથી. કોણ જાણે.. પણ મેં તો એને લખોટી બતાવી, ફોસલાવી, છાની રાખી ને ઉતાવળમાં હતો એટલે બાકીની લખોટી આ પૂતળીઘરમાં, પેલે ઠેકાણે, ડબ્બામાં સંતાડી. એક —ફક્ત એક બાળકી પાસે રહેવા દીધી. સુંદરા : (ત્રાસ પામી) ત્યારે આપે જ એને ગોળી દીધી — જાણી બૂઝીને ! શાંતિદાસ : (ચિડાઈ) જાણી બૂઝીને ઓછું જ કોઈ કંઈ કરે છે ! વળી ગોળી દીધી તો નહીં, પણ આ પૂતળીના ગજવામાં મૂકી. સુંદરા : પણ બચ્ચાના દેખતાં ! શાંતિદાસ : પણ એક જ ! (અવાક્ થઈ જાય છે. આખું દૃશ્ય પાછું ખડું થતું હોય એમ શૂન્યદષ્ટિ બની વ્યગ્રભાવે, આવેશથી) ને એ જ લખોટીનો પત્તો ના મળે ! ના જ મળે, હવે ! થયું એવું કે એનો જ નંબર જોવો રહી ગયો ! એ જ લખોટી કે બીજી— કઈ ઘાતક થઈ તે વિષે ખાતરી થતી નથી ! ગમે તેટલો તોડ કાઢું, આંકડા મેળવું ! (બહાવરા દીસે છે.) સુંદરા : ત્યારે આપે જ— હે રામ... શાંતિદાસ : કોણે કહ્યું ? ખોટું ! નાહીને આવ્યો એટલે તુરત જ પાછી લઈ લીધી, એક ગોળી. પણ તે કાળે તો બીજી ત્રણ મળી ! એના તકિયા નીચે નીકળી ! હવે ખબર નથી પડતી.. કે કઈ લખોટી—એ જ નંબરની કે બીજી ! (માથે હાથ અફાળે છે.) કોઈ દિવસ ખબર નહિ પડે ! આખી સંખ્યા વિષે જ પુરાવો નથી, સોએ સો ટકા ! સુંદરા : હાય, આ જગત કેવું . . બિલકુલ ના સમજાય એવું. શાંતિદાસ : (પોતાની ભાવવિવશતા સંયમપૂર્વક દબાવી, કડકાઈથી) બધાંની સમજ પડે, ન્યાયદૃષ્ટિએ. સહુ કોઈને કચેરીમાં ઉઘાડા પાડ્યે જ છૂટકો : પોતાની કબૂલાતથી, બીજાની જુબાનીએ. સુંદરા : ત્યારે શું થયું હશે. . બિચારી બાળકીને ? શાંતિદાસ : (સામાને ઠસાવવા ને પોતાનું ય મન મનાવવા, આતુરતાથી) લખોટીઓ તો હતી જ, મારા હાથમાં ! કદાચ બાળકીએ જ મને સંતાડતાં જોયો હશે ! કદાચ, કદાચ પોતે જ બધી, જેટલી મળી તેટલી નાનકડી મુઠ્ઠીમાં ભરી— સુંદરા : (માથું કૂટી) હાય, હવે સમજ પડી... ખાટલામાંથી લખોટીઓ કેમ મળી ! શાંતિદાસ : (કઠોરતાથી) “હાય,” શું કરવાને ? સુંદરા : પણ આળ આવ્યું'તું મારે એકલીને માથે ! શાંતિદાસ : એટલે તો વચમાં પડીને મેં — સુંદરા : હજી હાથીજી, સમજુડોશી મને છોડતાં નથી ! શાંતિદાસ : એ તો અન્યાય કહેવાય. સુંદરા : અને બાઈસાહેબ પોતે. . બોલતાં નથી તોયે— શાંતદાસ : (તપી જઈ) પણ, પણ એમને એટલી ય ખબર નથી ? આખો બનાવ ન્યાય—મર્યાદાની પર; પુરાવો કશો જ નહીં. કોઈને વહેમ સરખો પડયો’તો, તે વખતે ? લલિતાને સંદેહ, હતો તો “પોસ્ટ—મૉર્ટમ” કેમ ના કરાવ્યું શબનું ? સુંદરા : (ગૂંચવાઈને) પણ આપે તો કહ્યું, હમણાં જ— શાંતિદાસ : મેં કંઈ જ કહ્યું નથી, પુરાવામાં ખપી શકે એવું ! લાખમાં એકાદ વાર આવો અકસ્માત બને; ને તે આ કેસમાં બન્યો તેનો શો પુરાવો ? મનમાં ઊઠેલો એક તરંગ તથા વિધિવશાત્ તે પછી અકસ્માત્. એવા તો કંઈ લાખ્ખો તરંગો ઊઠવાના, એવી તો કંઈ લાખ્ખો લખોટીઓ ગબડવાની. અને બધાંમાંથી જ જો પરિણામ આવતાં હોય તો હરેક માણસ એક તો શું, અનેક વિશ્વ સરજે, ને પોતાની હયાતીમાં જ જુએ—અગણિત ભુવનોનો વિનાશ ! નંબર કોઈ શોધી આપે, એ જ લખોટીનો, તો ખાતરી થાય ! સુંદરા : સાહેબ, એટલી મહેરબાની કરો . . મારે માથેથી તો આ કલંક ઉતારો ! (લલિતા દીવાનખાનામાંથી આવી બારણે ઊભી રહી જાય છે. બેમાંથી એક્કેયનું ધ્યાન જતું નથી.) આપ બાઈસાહેબને આપણી વાત કેમ કરતા નથી ? શાંતિદાસ : શું કહું ? મારી જીભ જ ઊપડતી નથી, ત્યાર પછી ! બાળકીનો શોક અમારા બેઉનો, પણ દુઃખની ઝાળમાં મારી પત્ની નિર્દોષ ને હું, હું જાણે અપરાધી. ઘણું ય મનને મનાવું : નથી પુરાવો, છતાં થથરી જવાય છે સંદેહ માત્રથી ! સુંદરા : (હાથ જોડી કરગરતી) ના, આપ એમને કહો.. આપનો વાંક નહીં કાઢે. એમને પણ વહેમ હશે જ ! શાંતિદાસ : કહ્યું હોત તો કોઈ દિવસ મને માફી આપત ? હું એને જાણું. એટલે તો લલિતાના મોં સામું જોવાતું નથી. એની આંખ સાથે આંખ મેળવવા હિમ્મત... નથી— નથી જ મારી ! પિતા થવાનો અમૂલ્ય અધિકાર મેં ખોયો. હમેશ માટે. સુંદરા : હા, હા .. શાંતિદાસ : છોકરું જોઈએય ખરું ને હિમ્મત ન ચાલે ..આહ્ ! સુંદરા : હા, હા . . શાંતિદાસ : એથી તો જાણ્યેઅજાણ્યે ગર્ભપાત થતા હશે. એમાં . . બાળહત્યામાં ન સમજી શકાય એવું કંઈ નથી. એક જ બેદરકારી, અડપલું, ને હસવાનું ખસવું થઈ ગયું ! બાળકી બિચારી ગઈ— ગઈ ને આ લખોટી જ હાથમાં રહી ! (માથું નીચું કરી, આંખો ઢાંકી દે છે.) સુંદરા : બાળકી ગઈ.. (તમ્મર આવતાં હોય એમ જમીન પર ચત્તાપાટ ઢળી પડે છે.) શાંતિદાસ : (એને જોયા વગર) એવું કદી ન થાઓ, બીજા બાળકને ! કદી ન જન્મો બીજું બાળક ! સુંદર, એટલું વચન આપો : લલિતા જશે ત્યારે તમે સાચવી લેશો. સુંદરા : (લવારીમાં) હા, હા.. એથી તો રહી. શાંતિદાસ : કેવી ભલી બાઈ ! સારું; આવજો.. સુંદરા : શા માટે રહી ? નામ ગયું. . બધું ખોયું ! (બેભાન થઈ જાય છે.) શાંતિદાસ : (ધીમે રહીને, જાણે પોતાને ઉદ્દેશીને) હું કંઈ કામનો નથી. હાથ ન ઊપડે. . પગ ન ઊપડે. એક પ્રકારનો લકવો— એક કડવા અનુભવ પછી. લલિતા : (સુંદરા પાસે દોડી જઈ) અરે, શું થયું, બિચારાં સુંદરાબાઈને ? બેભાન થઈ ગયાં ! શાંતિદાસ : (લલિતાને જુએ છે. ચમકે છે. મુખ ઉપર પાછો ઉદાસીન ભાવ જામી જાય છે. લખોટીઓને ગજવામાં મૂકતા) એમ ? હમણાં તો સારાં હતાં. તમારી ગેરહાજરીમાં નીલુને બરાબર સાચવે એમ હું સમજાવતો હતો. લલિતા : (હેતુપૂર્વક સ્વસ્થતા જાળવતી) એમને બાળકી યાદ આવી હશે. (બાઈને કપાળે હાથ મૂકી) બાઈ બાઈ, તમને શું થાય છે ? સુંદરા : (આંખ ઉઘાડી, લલિતાને જોઈ, માથું ફેરવી નાંખી, મંદ અવાજે) કંઈ નહીં, બાઈસાહેબ. કોઈ વાર ગોળો ચડી આવે.. તડકાને લઈને. બાબા પાસે કોઈ નથી. (એમ કહેતી જેમ તેમ ઊઠી અંદર જાય છે.) લલિતા : હશે, સારું થઈ જશે. જરા સૂઈ રહો. (ફરી જઈ હજી જમીન પર ઘૂંટણીએ પડેલી, પતિ તરફ આંખ માંડે છે. સુંદર હોઠ ખૂલી જાય છે. વ્યાકુલ મુખમુદ્રા પર દયા, ભય હવે સ્પષ્ટ જણાય.) શાંતિદાસ : (પત્નીની આંખની મૂંગી વ્યથા, તદપિ અર્થપૂર્ણ તપાસથી ખંચાતા, બેચેની અનુભવતા) તમને લાગતું હશે કે એકાએક શું થયું ! હું કંઈ બોલ્યો હઈશ. (પત્ની તરફથી ઉત્તર નથી. આંખ માત્ર બોલી બોલી ઊઠે છે. શાંતિદાસ વિશેષ ઉદાસીન ભાવે ચાલુ રાખે છે.) કંઈ ખાસ નહિ, 'ડીઅર.' લલિતા : (વેદનાથી ઊભરો કાઢતી, તો ય ઉગ્રતા વિના) બે વરસ વહી ગયાં. છતાં એકસરખી હું જોઉં છું, ઘરમાં આપણી વર્તણૂક. એક વાત કરવાની હોતી નથી—કરી શકતાં નથી, તોય ટેવના માર્યાં "ડીઅર, ડાલિંગ" કરીએ છીએ ! “કંઈ ખાસ નહિ, ડીઅર”— એવો જવાબ મને ફરી સંભળાવશો નહીં ! (પતિના પગ પાસે ખસી, એમનો હાથ પોતાના હાથમાં લઈ. સ્વમુખ ઢાંકી દે છે.) કાં તો આ સ્થિતિનો અંત આણો કે . . મારાથી સહેવાતું નથી ! પાસે આવો — પાસે આવવા દો ! દિલ ખોલવા દો, જે કંઈ અપરાધ થયો હોય તેની માફી માગવા દો ! શાંતિદાસ : (જમીન પર નજર રાખી, પગના અંગૂઠાથી ભોંય ખોતરતા) એમ ના બોલો. અપરાધનો સવાલ નથી. તમે કંઈ કર્યું નથી. લલિતા : (આવેશથી રડી જઈને) ના, ના . . . શાંતિદાસ : તમે અપરાધ કર્યો હોત તો, તો સહેલું હતું મારે માટે. સકારણ આવી સ્થિતિ નભાવી લેત. લલિતા : પણ આ તો અસહ્ય છે ! શાંતિદાસ : (અનુગ્ર રીતે) કોને માટે ? મેં ફરિયાદ કરી ? તમને ક્યાંય જતાં અટકાવ્યાં ? લલિતા : ના, એ જ અસહ્ય છે — કે આપણે લડી શકતાં નથી—રડી કે હસી શકતાં નથી— ત્યાર પછી . . . બાળકી ગઈ. . (ચીસ પાડીને) ગઈ ! કોણ જાણે કોના વાંકે ! મારા વાંકે હશે. . મારી બેદરકારી ! પણ ભૂલી જાઓ ! ભૂલ થઈયે જાય, કોઈથી પણ ! શાંતિદાસ : (પત્નીનું મુખ ઊંચું કરી, એની આંખો તરફ વિહ્વલ, વિલક્ષણ દૃષ્ટિ કરી) ખરેખર ! બેદરકારી થઈ હતી— તમારે હાથે ? લલિતા : (જાણીજોઈને પતિનો ભાર ઉતારવા) ભૂલ થઈયે જાય . . માથી પણ. શાંતિદાસ : (મોટો બોજો ખસી પડ્યો હોય એમ શરીર ટટાર કરી, છાતી ફુલાવી, હાથ લંબાવી, આરામ લાગતો હોય એમ) ખરેખર ! લલિતા : હશે. (પતિનો હાથ ફરી પકડી લઈ) ચાલો, આજે તો નીચે જ આવો ! નીચે જ જમો ! પહેલાંની જેમ અગાશીમાં ગાદી પાથરીને બેસીએ, રેડિયો સાંભળીએ; નીલુ પાસે નાચ કરાવીએ. પછી કોડિયાં સળગાવી એને કંઈ ભેટ આપીએ. બિચારાનો જીવ ખુશ તો થાય ! અને એ સૂઈ જાયને એટલે ઊંચકી એને સાથે સુવાડીએ, આપણા ખાટલામાં .. (આંખ મીંચી દઈ, પતિના હાથ પર માથું ટેકવી. પોતે ગાઢ નિદ્રામાં હોય એવું મુખ કરી દે છે. થોડી ક્ષણો નીરવ શાંતિમાં પસાર થાય છે.) શાંતિદાસ : (ચશ્માં ઉતારી, પોતામાં દ્વંદ્વ ચાલતું હોય એમ પત્નીના સુપ્તવત્ વદનને નિહાળે છે. એના ગાલ પર એક આંગળી મૂકે છે; અદક્ષ રીતે, ગભરાતાં. ધીમે રહી) એટલામાં સૂઈ ગઈ ! (ઉત્તર નથી.) કેવી નિર્દોષ . . અસહાય લાગે છે ! બાળકી જેવી ! (નીચા વળી લલિતાના વાળની એક લટ સમી કરતા) ખરેખર સૂઈ ગયાં ? લલિતા . . લલિતા ! લલિતા : હું થાકી ગઈ છું... શાંતિદાસ: (દયામણી રીતે) હું પણ. લલિતા : (ટટાર બેઠી થઈ જઈ, ચકિત આંખો પૂર્ણ ખોલી દઈ) ત્યારે કંઈ કરો  ! શાંતિદાસ : (ફરી ખચકાઈ જઈ, ખેદ—નિરુત્સાહ સહિત) સારું, હું નીચે આવીશ. એમ કરીએ . . આજ. લલિતા : (ઉત્સાહમાં આવી) આજ જ નહિ, પણ આજથી જ—નવેસર શરૂઆત ! શાંતિદાસ : (રડતે અવાજે) કરીએ . . પણ તેથી શું ? "ततः किम्, ततः किम्" ? લલિતા : કેમ નહીં ? કંઈ નહિ તે આપણા નીલુને ખાતર ! એટલું ના કરીએ ? એ તો બચી જાય, આ આઘાતમાંથી ! બિચારો એકલો પડી ગયો છે. શાંતિદાસ : કોણ એકલું નથી પડી જતું ? લલિતા: આ તે કંઈ જીવન છે ! સરળ નહિ, સહજ નહિ ! નવીનતા નહિ, આનંદ નહિ ! બાળકી ગઈ—ગઈ ! ત્યાર પછી સુખોની પાછળ દોડવું ન ગમે. મને જ નથી ગમતું, બનાવટી જીવન હવે ! પણ મા ને બાપ કુદરતી જીવન સદંતર જતું કરે તો બાળક કેવું થઈ જાય ! તમે પોતે જ કેવા થઈ ગયા છો ! મારી છાતી ચિરાઈ ચિરાઈ જાય છે – શાંતિદાસ : (ગ્લાનિભરી સલાહ આપતા) તમે કંઈ નવી બાબતમાં રસ લેતાં થાઓ તો, તો અમને બંનેને રાહત મળે; નીલુને તેમ જ મને. આ બધી ફિકરો જવા દો. તો જ બધું ઠેકાણે પડે. (અનિચ્છાએ ઉદ્ગાર નીકળી જતો) છૂટીએ ! લલિતા : એ તે કંઈ છૂટકો કહેવાય—દરેક છૂટું છૂટું જવાનું કરે, છતાં પુરાયેલાં એક ઘરમાં ? એના કરતાં તો ઘર છૂટું પડી જાય તે સારું —ઘરને તોડી, પાડી ભાંગી નાખવું સારું ! શાંતિદાસ : (એવા વિચારમાત્રથી આઘાત થતો હોય એમ) ઘર ભંગાય ? લલિતા : કેમ નહીં ? ન હોય તો બહેતર—એવું નકલી ઘર ! આજે પણ છે ક્યાં, ઘર જેવું ઘર ? શાંતિદાસ : એનું શું થાય . . લલિતા : કંઈ કરો તમે, હવે ! મેં તો ફાંફાં માર્યાં, ઘણાં ઘણાં. ત્યારે તમે બતાવો ઉપાય ! શાંતિદાસ : (અસહાયવૃત્તિથી) શાનો ઉપાય ? આમાં માણસથી શું થાય ? લલિતા : સાંભળો; મારું કહેવાનું. પૂરું સાંભળી લો, ને રસ્તો કાઢો—કે મને જવા દો ! (છેલ્લા વાક્યથી જ શાંતિદાસ પૂરી હોશિયારીમાં આવી જાય છે. અણધાર્યો ફટકો પડ્યો હોય એમ દુ:ખ—આશ્ચર્યથી જોઈ રહે છે.) મને જવા દો—પણ આ તો અસહ્ય છે ! આ બોજો, જીવને કચડી નાખતો—મને જવા દો ! શાંતિદાસ : (ભાન ભૂલી) ના, ના . . મને પણ સમજો. બાળકીનું થયું .. એવું ફરીયે થાય ! લલિતા : શા માટે ? શાંતિદાસ : શા માટે નહીં ? (બન્ને બાળકીની વાત નીકળતાં ભાવવશ બની જાય છે. ચર્ચા ઉગ્ર સ્વરૂપમાં પરિણમતી બચી જાય છે.) લલિતા : મન અને શરીર.. મરણોતેલ આઘાતથી ય દબાયાં પછી, ફરી ઊંચે આવવા, નથી મારતાં ઉછાળો ? શાંતિદાસ : ઉછાળો .. કે ઊથલો ? લલિતા : ઉછાળો ! શાંતિદાસ : આવો દુઃખદ અનુભવ, તાજો— લલિતા : એ તાજો કહેવાય, હવે ? ઊલટું એનો તો તાજો અનુભવ લેવો જોઈએ. શાંતિદાસ : એ બાળકી . . કિંમતી નહીં, અણમૂલ હતી, મારે માટે. લલિતા : એટલી જ મારે માટે ! શાંતિદાસ : એનું સ્થાન લેવાય ના .. પુરાય ના — લલિતા : કોઈથી ! પણ ફરી સરજાય ! બાળકી જ પોતે નવો અવતાર લે ! એવું બને—ના બને ? એવી જ બાળકી ... શાંતિદાસ : (તત્ક્ષણ રોમાંચ અનુભવતા) એવી જ બાળકી ... લલિતા : એવી જ બાળકી ! ફરી સરજવા વૃત્તિ જાગી, મારામાં જાગી . . ધીમા ધીમા રણરણકાર જેવી. આવી આવી જાણે દૂરથી—બહારથી, પણ જે ઘડી પહોંચી તે ઘડી પ્રગટી અંતરથી ! રણરણી અંગે અંગથી ! કાન ફાડી નાખે, તંતુતંતુ હચમચાવે એવી વિરાટ ! એવું તાણ્ડવ એનું નૃત્ય ! શું કહું…… (૫ત્નીની વશીકરણ ક્રિયાથી મોહ અનુભવતા હોય છતાં ત્રાસ પણ થતો હોય એમ શાંતિદાસ જોઈ રહે છે.) ને બનવા કાળ થયું એવું કે એટલામાં જ તમારે પરદેશ જવાનું; મારે નર્મદાતીરે. કંઈ વિચાર નહોતો... યોજના કે યુક્તિ. દિલમાં કપટ નહોતું. (અવાજ રડવા જેવો થઈ જાય છે.) શાંતિદાસ : (પત્નીનો હાથ પંપાળતા) ના, ના, એવી પક્કાઈ તો તમારામાં છે જ નહીં. કંઈ હોય તો નવા અવ્યવહારુ ખ્યાલ. લલિતા: એવા એવા કંઈ વિચારો કર્યા ન હતા મેં. તમે સમજો, પછી ચુકાદો આપજો. હું નર્મદા ગઈ. બાળકીના ઘાને પણ રૂઝ આવવા માંડી હતી. રૂઝની સાથે આશા, ઉત્સાહ; દબાઈ ગયેલી ઊર્મિઓ, વૃત્તિઓ—મૃતવત્ દેહમાં નવી સ્ફૂર્તિ, અવનવા અંકુર.. જાણ્યે— અજાણ્યે સંકળાઈ ગયેલાં. એટલું જ નહિ પણ પ્રૌઢ અવસ્થા. એવો સમય પણ આવે છે—જ્યારે અંગોનો વિકાસ પૂર્ણ હોય, વિચારશક્તિ ઉદાર હોય, નાનપણની બીકો ઊડી ગઈ હોય, અનુભવથી ઇચ્છા સ્પષ્ટ હોય— અને જે કરવું હોય તે પ્રૌઢાવસ્થાના પૂરબળથી, અદમ્ય વેગ પકડી, સ્વકામના પાર પાડવા ધસે ! શાંતિદાસ : (મુગ્ધ થઈ, પત્નીની પ્રબળતર જીવન—શક્તિને વશ થતા) જરૂર, જરૂર ! લલિતા : ને એવે વખતે, એવે જ વખતે કદાચ રોજનાં વ્યવહારસિદ્ધ બારાં બંધ હોય ! છતાં સહજ ભાવના અસાધારણ જોર પકડે, તે જ ક્ષણે— શાંતિદાસ : (તન્મય થઈ) જરૂર, જરૂર ! લલિતા : જો ફરીએ તમારી તરફ, તો માગ ન મળે — માથું પછાડો તોય ખૂલે નહીં ! શાંતિદાસ : (ટીખળી વૃત્તિ સ્પર્શાયાથી અચાનક હસી પડે છે. ખાળી જ શકતા નથી, હસવાનું !) ‘માથું પછાડો તો ય ખૂલે નહીં !' હાહા... બરાબર લક્ષણ આપ્યું, ન્યાયમૂર્તિ સર શાંતિદાસનું ! હાહા . . અમારા આખા કુટુંમ્બનું ! હાહા... લલિતા : (આશ્ચર્યચકિત જોઈ રહે છે. પછી એના હોઠ પર મધુર સ્મિત ફરકતું) હસ્યા ખરા તમે, આખરે ! મને ખબર નહીં કે મારામાં વિદૂષકની આવડત હતી ! શાંતિદાસ : ‘માથું પછાડો તોય ખૂલે નહીં !' હાહા... લલિતા : (ફરી ગંભીર બની) ના, ના, પહેલાં તો તમે એવા નહોતા જ ! શાંતિદાસ : પહેલેથી જ આડો ! કોર્ટમાં પણ ગુનેગારો કહે છે — લલિતા : ના, ના, ઘરે તો નહીં જ ! અમારી સાથે તો નહીં જ. મારું સાંભળો.. બાકીનું. શાંતિદાસ : (સ્ફૂર્તિથી ઊભા થઈ જઈ, પત્નીનો હાથ પકડી લઈ, એને ઊંચી કરે છે. એના ખભા પર હાથ મૂકી, લાડથી) બાકીનું ? બાકી તો ઘણું છે; કેટલા વખતનું ચડી ગયેલું ! આવ અંદર. ખાનગીમાં સંભળાવ. ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ લેવું પડશે ! (લલિતા આશ્ચર્યથી સ્તબ્ધવત્ થઈ જાય છે.) હાથમાં કાગળ શેનો છે ? કોને લખતી'તી 'લવ—લેટર' ? લલિતા : (છાતી પરથી બોજો ઊઠી ગયો હોય એમ હસી પડે છે. કાગળ ફાડી નાખતી) કેમ, તમને જ સ્તો ? બહારગામ જતાં પહેલાં. આખી વાત નહીં, પણ અડધી વાત. આખી વાત મને જ સમજાઈ નથી, હજીયે. શાંતિદાસ : આવ, અંદર ભજવીશું આખી વાત .. આવ ! લલિતા : (સહેજ દૂર ખસી, ક્ષણેક અનિશ્ચિત દેખાતી ઊભી રહે છે. મુખ પર અકળ ભાવો પસાર થઈ જાય છે. મીઠું હસી) પછી .. હમણાં તો ચાલો, મારી સાથે બહાર ફરવા; આપણી આંબાવાડીમાં. શાંતિદાસ : એક શરતે. આજ રાતે તો બહારગામ જવાનું નથી ! ક્યાંય નહીં ! નહીં જવા દઉં ! (લલિતા સંમત હોય એમ હાથ ધરે છે. શાંતિદાસ ઉમંગથી હાથ લે છે. જતાં જતાં) કાયદાની આંટીઘૂંટીમાં હું ગમે તેવો કાબેલ હોઉં પણ તમારે જે જોઈએ તે તમે સીધેસીધું મેળવવાનાં ! (હસતાં હસતાં બન્ને બહાર જાય છે. ઘર માલેક—સૂનું પડે છે એટલે તરત હાથીજી હાહાહીહી કરતા આગળ અને લઠ્ઠ દેહનાં ગુજરાતણ સમજુડોશી પાછળ, જેમ તેમ ધસી આવતાં બેઠકખાનામાંથી નીકળે છે. જાણે બન્નેએ નાગરિક શિષ્ટતાનો ડોળ ખંખેરી નાંખ્યો ન હોય !) હાથીજી : (ગાતો હોય એમ, બેસૂરા કંઠે) ઓ મારી માવડી ! ઓ મારા બાપલિયા ! સમજુ : (હાંફતાં હાંફતાં, કર્કશ અવાજે) હું છે, હું ? હાથીજી : (છાપાના વીંટા જેવું કંઈક ઉછાળી, ડોશીના હાથમાં ફેંકવાની તૈયારીમાં) દડો, દડો ! લ્યો, ઝીલો, હમજુડોશી ! ‘બૉલ , બૉલ, હમજ્યાં કેની ? સમજુ : જોઈએ તો ખરાં, હું છે ! હાથીજી : માણસનો દડો. માંસનો ગચ્ચો. સમજુ : (ચીસ પાડી) હેં — હાથીજી : (છાપામાં ધરેલું લોહીતરબોળ પોટલું સહેજ ખોલી ડોશીને બતાવે છે. આંખ નચાવી) છી. ઘન્દું ! તમે રાખો બૈરાલોકનું. સુંદરાબૈ બા’ર ગિયાં'તાંને તેમની રિક્ષામાંથી મળ્યું ! સમજુ : (પોટલું બારીક નજરથી જોઈ. મોં મચકોડી, હાથ સંકેલી લઈ) બૈરાલોકનું નામ લેસો નહીં. આપણે તો હાથ જોડ્યા. આ સુંદરાને લૂગડાં પેરવાની પણ પૂરી ભાન નથી. હાથીજી : ને બડાસ મારે સે સું કે પોતે પુણેનાં પાઠારે પરભુ સું.. દ.. રા.. બૈ. સમજુ : બળ્યો તેનો અવતાર. મેર રાંડની.. ઈ તો મેં એક દી' જોશી પાસે જોવરાવ્યું'તું. તો તારું સુંદર લફરું તારો કાળ છે એમ કહ્યું'તું. હાથીજી : કોણ, સુંદરાબૈ ? અરે ભાઈલા, અમને તે કેમ પોસાય ? અરે ભાઈલા, એના હુકમમાં વરતીયે તો યે માર ખાવો તે કેવી વાત. શેઠાણી ઉપરાણું લઈને આવે ત્યારે વાત ઉડાવી દીએ. સમજુ : જા રાંડના બાયલા, બાઈડીનો માર ખાસ ત્યારે કાઢી મૂકની. હાથીજી : ક્યાં સે મારી બાઈડી ! હાલો, આજ ભવાઈ કરિયે. શ્રીકાન્તભૈની નરમદા હાફીશમાં જોઈ’તી ઈવી. શા’બલોગને બતાવિયે બતાવિયે દેશી ગાનતાન. અહો ભાઈ નાયકો, આ વેશ કજોડાનો કે'વાય. સુંદર સુંદર જેને કહી બળ્યો તેનો અવતાર. જીવતાં સુખ પામે નહીં, આખર જમને દુવાર. સમજુ : ઠાકોરનું પણ ઈવું થિયું, તાતાથઈ તાતાથઈ. હાથીજી : દુહિતાને દખ આપવા, પિતા કરે ન વિચાર મયારામ કહે મનુષ્યમાં, મળે ઘણા વિકાર. સમજુ : ઠકરાણી ઓશિયાળાં, તાતાથઈ તાતાથઈ. હાથીજી : (ગાય છે.)

આવે આવે કજોડાનો વેશ, રમતો આવે રે,
જેને અકલ નહીં લવલેશ, ભમતો આવે રે.
નાના છોકરાથી કરે મોજ, ભમતો આવે રે,
બૂમ નાંખે જાલે જ્યાં હાથ, ભમતો આવે રે.
સમીસાંજમાં તો સૂઈ જાય, રમતો આવે રે,
બાળાની રડીને રાત જાય, ભમતો આવે રે.
કરો જોઈ તમે વેશવાળ, રમતો આવે રે,
મયારામ નહિ તો કાળ, ભમતો આવે રે.

સમજુ : કહો ઘર કેમ ચાલે, તાતાથઈ તાતાથઈ. હાથીજી : ન હાલે તો લ્યો આ લોહીનો કળશિયો. કરો કૃષ્ણાર્પણ. સમજુ : (પોટલીને ઘૃણાથી હાથમાં લઈ, ઢીંગલીઘર પાછળ સંતાડતાં) કરી દઉં પાંસરી દોર. ઓહો હાથલા, દરરેજના જગડા સહન થતા નથી. અમે તો જ્યાં સુંદરાને જોયે છિયે ત્યાં તો કાળ ભાળું છું. હાથીજી : ક્યાં સે તમારી બાઈડી ? સમજુ : હાથલા, સંભાળ, એક દી આવ્યા મેમાન ચાર, આ સુંદરાને બારણે. હાથીજી : ઈને તો ચાર ધણી છે. હાથ જોડ્યા, ચાલ પૂછું. સમજુ : એલા સામટા ક્યાંથી રાફડો ફાટ્યો ! કે શું કોણ હતા ? હાથીજી : એક તો — (સુંદરાબાઈ બહાવરી દશામાં બહાર આવી, બન્નેની વચ્ચે ઊભી રહે છે) કેમ ડોશી, કેમ નાક ફુલાઓ સો ? સમજુ : (આડું જોઈ, થૂંકી) વાંજણી રાંડની, તુંને જણતાં તારી મા વાંજણી કેમ ન રહી ! હાથીજી: એ તો બધું એકનું એક થિયું; મેમાન એક, અમારો બે, એમ ભસની ! સમજુ : નહીં નહીં હાથલા, ચાર થિયા; ચાર મેમાન. હાથીજી : ઠીક બૂન, ચાર નહીં પણ છો. મારે કિયાં ખીચડી રાંધવી છે ! સમજુ : તેનો એળે જાય અવતાર, તાતાથઈ તાતાથઈ. હાથીજી: (સુંદરા ભાવાર્થ સમજ્યા વિના શૂન્યવત્ જોઈ રહી છે, એને ઉદ્દેશી) વાહ, વટ છે વટ પૂણેનાં સુંદરાબૈનો. આકાશમાં ચાંદની ના મળે પણ ઉજાણી જ છે, ઉજાણી ! આજ શ્રીકાન્તભૈ અહીં, મુંબઈ ખુશખુશાલ. શા’બ પણ ખુશ, બાઈશા'બ પણ ખુશ ને તમે લગાઈ દિલ્હી સવારી ! બધાંના માનમાં અમે ભવાઈ કરવાનાં. કેમ નહીં, હમજુડોશી ? મરેઠા ના જાણે, અમારા ગુજરાતના વેશ. સમજુ : (સહાનુભૂતિનો ડોળ કરી) કેમ, બૂન, આવાં લાગે સો ? અધમૂવાં જેવાં ? સુંદરાઃ (મહામહેનતે સ્વસ્થતા જાળવી, સગૌરવ) હું આજની રાત ઇસ્પિતાલમાં જાઉં છું. સમજુ : (પહેલાંની જેમ) કેમ, કંઈ થીયું ? સુંદરાઃ આંજણી થઈ હતી. ત્યારથી સારું નથી. બાઈસાહેબને કહેજો. (હાથીજી અને સમજુડોશી પૂંઠ કરી હસે છે.) સમજુ : (મોં મચકોડી) સાંભળ્યું ? પેલી ચંદરાએ ફરી લગ્ન કર્યાં. હાથીજી : કઈ ચંદરા ? સમજુ : તમારા સુંદરાબૈની નાતવાળી, એની જ પિતરાઈ બૂન ! હાથીજી : (તિરસ્કાર સાથે) એમનામાં તો ભાઈડા પર બીજો ભાઈડો લેવાય. (આકાશ ભણી હાથ કરી) પેલા સ્વર્ગે ગયેલાને કેવું લાગે ! સુંદરા : (એકાએક) ચંદ્રા તો એવું કરે. એને તો કંઈ રતન જેવી છોકરી છે ! સમજુ : અરે પણ તમારા જ વંસનીને ! લખમીબાઈ જ ખબર લાવ્યાં. પેલી તમારી ચંદરાને તો દહાડા જતા'તા, એટલે ઉતાવળે ઉતાવળે પરણી ચાલી. હવે હું કહેવું સે, સુંદરાબૈ ? સુંદરા : (ઉશ્કેરાઈ) અપલખણી ! ચંદ્રાને લીધે તો લાજ ગઈ, અમારા બધાંની ! એના કરતાં તો જનમી ના હોત તો સારું ! સમજુ: (વેરઝેર દેખાઈ જતો) એવાં મરી પરવારે તો સારું. હાથીજી: એવાંને તો કાચ ખવડાવી દેવો, શિવરાતના ફરાળ સાથે. સમજુ: હિમ્મત હોય તો ફાંસો ખાઈને મરે, કૂવે પડે ! બલા તો મટે ! હવે હાંભળો સુંદરાબૈ. એને છોકરી હોતને, રતન જેવીય રૂપાળી, તો કોઈ ઘરમાં લેત નહિ એ છોડીને ! કેમ, હાથીજી ? હાથીજી: અહીં હોતને એ કાળમુખી, તો બધાંની સામે હલકી પાડી, આ હાથીએ જ હાંકી કાઢી હોત એને ! સુંદરા : (કાન પર હાથ દઈ, ઝીણી ચીસ પાડી) બસ કરો ! અવાજ, અવાજ—કેટલો અવાજ ! . . (બીજા બંને નોકરો એમની હુકમી છટાથી છક થઈ જાય છે, અવાક્. સુંદરાબાઈ પોતે એકલી ન હોય એમ નિરંકુશપણે ઢીંગલીઘર ભણી જાય છે. ભોંય બેસી મોટી પૂતળી ખોળામાં લે છે. પૂતળીને ઉદ્દેશી, મંદ અવાજે) સમજ . . તારી પાસે લખોટી હતી . . તો સમજ. કોઈને હાથ સોંપીશ નહીં ! રમવા માટે નથી, લખોટી . . બિચારી લખોટી. (ઢીંગલીઘરનું છાપરું ઊંચકે છે. એટલામાં અંદરથી નીલુની બૂમ સંભળાય છે.) નીલુ: (અદૃષ્ટ) આપી દે તારી બેબી ! ચાલ આપી દે, નહીં તો ઝૂંટવી લઈશ ! સુંદરાઃ (સૌમ્ય, કરુણુભાવે) સાંભળો. બાબાને સમજણ નથી તો પણ, એને પણ લઈ લેવી છે ઢીંગલી બિચારી છોકરી પાસેથી ! ને અણસમજમાં, હાથ ઉગામીનેય, હમણાં લઈ લેશે એ છોકરો—બિચારીનું એકનું એક, એનું પોતાનું રમકડું ! ને હમણાં જ સંભળાશે બીજી ચીસ, વધારે કારમી ! (અંદરથી છોકરી “નકો, નકો” કરતી રડે છે.) જોયું ? એમ જ થયું. સ્ત્રીની વધારે મોટી ચીસ, કારણ એની પાસેથી તો ગયું ! તમારે તો લેવું જ, એટલું જ ના ? તો લઈ લો . . (પૂતળી ફેંકે છે.) ઘર પણ જોઈએ ? જવા દો ! (છાપરું ફેંકે છે. ઢીંગલીઘર છૂટું પડી જાય છે.) હવે શું કામનું ઘર, ઢીંગલી વિના ! જાઓ, ચાલ્યા જાઓ, ઘોડા પર અસવાર થઈ ! (ઘોડાને ધકેલે છે.) 'ચુક—ચુક' ગાડીમાં.. (એન્જિન ફેંકે છે.) જાઓ, જાઓ —ચાલ્યા જાઓ ! બાપને પડી નથી. કોઈ કરતાં કોઈને પડી નથી. હાથીજી : (ખરેખર આઘાત પામી, ધીમેથી, સમજુને) શું થયું... મગજ ફરી ગયું ! સમજુ : (ગભરાઈ) દઈ જાણે. (સુંદરાને ખભે હાથ વીંટાળી) આવ, બા, આવ. તારી હાથ આવું. સુંદરા : (બીજા પણ હાજર છે એવું એકાએક ભાન થતું હોય એમ) ના, ના ! બાબાને કોણ સંભાળે ? કાલે તો હું પાછી આવીશ; સવારના પહોરમાં. ગભરાશો નહીં. આટલું પતી જવા દો.. પછી જોજો મારું કામ. હું નીલુને હૈયે રાખીશ, હોં ? નીલુને એવું નહીં થવા દઉં— હાથીજી: બોન, અમે સાચવી લઈશું. ફિકર ના કરશો. સુંદરાઃ બિચારાં લલિતાબેન . . એમના માટે જ લાગે છે ! એમને શું થશે ? માટે તો ઘર ના ગઈ. કાલ તો પાછી આવીશ ! મને સારું છે. (ચાલવા જાય છે પણ ચક્કર આવે છે. સમજુડોશી તથા હાથીજી એને પડખે હાથ મૂકી ઊભાં કરે છે. સુંદરાબાઈ સૌમ્ય પ્રસન્ન દૃષ્ટિએ બધું જોઈ લે છે.) હોળીને હજી વાર, ઘણી વાર, ખરુંને ? આજ તો બહુ અંધારું. અમાસની રાત, મહાશિવરાત. તોયે હોળી ખેલવાનું મન થાય છે. સાંભરે છે ? નર્મદાને કાંઠે... આપણે બધાં. . (હાથીજીની આંખો ભરાઈ આવે છે. મોં ફેરવી લૂછી નાખે છે.) લાલ લાલ હોળી.. ખેલશું, ખેલશું. ખેલ ખતમ. સળગાવી દેશું.. અમાસની રાતે, મહાશિવરાતે—પૂનમથી એ વધુ ભભૂકશે ભડકો ! લાલ લાલ હોળી. . (સમજુડોશી આગળ જાય છે. હાથીજી સુંદરાબાઈને કાળજીથી બહાર કાઢે છે. શાંતિ પથરાય છે. અંધારું થઈ જાય છે. દૂર દૂરથી આવતી હોય એમ ધૂન સંભળાય છે : “કર લે સિંગાર, ચતુર અલબેલી..” પછી પડદો.)

અંક બે સમાપ્ત

 

 

અંક ૩

 

 

 

અંક ૩

(પડદો ઊપડતાં શરૂઆતમાં મંચ પર રાત્રિનો ગાઢ અંધકાર, થીજી ઠરેલો. જમણી તરફની અગાશી સંધ્યાતેજથી ખીલતી જતી હોય એમ ધીમે ધીમે ઊઘડે છે; એ પ્રકાશમાં અગાશી જાણે રૂપાન્તર પામેલી ભાસે. જ્યાં અવકાશ હતો ત્યાં કાળા સઢના નાનકડા તંબુ જેવું ગોઠવાઈ ગયેલું. પરંતુ ડાબી તરફનું દૃશ્ય પરિચિત : શિયાળાની રાતે મોટા શહેરના 'ફ્લેટ' બહારથી દેખાય તેમ શાંતિદાસને ત્યાં બધું બંધ; નર્યા પડદા પડદા. એટલામાં તંબુની ઉપર રાતની લીલી બત્તી પેટાય છે; ફાનસ આકારની, રસ્તા પરના થાંભલાની. એના કેન્દ્રિત અજવાળામાં તંબુની અંદરનું દૃશ્ય ચોપાસના અંધકારમાંથી ચોખ્ખું તરી આવે છે, ભયંકર દુઃસ્વપ્નવત્. લોખંડી ચોકઠાનો સફેદ ખાટલો, 'હૉસ્પિટલ બેડ'; માથા તરફથી નીચો અને પગ ભણીથી ઊંચો, ઢળતો ખડો કરેલો. એમાં સફેદ ચાદરથી વીંટાયેલી ક્ષીણ, નિશ્ચેષ્ટ માનવ—આકૃતિ. સફેદ 'એપ્રન', ઓઢણી અને મુખ પર બૂરખો બાંધી નર્સ જેવી દેખાતી બાઈ તથા દાક્તર જેવો દેખાતો યુવાન પુરુષ ધીમે રહી પાછળ થઈ ખાટલા આગળ આવે છે. નર્સ પોતાના હાથમાંના ટોર્ચનો પ્રકાશ સુવાડેલી સ્ત્રી પર પાડે છે. સ્ત્રી બેઠી થઈ જાય છે. મુખરેખા પરથી સુંદરાબાઈ છે એટલું તો જણાઈ આવે; પણ રંગ સાવ ઊડી ગયેલો, રક્તહીન પીળાશ પામેલો. આંખ ખુલ્લી; લેશ માત્ર ભાવ પ્રગટ કર્યા વિના કે કશા તરફ ખાસ ધ્યાન વિના, ટગર ટગર જોઈ રહેલી.) નર્સ : (હાથમાં ધરેલું, ઓઢાડેલું બાળક ખાટલા નીચે મૂકતી) છોકરું મૂએલું જ નીકળ્યું. ક્યાંથી જીવે— દાક્તર : (નર્સને બોલતી અટકાવવા) હશ્.. સુંદરાબાઈ ! (જવાબ નથી.) તમારે હજી કંઈ કહેવું નથી ? સુંદરા : (આંખ ફેરવ્યા વિના) ના. દાક્તર : સગાંવહાલાં નથી ? ખબર આપવા જેવું કોઈ નથી ? સુંદરા : ના. દાક્તર: (નર્સને ઉદ્દેશી) સર શાંતિદાસને ઘેર ખબર આપો. સુંદરા : જરૂર નથી. દાક્તર : આટલી દવા તો લો ! સુંદરા : જીવવું નથી. દાક્તર : બચ્ચાને ખાતર પણ નહીં ? સુંદરા : જિવાડવું નથી. દાક્તર : (સ્વગતવત્) અજબ બાઈ ! આંખમાં આંસુ નથી કે સંયમ ગુમાવતી નથી... (નર્સને વિદાય કરવાના હેતુએ) જુઓ તો, કોઈ ટેલિફોન ઉપાડે છે ? (નર્સ જાય છે એટલે) બહેન ! એક છેલ્લું—ક્યા કમબખતે તમને ફસાવ્યા ? બચ્ચાનો બાપ કોણ ? (જવાબ નથી.) અહીં કોઈ નથી— એટલું કહો ! શેઠશેઠાણી પણ દરગુજર કરશે. થવાનું થઈ ગયું. (સંકોચ સહિત) હું તમને ઓળખતો તો નથી . . છતાં મારી આંખે તમારો જ દોષ નથી. શા માટે સ્ત્રી એકલીને માથે આખું આભ તૂટી પડે ? (ગુસ્સામાં આવી) શા માટે એ પુરુષની પણ ફજેતી ના થાય ? પુરાવો હોય તો તમારા ભરણપોષણ માટે રીતસર કોર્ટે ચડી, લડી લ્યો— છેવટ સુધી ! (નર્સ પાછી આવે છે.) સુંદરા : જરૂર નથી. (દાકતર—નર્સને બોલતાં અટકાવી) હવે રહેવા દો. (પાછળ ઢળી પડે છે.) દાક્તર : અજબ બાઈ ! એક શબ્દ બોલી નથી, પહેલેથી છેવટ સુધી, ને છે પૂરા ભાનમાં ! (દરદીની નાડ હાથમાં લે છે. નર્સની સામું જેઈ, માથું હલાવી, મૂકી દે છે. એકાદ ઘડી સ્થિર ઊભો રહી, કંઈ અગત્યનું યાદ આવ્યું હોય એમ ખાટલા નીચેના પોટલા તરફ આંગળી ચીંધી, નર્સ પ્રતિ) આને સંતાડ્યે નહિ ચાલે, આ કમનસીબ બચ્ચાને, નહિ તો આપણે સંડોવાઈશું. (નર્સ ટુવાલમાં વીંટાળેલું બાળક માની પાસે મૂકે છે.) બિચારી સ્ત્રી ! હવે આખું જગત જાણશે—જે ઢાંકવા એ મરી છૂટી. (નર્સ તથા દાકતર પાછા વળે છે તેમ લીલો દીવો બુઝાઈ જાય છે. ફરીને મંચ અંધકાર—આવૃત થઈ જાય છે. એટલામાં ડાબી તરફના પડદા સરરર કરતા ખોલાય છે. તેજ—તેજ થતું સર શાંતિદાસનું બેઠકખાનું, જમણી તરફ અમાસના દરિયા જેવો શ્યામ પથરાયેલો છે તેમાં અધ્ધર તરતા જહાજની જેમ છૂટું પડી આવે છે. અંદર ઝગમગ થતું, ધબકભર્યું વાતાવરણ છે. મંડળી જમવાના ટેબલની આસપાસ આરામથી ગોઠવાઈ છે. એક તરફ શ્રીકાન્ત, વચ્ચે લલિતા અને પછી શાંતિદાસ. બધે બત્તીઓ, ફૂલફૂલ અને ચળકતાં ચાંદીનાં પાત્ર. હાથીજી જમણના થાળ ઉપાડી જતો હોય છે. રેડિયોગ્રામમાં ‘હોળી ખેલત નંદલાલા'ની રેકર્ડ ચાલુ થઈ છે. છ—સાત વર્ષનો નીલુ કિનખાબી બંડી ને કસબી કોરનું પીતાંબર સજી, બાલિશ છટાથી સહજ ચેષ્ટા કરી નાચતો હોય છે. બંને પુરુષો રસપૂર્વક જોઈ રહ્યા છે : કોઈ વાર બાળકને તો કોઈ વાર એની માતાને. રૂપેરી પાન આવે છે. શ્રીકાન્ત સિગાર સળગાવે છે. શાંતિદાસ પાનનું બીડું લે છે ને બીજું પત્નીને ધરે છે. લલિતાના હાથમાં ને હાથમાં પાન રહી જાય છે, કારણ રેકર્ડ પૂરી થતાં ઊભી થઈ જઈ, ટેબલ પરનું શોભાનું ચિત્રિત બેડું ઊંચકી લઈ, પોતે એ જ ગાયન ચાલુ રાખે છે. બેડાને તાલ આપી મુખથી હાવભાવ કરે છે અને નીલુ પણ રંગમાં આવી નાચ્યે જાય છે. ગૃહસ્વામિનીએ મોહક બનારસી વેષ ધારણ કર્યો હોય છે. શાંતિદાસ ખુશીમાં આવી તાળીઓ પાડે છે; શ્રીકાન્ત 'વાહ, વાહ' કરે છે. હાથીજીથી પણ રહેવાતું નથી; બારણા પાસે થંભી જાય છે. નીલુ થોડી વારમાં થાકી નાચતો બંધ થઈ જાય છે. ઊંઘમાં આવ્યો હોય એમ શેતરંજી પર ઢળી પડે છે. શાંતિદાસ તથા શ્રીકાન્ત લલિતાને બૂમ પાડે છે : 'ચાલુ રાખો—ભંગ ન પાડો !' લલિતા સહેજ હસીને ચાલુ રાખે છે. એટલામાં પાછલી તરફ ટેલિફોનની ઘંટડી વાગે છે. વિલંબ થતાં ઘંટડી અટકી, બંધ થઈ જઈ, ફરી જોરથી વાગ્યા જ કરે છે. લલિતા તે તરફ જવાનું કરે છે પણ શાંતિદાસ, ઇશારાથી સૂચવી કે ફોન પોતાનો હશે, અંદર જાય છે.) નીલુ : (એકાએક રડી ઊઠી) સુંદરાબાઈ ! ક્યાં ગયાં, મારાં સુંદરાબાઈ ? લલિતા : (ગાવાનું પડતું મૂકી, પુત્રની પાસે દોડી જઈ ઘૂંટણીએ પડી) જરા માંદાં છે, તે ઇસ્પિતાલમાં ગયાં છે. સવાર પડ્યે તો આવીયે જશે. ચાલ, હું ગાઉં છું; તું ચાલુ રાખ. શ્રીકાન્ત : (લલિતાનો હાથ માનપૂર્વક પકડી લઈ, ઝૂકી ફ્રેન્ચ ઢબે ચૂમી કરતો) ના, તું ચાલુ રાખ, (બેડું નિર્દેશી) બેડાનૃત્ય. સૂવા દે, છોકરાને ! (લલિતા હાથ ખેંચી લે છે.) નીલુ : (બેઠો થઈ જઈ, શ્રીકાન્ત પ્રતિ ચોખ્ખી અરુચિ પ્રદર્શિત કરી) મા સાથે નહિ બોલવાનું ! લલિતા : (કંઈક અધીરાઈથી) એવું તે ચાલે ? મહેમાન સાથે, દર વખત એવું— નીલુ : (મોં લાલ લાલ થઈ જાય છે. ઊભો થઈ જઈ) મા, તું બહુ ગુસ્સો કરે છે ! તો હું બીજી મા લાવીશ ! એ ગુસ્સો નહિ કરે ! (લલિતાનું મોં એકદમ પડી જાય છે. નીલુ એને ભેટી પડી) ના, ચૂમી નહિ આપું. (“સુંદરાબાઈ, મારાં સુંદરાબાઈ” કરતો અંદર દોડી જાય છે. લલિતા એની પાછળ જવા જાય છે, ત્યાં શ્રીકાન્ત એનો હાથ પકડી રાખે છે.) શ્રીકાન્ત : ઓર બઢાઈએ, લલિતા, લલિત લવંગલતા ! લલિતા : ના, મન ઊઠી ગયું. કોણ જાણે શાનો ફોન, રાતે દસ વાગ્યે ! શ્રીકાન્ત : (અવાજ ધીમો કરી) લલિ ડાર્લિંગ, આખી પરિસ્થિતિ મેં વિચારી જોઈ. (ભારપૂર્વક) ચિંતાનું કારણ નથી. (સ્ત્રી ઉત્સાહમાં આવ્યા વિના, પુરુષનું મંતવ્ય પૂરું સમજવા, એની સામે ધ્યાનથી અર્ધપ્રશ્નાર્થે જોઈ રહે છે.) સાચું કહું તો સવારની વાત પછી હું યે વિમાસણમાં પડી ગયો'તો, તારા ‘પ્રોબ્લેમ’ની. કંઈ રસ્તો ન સૂઝે ! યુરપની વાત જુદી રહી. અહીંના ડૉક્ટરને વિશ્વાસમાં લઈએ તો આપણા પર જ ચડી બેસે—જિંદગીભરની દાદાગીરી, ‘બ્લેક મેલ’. ને બીજી ચિન્તા : ન કરે નારાયણ ને કંઈક ઊંધુચત્તું થયું, તારો જીવે જોખમમાં આવી ગયો, તોય તારે એકલીએ જ મામલો પતાવ્યે છૂટકો. તું મરવા પડી હોત તોયે મારાથી મોં દેખાડાત ના. જોને, મને બધાં ઓળખે—ને તુંયે ક્યાં ઢાંકી રહે એમ છે ? લોકો શું ધારે ? એક જ. ને પછી બેશરમ નિંદાનો રાફડો ! મારા દુશ્મનો મને હાંકી જ કાઢે, પાર્નેલની પેઠે—નહીં તો પાર્નેલ ‘પ્રાઈમ—મિનિસ્ટર' થયો હોત ! એટલે ઊંટવૈદું તો પાલવે નહીં, કોઈ કાળે, આપણા જેવાંને. આ હલકી કોમો, આયાઓ ઇત્યાદિની વાત જુદી. પણ તું તો એવો વિચાર સુધ્ધાં, આવ્યો પણ હોય, તો કાઢી નાખજે—સદંતર મનમાંથી ! (સ્ત્રીના મુખ પર અકળ ભાવો પસાર થઈ જાય છે. જાણે ભીષણ દ્વંદ્વ ચાલતું ન હોય ! પુરુષ હસીને, સ્ત્રીને પોતાને હાથ અર્પી) પણ તને મારી મુબારકબાદી ! તેં ઠીક સર શાંતિદાસને તારી જાળમાં ફસાવ્યા—ને તે એક પ્રહરમાં જ ! હવે ચસકવા ન દઈશ, હોં ! (લલિતા આઘાત પામી તિરસ્કારથી જોઈ રહે છે.) ભલા માણસ—પતિઓનો વર્ગ ભલા માણસમાં જ ખપે—શિંગડાં ઊગવાનું જ બાકી છે ! લલિતા: (સંયમ ખોઈ) બસ કરો— શ્રીકાન્ત : કેવી નિરાંત લાગે છે, હવે ! (સસ્મિત) તમારા પતિદેવ મારા જેવા સિદ્ધ—અર્થના મહાભિનિષ્ક્રમણની જ ઘડીઓ ગણતા હશે; કેમ નહિ વારુ ? શાંતિદાસ : (બારણા પાસે જ ઊભા રહી જઈ, કંઈ ખાસ તથા ખાનગી કહેવાનું હોય એવા અવાજે) 'ડીઅર', આમ આવો તો જરા . . (પોતે ગભરાયેલા લાગે.) લલિતા : આવું છું, ‘ડીઅર’. શ્રીકાન્ત : (ધીમે રહી, લલિતાને સકટાક્ષ) 'ડીઅર' આટલામાં તે શું ગભરાઈ જતા હશે ! આ આજકાલના પતિદેવ, ખડેચોક બધું કરવાનો હક્ક ધરાવે છે તોયે ! મહેમાનને ભગાડવાની તરકીબ લાગે છે. હું યે આ ચાલ્યો. ‘મને પ્રેરતાં તારકવૃન્દ, આ હું ચાલ્યો રે.’ (લલિતા શાંતિદાસ પાસે જાય છે. બેડું હાથમાં રહી જાય છે. પતિપત્ની દૂર ઊભાં રહી વાત કરે છે. બન્ને ચર્ચાના વિષયમાં ગરકાવ, ચિંતામગ્ન લાગે. શ્રીકાન્ત ખડખડ હસતો હાથીજી પાનદાન લઈ જવા આવ્યો છે તેની પાસે જાય છે. એકી સાથે બે પાનનાં બીડાં ઝડપી, મોંમાં ભરી) ચાલો, આપણે પણ ગુસપુસ કરીએ. લલિતાબહેનને એક ઉંદર હેરાન કરતો, ત્યારે મેં એમને મારું પેલું પીંજરું આપ્યું'તું, યાદ છે ? જેમાં ઉંદરભાઈ હોંસે હોંસે રોટી ભણી આવે એટલે ઝપ દઈને લોખંડી પંજો પડે ! બસ, ખલાસ; મરીને ખતમ. નાની નાની પૂંછડી બહાર. હાથીજી : (હાથ જોડી) હાય.. ભાય બાપા. શ્રીકાન્ત : ત્યારે શું તમારા ઉંદરદેવ ખેતર હજમ કરી જાય, રૅશનના ચોખા પચાવી જાય, (પોતાના ઘટ્ટ વાળનો ગુચ્છો ફેંદતો) તાળકાના વાળ સુધ્ધાં ચાવી જાય, એ બહેતર ? ક્યાં સુધી આ લાગણીવેડા, જૂઠી દયા ! હિંદની ગરીબાઈમાં વધારો થશે—થયો જ છે, તે તમારે માથે. હાથીજી : (આકાશ તરફ આંગળી ચીંધી) ક્યારની અરજી નોંધાઈ ગઈ, ઉપર. શ્રીકાન્ત : ત્યારે અરજી પર જ જીવોને ! શું કર્યું, એ મારા પાંજરાનું ? મારે જોઈશે, આજ રાતે જ. સમું કર્યું ? હાથીજી : પણ, શા'બ ‘ટૅમ” ચ્યાં સે ? હું પેલી શુંદરાબૈ માટે બાઈશા'બનું ધ્યાન દોરતો— એક જ વાર શા'બલોગની વચમાં બોલ્યો—એટલે હડપ દઈને આ થોથું ભણવા આપ્યું ! (ખીસામાંથી ફાટી તૂટી ચોપડી કાઢે છે.) શ્રીકાન્ત : ઓહો, જોઈએ તો ખરા ! (ચોપડી હાથમાં લે છે.) “સંભાવિત સુંદરલાલ.” એ શું વળી ? (ચોપડી ઉઘાડી) અહા, બૅરિનું “ઍડિ્મરેબલ ક્રાઈટન.” (ચોપડી બંધ કરી) કારણ, હાથીજી, તમારે ‘મૅનર્સ' શીખવાની જરૂર છે. શેઠિયા હાજર હોય ત્યારે આંખ આડા કાન કરવાની કળા. હાથીજી : શેઠાણી હરહંમેશ કહે, “પાછા વચમાં બોલ્યા ?” શ્રીકાન્ત : તો તો, હાથીજી, પહેલો જ અંક આપણને બા કામનો; પછીનો ભૂલથાપમાં નાખે એવો. વાંચી નાખી ? હાથીજી : (ભોંઠા પડ્યા વિના) કામમાં રહ્યો, ભાઈશા'બ, એટલે ભૂલી જ્યો ભાઈશા’બ; આ બધી આયાલોગની ગરબડમાં. આફત જ ઊતરી છે, આફત. શ્રીકાન્ત : હેં ? હાથીજી : આજકાલના ભાયડા, મારા બેટા, છોકરાંછૈયાંને રમાડવાને બા'ને બૈમાણસની આસપાસ ઘૂમતા જ હોય ! છોકરાંને પણ આંખ છે—અને અમારી પણ શરમ ના રાખવી ? કાળ રાશી છે, રાશી. સમજુડોશીનેય લાગી ના આવે, આ સુંદરાબૈનું પ્રક્રણ જોઈ ? એ ડાહી ડોશીની વાત હોળેહોળ આની...હાચી પડી. શ્રીકાન્ત : હેં ? હાથીજી : ચકચારભર્યો કિસ્સો. “સંદેશ”માં ફોટું સાથે લે એવો. શ્રીકાન્ત : પણ એવું થયું શું ?તમે ને ડોશી ખાઈપીને સુંદરાની પાછળ પડ્યાં છો, તે તમે બે સરમુખત્યારોએ મળી બિચારાંને કર્યું શું ?ચાંપતાં પગલાં ?ઇસ્પિતાલ ભેગાં કરી દીધાં ! ! હાથીજી : (પહેલાંનું યાદ કરતો) પહેલેથી અપલખણી. હગ્ગા મસિયાઈ ભાઈની માયા. ભાઈને બૂન કરતાં એકલાં બેસી રહે, એમના એમ, કલ્લાકો ને કલ્લાકો. ને ખરે બપ્પોરે તરણને ટકોરે પીપડિયા હેઠળથી હરકી, હાલ્યાં જાય શિનેમું જોવા ! ! અંધારામાં બેહવા દસ આનાની ટિકિટ—એમને જ પાલવે ! શ્રીકાન્ત : એમ ! ! હાથીજી : પણ એમ પિયેરિયાની હગાઈ કાઢી ચલાવ્યે રાખે તે કોને ગળે ઊતરે ! શ્રીકાન્ત : એમ .. ત્યારે બીજો પણ કોઈ છે ખરો ! . . .આ ભાઈનું શું થયું ? હાથીજી : આજકાલ નથી દેખાતો; ગયે પોરથી. શ્રીકાન્ત : એમ .. હાથીજી : કોણ જાણે ક્યાં છૂ થઈ ગયો ! શ્રીકાન્ત : કેવો હતો, અચ્છો ? હાથીજી : દેખીતે તો એમની ન્યાતનો, હારો જુવાન મરેઠો. ઊંચો, મજબૂત બાંધાનો, ગોરો . . શ્રીકાન્ત: ઊંચો, મજબૂત બાંધાનો, ગોરો . . એવા હોવું એ પ્રેમીનો વિશિષ્ટ ધર્મ લાગે છે. અને એવા ‘સ્ટૅન્ડર્ડ મેક’ના ના હોઈએ, તો થવું. અને તેમાંય દૂરદૂરનાં છતાં પાસેપાસેનાં મામાફોઈની સગાઈ કઢાય, તો તો જોદ્ધાઓની આખી સેનાને ટપી જવાય ! હાથીજી : પાપનો ઘડો આખરે તો— (લલિતા અને શાંતિદાસ વાત કરતાં કરતાં આગળ આવે છે.) શાંતિદાસ : (ભારેખમ મોં કરી) બિચારી . . મરી ગઈ. શ્રીકાન્ત : કોણ ? (સહેજ તોછડાઈથી) નામ તો દેતા નથી, ને એટલામાં તે કોણ મરી જાય ? પાળેલી બિલાડી ? શાંતિદાસ : ભાઈ મશ્કરીનો વખત નથી. સુંદરાબાઈ મરી ગયાં. દસ મિનિટ પહેલાં. લલિતા : (ખૂબ લાગી આવ્યું હોય એમ) અને આપણે ત્યાં ગીત નાચ... શ્રીકાન્ત : (વાત હજી બનાવટી લાગતી હોય એમ, લલિતા તરફ જોઈ) હોય નહીં ! સવારે તો— લલિતા : (આંખ ભરાઈ આવે છે. આંસુ લૂછતી) પણ થયું શું—એકાએક ? મનાતું જ નથી ! હવે શું કરીએ ? શાંતિદાસ : (આવી પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા ટેવાયેલા હોય એમ પ્રથમ તો કોણ હાજર છે તે તરફ પોતાનું ધ્યાન દોરી, નોકરને) જા, તું તારું કામ કર. (હાથીજી જાય છે એટલે) ગેરકાયદેસર ગર્ભ રહ્યો, ગર્ભપાત થયો, ને એમાં બન્નેએ જીવ ખોયો. (વિરામ, શ્રીકાન્ત વિચારમાં પડી જાય છે.) જોકે આમાં ખરો ખૂની તો બાપ છે ! બેવડો ખૂની; માનો ને બચ્ચાનો ! (મંડળીને ભૂલી, લમણે હાથ પછાડી, ઉશ્કેરાઈ) પણ કોઈને પકડી શકાતાં નથી ! ઘરમાંયે ! (ધીમે રહી, સંતાપપૂર્વક) ને ખોવાઈ જાય છે. . લખોટી : ઘરની લખોટી. કોઈનું—કોઈ કર્યે કોઈનું ચાલતું નથી.. હે રામ... શ્રીકાન્ત : (શાંતિદાસ તરફ દયા—તિરસ્કારસૂચક દૃષ્ટિપાત કરી, મોં મચકોડી, લલિતા પ્રતિ) જોયું ? પાછું એનું એ જ. . ભૂત ! (માથું ધુણાવતો) મુશ્કેલ ‘કેસ' છે. વાતવાતમાં લખોટી ! શાંતિદાસ : (બેબાકળા દેખાતા) લખોટી. . કોણે વાત કરી લખોટીની ? સુંદરાબાઈએ ? શ્રીકાન્ત : (નાના છોકરાને રીઝવતો હોય એમ) ના, સાહેબ, ના. શું વાત કરતી'તી બિચારી સુંદરાબાઈ હવે ? (લલિતા તરફ જુએ છે. એ શોકભર્યા ઊંડા ચિન્તનમાં નિમગ્ન છે. વાતમાં એનું ખાસ ધ્યાન નથી એમ લાગે. એના પતિને સફાઈથી વાગ્યબાણ મારવાની તક મળતાં શ્રીકાન્ત ચલાવ્યે રાખે છે.) એ તો બહાર વાત થાય છે, સર શાંતિદાસ; તમારા આદર્શ ઘરસંસારની. ને લોકોને દ્વેષ હોય એટલે વધારીને જ વાત કરવાના— કંઈ કંઈ વાત, ન મનાય એવી વાત ! દાખલો આપું. હમણાં જ કેસ થયો'તો, ખાસ્સા મોટા માણસને ઘેર. મારો મિત્ર થાય; કૉલેજના વખતનો. તમે પણ ઓળખો.. નામ નહિ દઉં. એનું છોકરું કંઈ ગળીબળી બેઠું હશે, એટલે ડૉક્ટરને વહેમ પડવાથી, એને છોકરાની નર્સ સામે કેસ માંડવો'તો; બેદરકારી, ‘કલ્પેબલ નેગ્લિજન્સ'થી મૉત આણવાનો. ત્યારે વાતવાતમાં એ ગૃહસ્થ બોલી ગયા, પોતે જ, કે સંભળાય છે કે સર શાંતિદાસ જેવા પણ જોખમ સમજતા નથી—લખોટીથી ખેલે છે, બાળબચ્ચાં સાથે ! (હેતુપૂર્વક અટકી, શાંતિદાસને પોતાની નજરથી ધરી રાખે છે. શાંતિદાસ અણધાર્યો આઘાત લાગ્યો હોય એમ ફાટી આંખે સાંભળી લે છે.) હું રહ્યો અજાણ, કુટુંબકબીલા વિનાનો 'બૅચલર ', એટલે મેં સહજ તમારો બચાવ કર્યો. એમાં શું બગડ્યું ? ઊલટું જે માણસ મોટાઈ મૂકી, ઘરનાંની સાથે રંગબેરંગી લખોટાની મજા માણી શકે એને માટે મને તો માન થાય છે; જરૂર ! કેવી નિર્દોષ ક્રીડા, સહકુટુમ્બ માણી શકાય એવી ! ત્યારે તો આ ઘરનાં એકેએક લખોટી ગબડાવવામાં—કે પછી લખોટી બનવામાં, નિષ્ણાત હશે; કેમ, નહીં, લલિતા ? (ફરી સ્ત્રી સામું જુએ છે, તો એ આગળની ખુરશીના હાથા પર બેસી જઈ પુરુષોની ચર્ચા સાંભળ્યા કરે છે; ભાગ લેવાની રુચિ વિના. લલિતાના ઊંડે ઊંડાણમાં કેટલું મંથન ચાલી રહ્યું છે તેનો ખ્યાલ શ્રીકાન્તને નથી.) શાંતિદાસ : (સિદ્ધાન્તભંગ થયો હોય એમ) કેવા ખોટ્ટા ખ્યાલ, લોકોના ! ને માફ કરજો, તમારા પણ ! લખોટી તે કંઈ રમત છે ? એટલે તો હું બીજા કોઈને સોંપું નહીં, કદાપિ નહીં ! અણસમજુને હાથે ભૂલ થઈ જાય— શ્રીકાન્ત: અરે, મહેરબાન, ભલભલાને હાથે ભૂલ થઈ જાય ! 'એક જ ભૂલ’— 'એક જ પ્યાલો—ને ‘ભૂલનો ભોગ’.. કોણ ? નિર્દોષ. (શાંતિદાસ ચમકે છે. પત્ની ભણી જુએ છે. લલિતા વાતમાં ચિત્ત ન હોય એમ બતાવે છે.) સાચે જ, સર શાંતિદાસ, લલિતાના તથા તમારા હિતેચ્છુ તરીકે મારું માનો તો લખોટીને ઘરમાંથી કાઢી નાંખો — જડમૂળ ઉખાડી દો, મનમાંથીયે, હવે, આજથી ! શાંતિદાસ : (આવેશપૂર્વક) શા માટે ? શ્રીકાન્ત : જોખમભરી ચીજનો સદંતર બહિષ્કાર જ હોય; ઘરમાં તો ખાસ. લાવો, આપતા હો તો—અત્યારે ને અત્યારે એકેએક વીણી, લખોટી એકસામટી આ ચોપાટીના દરિયામાં પધરાવી આવું ! શાંતિદાસ : (બેહદ માઠું લાગ્યું હોય, સખત ફટકો પડ્યો હોય એમ પત્ની ભણી દયામણી આંખે જોઈ રહી) લલિતા, લલિતા, તેં ? ..ના, ના... (આગળ બોલી શકતા નથી.) લલિતા : (જાગતી હોય એમ ધ્યાન આપી) માફ કરો. શાંતિદાસ : તેં, આવાને ? આપણા ઘરમાં—આપણા જીવનમાં—અંગતમાં અંગત સ્થાને—ના, ના ! લલિતા : (ગળગળી) મારે બીજીયે માફી માગવાની છે, વધારે મોટી. શાંતિદાસ : (પીગળીને, પત્નીની પીઠ પર હાથ ફેરવી) કંઈ નહીં... થયું તે થયું. શ્રીકાન્ત : (વાત બદલવા ચિંતાતુર) અરે સાહેબ, ભૂલ તો મારી થઈ, કામની વાત મૂકી બૌદ્ધિક ચર્ચા ઉપાડવાની. સારું, એ વાત જવા દો. મુદ્દાની વાત પર આવીએ; સુંદરાબાઈની. શાંતિદાસ : (નિસાસો નાખી) શ્રીકાન્ત, તમે સમજી નહિ શકો. તમારી ટ્રેનનો પણ વખત થવા આવ્યો. નાહક મોડું થાય છે. તમારે અહીં કામ નથી અને અમારે નકામી વાતનો વખત નથી. (શ્રીકાન્તની હાજરી અવગણી; પત્ની પ્રતિ) હજી તો, 'ડીઅર', આપણે નક્કી જ કરી શક્યાં નહીં— (લલિતાને માથે હાથ મૂકી, કોમળતાથી) 'ડીઅર' ! બાઈને ઘેર ખબર આપ્યે જ છૂટકો — તરત જ. લલિતા : પણ એમની છેલ્લી ઇચ્છા ન ગણકારવી ? શાંતિદાસ : આ કલંક. . (સખેદ માથું ધુણાવી) ગુપ્ત ના જ રહે. શ્રીકાન્ત : માફ કરો, શાંતિદાસ; તમે ન્યાયાધીશ હશો પણ હું તો માણસ છું. એ બાઈ મારા કેન્દ્રમાં આવતાં. મારાં શિષ્યા કહેવાય. મારે પણ ધર્મ છે; એમને ખાતર મારાથી બનતું કરી છૂટવાનો. શાંતિદાસ : તો પછી આડી વાતમાં ન ઉતારો. અમે સીધી વાત સમજીએ; આ ઘરમાં. શ્રીકાન્ત : (ચિડાઈ, સંયમ ખોઈ) સીધી વાત પણ કોણ કરે છે, આ ઘરમાં ! લલિતા : (ઊભી થઈ જઈ) આ શું કરો છો ! સ્ત્રી ઠાઠડીએ બંધાય છે અને તમે પુરુષો — શ્રીકાન્ત : (લલિતાને જ ઉદ્દેશી, માત્ર એ ડાહી હોય અને સમજી શકશે એવું સૂચવતો) તું મોં ખોલે તો સમજ પડે; સીધેસીધી વાત. લલિતા : (શ્રીકાન્ત તરફ નારાજ નજર ફેંકી, એને ચૂપ કરી, શાંતિદાસને) ‘ડીઅર’, તમે ટેલિફોન સાંભળ્યો. તમે આખી વાત કરો. મારા મગજમાં જ નથી ઊતરતું— શાંતિદાસ : (પોતા પર કાબૂ મેળવી, પત્ની તરફ જોઈ શ્રીકાન્ત હાજર જ ન હોય એમ એને બાતલ કરી) ટેલિફોન આવ્યો તે સાર્વજનિક દવાખાનામાંથી : 'તમારે ઘેર કોઈ બાઈ છે, સુંદરા નામની ? એને વિષે અમે કંઈ જાણતાં નથી પણ એ મરી ગઈ. જલદી લઈ જાઓ, નહીં તો શબ કાઢી નાંખીશું.' તુરત તો મને ગુસ્સો ચડ્યો, નર્સ પર. દાળમાં કંઈ કાળું લાગ્યું; એટલે ડૉક્ટરને બોલાવી એની જ ઊલટતપાસ લીધી, મેં પોતે. ચેતાવ્યોઃ કે હું કોણ છું. આખરે આટલી વાત કઢાવી. સમજુડોશી સાથે સુંદરાબાઈ સાંજે અહીંથી ગયાં, એટલી તો આપણને ખબર છે. ખરું પૂછો તો સ્ટ્રેચર મંગાવવું 'તું; 'ઍમ્બ્યુલન્સ'. અરે, આપણા ‘ફૅમિલિ' ડૉક્ટરને વેળાસર કહ્યું હોત તો—તો બન્નેનો જીવ બચી જાત ! પણ આ આખો બનાવ, ગમે તેટલો ભેદી હોય તોય, એક હકીકત સ્પષ્ટ તરી આવે છે : દિવાસ્પષ્ટ, સ્ત્રીની એક ચિંતા, પહેલેથી છેવટ સુધીની, ને તે એક જ—કે કોઈ ન જાણે ! કોઈ ન જાણે ! પોતાનું નામ બહાર ના આવે—નામનિશાન ના રહે, પોતાનું કે બચ્ચાનું ! એ એક જ બીકે એમનો જીવ લીધો; પોતાનો ને બાળકનોય —અને ખરા ગુનેગારોને છટકી જવા દીધા ! લલિતા : (મનમાં તોફાન ચાલી રહ્યું હોય એવામાં એકાએક કંઈ સ્પષ્ટ સૂઝતું હોય એમ પોતાને ઉદ્દેશીને ઉદ્ગાર કાઢતી) એમ જ .. એક જ બીક – લોકલાજની. શ્રીકાન્ત :'અબ તો બાત ફૈલ પડી, લોકલાજ ખોઈ...’ શાંતિદાસ : (એને અવગણી) એમ જ. ડોશીનેય વહેમ ન આવે માટે ક્યાં સુધી તે બસસ્ટેન્ડ પર ખોટી થયા. ને હૉસ્પિટલમાંથીય ડોશીને પાછી મોકલી આપવા બનતું કર્યું ! શ્રીકાન્ત : તોયે ડોશી ખસ્યાં નહીં હોય, સમજુ નામ છે તે ! શાંતિદાસ : ને ડૉક્ટર નર્સનેય વહેમ ન પડે માટે દુખાવો છે, ગાંઠ, એવાંતેવાં કારણ ક્યાં સુધી— છેવટ સુધી ! એમ, કે “આમાં કંઈ નથી,” “એમાં કંઈ નહીં !” છેવટ સુધી એને લાગ્યું હશે કે બાળકને સંતાડી, પોતે તો બચી જશે. કેવી વિચિત્રતા ! એટલે જોખમ સમજાયું નહીં તે બેહદ આત્મવિશ્વાસને લીધે. લલિતા : (પહેલાંની જેમ) એ આત્મવિશ્વાસ નહોતો…… પાયા વગરનું મંડાણ. શ્રીકાન્ત : સ્ત્રી માત્ર અકળ. અથવા તો મારી વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં 'ઇન્હિબિટેડ.” દબાયેલી, કચડાયેલી. કોઈનામાં હિમ્મત ન મળે ! (લલિતા ફાટી આંખે એના તરફ જોઈ રહે છે.) શાંતિદાસ : (શ્રીકાન્તનું સાંભળ્યું, ન સાંભળ્યું કરી) કોણ જાણે કેવો નામર્દ એનો પ્રેમી ! શ્રીકાન્ત : અધકચરા ઊંટવૈદ કરતાં કોઈ સારા ડૉક્ટર પાસે લઈ ગયો હોત તો બિચારી બચી જાત. શાંતિદાસ : (ચિડાઈને) આ કેસમાં એવા કરપીણ ઊંટવૈદાનો, રાક્ષસી ઉપચારનો સવાલ જ નથી— 'ક્રિમિનલ' ફોજદારીનો. લલિતા : ડૉક્ટરનો આશરો લેવો નકામો... કુદરતી ઘટનામાં. શાંતિદાસ : (સકટાક્ષ, શ્રીકાન્તને ઉલ્લેખી) આ 'બૅચલર’ને ઘણી ખબર લાગે છે ! શ્રીકાન્ત : કેમ ન હોય ? જેને સામાન્ય જનતાના પ્રશ્નો ઉકેલવાના છે ? શાંતિદાસ : ત્યારે વિશિષ્ટ વ્યક્તિનું શું ? એમના પ્રશ્નો શી રીતે ઉકેલશો ? લલિતા : પછી શું થયું ? આખી વાત તો કરતા નથી ને — શાંતિદાસ : પછી બાળક અવતરી ગયું. મરેલું ક્યાંથી જીવે ? લલિતા : ને કદાચ.. સ્ત્રીનો મોટામાં મોટો કોડ એ જ હશે, એ અભાગિયું બાળક ! શાંતિદાસ : (ઉતાવળે) એ તમે ખોટી સહાનુભૂતિ લગાડો છો ! કોણ જાણે કેટલામી વાર આવું બન્યું હશે, એવી બાઈને ! લલિતા : ના, ના.. શાંતિદાસ : કેમ નહીં, શ્રીકાન્ત ? (જવાબમાં શ્રીકાન્ત સંદેહાર્થે ખભા ચડાવે છે) લલિતા : (આઘાત પામી, પતિને) તમે ? શાંતિદાસ : પણ છટકી ગઈ હશે કાયદાના પંજામાંથી, એ સુંદરા, હરવખત. એને જરૂર લાગ્યું હશે, આજ છેલ્લી ઘડી સુધી, કે 'આટઆટલી વાર કાયદો તોડ્યો ને કંઈ થયું નહીં. એમાં કંઈ નથી !’ દરેક ગુનેગાર એવી આશા સેવતો હોય છે. લલિતા : ના, ના... શાંતિદાસ : એક વાર જે કાયદાને છેતરે છે એને કંઈ લાગતું પણ નથી હોતું, બીજી વાર. આશ્ચર્ય તો એ કે માણસ કેટલું જલદી રીઢું બની જાય છે ! લલિતા : (પોતાના પતિની ન્યાયબુદ્ધિ વિષેનો ભ્રમ દૂર થતો હોય, એ જુદા જ સ્વરૂપમાં દેખાતા હોય, એમ સખેદ—આશ્ચર્ય) શું કહો છે .. તમે ? એ સ્ત્રીને એળખતા હતા તોયે ! શાંતિદાસ : (પત્નીને અણધાર્યું માઠું લાગી ગયું એમ સમજી જઈ, પોતાને બચાવ કરવા તથા એને શાન્ત પાડવા) એ સ્ત્રીને કોઈના દેખતાં હલકાં પાડવાનો આપણો ઉદ્દેશ હોય જ નહીં. હશે. વળી તમારા સમર્થનમાં એટલું પણ કબૂલું: કે સ્ત્રી માતૃત્વની ભાવનાથી પ્રેરાય છે કે આપણા મહેમાનના શબ્દોમાં “ગ્લૅન્ડ્સ”ને લઈને કામવશ બને છે—નૈતિક દૃષ્ટિએ બન્નેમાં આસમાન જમીનનો ફેર છે. (લલિતા હૃદયસ્થ આશાને આ ચુકાદાથી ટેકો મળ્યો હોય એમ પતિ સામે ભાવથી જુએ છે.) શ્રીકાન્ત : ફેર નથી, તસુમાત્ર. સાચી સ્ત્રી પોતાની મૂળભૂત સહજ શક્તિને તાબે થાય છે તથા તાબે થવામાં સ્વયમ્ મહાશક્તિ બને છે. એ શક્તિના માતા અને પ્રિયા એવા બે ભાગ પાડવા એ જ કૃત્રિમ હોય, તો પછી ઉભય વચ્ચે ઉચ્ચનીચનો સવાલ જ ક્યાંથી ? શાંતિદાસ : નથી જ. કાયદાની રૂએ આમ કે આમ : પણ બાળક તો ગેરકાયદેસર, એને જનમવાનો હક્ક નથી. (લલિતા પાછી ખુરશીના હાથા પર બેસી જઈ, શૂન્ય અવકાશમાં જોઈ રહે છે.) શ્રીકાન્ત : (ચર્ચાને ગંભીર રૂપમાં પરિણમતાં અટકાવવા) શાંતિદાસ, એ બાઈની કંઈ છેવટની માગણી ? છેવટછેવટનાં એ કેવાં હતાં ? આંખમાં આંસુ— શાંતિદાસ : છાંટ લેશ નહીં. એમ ને એમ આંખ મીંચાઈ ગઈ—ના, કહે છે કે એક આંખ ખુલ્લી રહી ગઈ ! રહી જ ગઈ ખુલ્લી, જોતી — લલિતા : (કોમળતાથી) કોઈએ હાથથી ઢાંકી નહીં ? શાંતિદાસ : કોણ જાણે, રહી ગયું હશે, ગભરાટમાં. ડૉક્ટર બિચારો.. ધર્મસંકટ જ ! એક પક્ષે દર્દી તરફની સામાન્ય ફરજ; પણ પાછળથી કોઈ દ્વેષીલા અવળો અરથ કાઢે તો કદાચ પોતે સંડોવાય, ઇસ્પિતાલ પણ સંડોવાય, આપણે પણ સંડોવાઈયે ! કંઈ નહીં તો સાર્વજનિક સંસ્થાના ધર્મિષ્ઠ દાતાઓ માથે પડતા આવે : કે આવો કેસ જ કેમ લીધો; બીજા દર્દીઓને જાણ થવી ન જોઈએ; સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠાને ધક્કો પહોંચવો ન જોઈએ— શ્રીકાન્ત : ઇત્યાદિ, ઇત્યાદિ. લલિતા : અહા, બિચારી સ્ત્રીનો તો વિચાર જ ના આવ્યો કોઈને ! શાંતિદાસ : અરે, ‘ડીઅર', જરા વ્યવહારુ થાઓ, વ્યવહારુ. છાંટા તો ઊડવાના જ. ને તે શું મારે ખાવાના, આવા કેસમાં ? ન્યાયમૂર્તિને પરવડે ? કેવો કઢંગો દેખાઉં ! જાણે સાક્ષીના પીંજરામાં પુરાયેલો હોઉં ! સદ્ભાગ્યે વાત આટલાથી જ અટકશે. હવે .. તમારામાંથી જે કોઈને આ કેસ વિષે ખબર હોય તે હવે નાહકની ઉપાધિ મારે માથે ના વહોરો તો સારું. ‘ડીઅર’, તમે તો સવારે જ આવો વહેમ છતાં વિચાર્યા કર્યા વિના એવી બાઈને અઢીસોની લોન આપી તમારી સહાનુભૂતિ બતાવી. ત્યાર પછી આ કમનસીબ બનાવ. હવે વિચારો કાર્ય કારણનો સંબંધ : ‘પ્લૉઝિબલ એવિડન્સ.' એ જ પૈસાના બળે કલંકિત સ્ત્રીને પ્રોત્સાહન મળે કે નહીં ? તમારી 'સ્ટેટસ’વાળાં, લેડી શાંતિદાસ, શંકાલેશની પર હોય; હોવાં જ જોઈએ ! ‘સીઝર્સ વાઇફ ઇઝ અબવ રિપ્રોચ.' પણ તમેય—એ પૈસા ચિઠ્ઠી તો તમારા હિસાબમાં પડીયે ગઈ હશે; ઑડિટર્સ તપાસશે ને નોકરો મીઠુંમરચું ભભરાવી ટાપશી પૂરશે : એ એમનાં સગાંને, ને એ એમનાં સગાંને, એમ ‘ઍડ ઇન્ફિનિટમ્.’ શંકાનો ઝેરી ગૅસ ! હશે, હવે એ વિષે તમારે વધારે પડતું બોલવાની જરૂર નથી. હવે રહ્યો સવાલ નોકરોનો. પેલાં સમજુડોશીયે કેવાં બડબડાટિયાં— ઇસ્પિતાલમાં નવરાં બેઠાં મરતી બાઈનું ગુણગાન શરૂ કર્યું. ને બધાં ભેગો મારો પણ ભાંગરો વટાયો.. એમ કે હું રહું ઉપર માળિયામાં એકલો, ત્યારે આ જ બાઈ ભોજન લઈને એકલી ઉપર આવતી ! કેવો સૂક્ષ્મ ગંદો પ્રચાર ! શું કરીએ એ ડોશીને ! ડૉકટરે જ સલાહ આપી, ડોશીને ખસેડી લેવાની. એટલે તો મોડું થયું મને. બરાબર. . ડોશીએ મોં જ ખોલવાનું નથી. લલિતા : મને તો કંઈ ખબર નથી, પણ એમને ખબર હોય તો ? ખરા અપરાધીને ના પકડીએ ? (શ્રીકાન્ત તરફ જુએ છે. શ્રીકાન્ત ભીંત સામું જુએ છે.) શાંતિદાસ : (હજી પહેલાંનો વિચાર મનમાં ઘોળાતો હોય એમ) હું પોતે જ, હમણાં જ, બધાં નોકરોને બોલાવી વસ્તુસ્થિતિથી વાકેફ કરી દઈશ. ને ડોશીને તો થોડા દિવસ ગામડે મોકલી દઈએ — 'સેફર’. ડોશી કદી ચુપકીદી નહિ પકડે—નાહક મને સંડોવશે. અને એવી વાત થાય એટલે છાંટા તો ઊડવાના જ. શ્રીકાન્ત : ધર્મસંકટ જ, ન્યાયમૂર્તિ ! ત્યારે તો એ ધોરણે ડૉકટરે પણ ઢાંકપછેડો કરવો, એ બાળકનો. તમને તો અપજશ મળે, પણ એની તો નોકરી જાય ! શાંતિદાસ : હોય ! એ બધાં શેઠિયા દાતા મારા હાથમાં રમે છે. આમાં ડૉક્ટરનો શો વાંક ? પરંતુ એને અચકાતા જોઈ જરા સખ્તાઈ વાપરી, મારે કહેવું પડ્યું કે, ‘રમણલાલ, ગેરકાયદેસર બાળકને ઢાંક્યે નહીં ચાલે.’ લલિતા : શા માટે ? સ્ત્રીએ જીવ આપ્યો એ પૂરતું નથી ? હવે શા માટે. . બદનામ— શાંતિદાસ : (કડકાઈથી) કારણ આ હાથે કરીને ગેરકાયદેસર બચ્ચાને જન્મ આપવાનો કેસ થયો. અને એમ કરવાનો કોઈ માને હક્ક નથી— છે, લલિતા ? (જવાબ નથી.) ડૉક્ટર પણ ઘણો ન્યાયવૃત્તિવાળો, વાજબી જોઈને ચાલનાર. એણે તરત જ કબૂલ્યું— શ્રીકાન્ત : આખરે. શાંતિદાસ : એના શબ્દો યાદ રાખવા જેવા છે: ‘આપને અને કાયદાને માન આપીને...’ શ્રીકાન્ત : તથાસ્તુ. લલિતા : પણ કોણ હશે એ પુરુષ. . બચ્ચાનો બાપ ? શા માટે સ્ત્રી એકલીને માથે આખું આભ તૂટી પડે ? શા માટે એ પુરુષની પણ ફજેતી ના થાય ? શ્રીકાન્ત : કાયદો લાચાર છે, બાઈની જુબાની વિના. શાંતિદાસ : એ વાત કઢાવવા ઓછી મહેનત કરી ! શ્રીકાન્ત : (અસ્વસ્થ પણ તટસ્થતાનો ડોળ કરતો) હં. . પછી ? શાંતિદાસ : (વિચારમાં પડી) કહે છે, બાઈને ત્રીજો મહિનો જતો હતો. (લલિતાને ઉદ્દેશી) તમે લોકો ક્યાં હતાં ? હું તો અમેરિકા . . . લલિતા : ત્રીજો મહિનો ? (યાદ કરી, સરળતાથી) ત્યારે તો એ....અમે બધાં નર્મદાતીરે ગયાં'તાં, શ્રીકાન્તને ત્યાં. હા, તે અરસામાં જ. શાંતિદાસ : (અર્થસૂચક રીતે) એમ . . . શ્રીકાન્ત : (સહજ પ્રશ્ન કરતો હોય એમ) બાઈ પોતે કંઈ ન બોલ્યાં, એમ ? કંઈ નહીં ? શાંતિદાસ : (અચાનક એમના કાયદાબાજ ચિત્તમાં શ્રીકાન્ત વિષે શંકા જાગતાં, હેતુપૂર્વક અર્ધસત્ય કહી સામા પર એની શી અસર થાય છે તે જોવા) એવું કોણે કહ્યું ? અમુક માહિતી કોર્ટમાં જ અપાય. શ્રીકાન્ત : (બેદરકારીનો ડોળ કરી) એમ ! ! આશકને બેધડક ઉઘાડો પાડ્યો શું ? લલિતા : (આશ્ચર્યપૂર્વક) સુંદરાબાઈએ, પોતે ? મનાતું નથી મારાથી. શાંતિદાસ : (પત્નીને) તમે મને કઢંગા પ્રશ્નો બધાં વચ્ચે પૂછો નહિ તો સારું. આપણે બદનક્ષી કેસમાં નથી ઊતરવું. લલિતા : પણ અંદરઅંદર વાત કરવાનો શો વાંધો ? કહો તો ખરા ! (શાંતિદાસ ભારેખમ મોં રાખી મૌન પકડે છે. લલિતા, શ્રીકાન્ત ભણી સ્વસ્થતાથી આંખ માંડી) તમને ખબર હશે. તમારી સાથે એકાન્તમાં શું વાત કરતાં'તાં, આજે જ સવારે ? શ્રીકાન્ત : કંઈ ખાસ નહીં. લલિતા : પણ તમે તો કહ્યું મને, ત્યાર પછી, કે એને મદદ જેઈએ છે. શાંતિદાસ : એમ .. . શ્રીકાન્ત : એટલું તો લલિતાય જાણતી'તી. શા માટે વધારે કહે, મને ? લલિતા: તમે સલાહ આપતા'તા એટલે. શાંતિદાસ : આવી સલાહ ? (દ્વેષથી શ્રીકાન્ત ભણી જુએ છે. શ્રીકાન્ત નીચું જઈ રહ્યો હોય છે તે એકાએક આંખ ફેરવી શાંતિદાસ પર સ્થિર કરે છે. લલિતા આશ્ચર્ય પામી બન્નેનું વિલક્ષણ વર્તન જોઈ રહે છે.) લલિતા : (સ્વગતવત) અહા, કેવી વિલક્ષણતા.. સંસારની ! શાંતિદાસ : કેમ નીચું જોતા હતા, શ્રીકાન્ત ? ભડકી ગયા ? શ્રીકાન્ત : દુનિયાના ખાધેલા, મારા—તમારા જેવા, કંઈ એમ ભડકી જતા નથી. લલિતા : બરાબર. મૂએલાને સાંભળનાર કોણ ! શાંતિદાસ : 'ડીઅર' આપણને ખબર હોય તોય શું ? કાયદો લાચાર છે, પુરાવા વિના. અને આમાં શું પુરાવો હોય ? નહીં તો એવી બાઈ—રગેરગમાં ખાનદાન—એને આફતમાં નાખનાર, બેપરવા હૃદયહીનને, સંતાતા ચોર ખૂનીને — લલિતા : તે અત્યારે પણ બહાર ના આવે ? જે સ્ત્રીને પ્રેમ કર્યો તેને શ્મશાને વળાવવા ? શાંતિદાસ : (લલિતાને) શ્મશાને વળાવવા તો દોડ્યાં આવશે સગાંવહાલાં—ને હું લખી આપું, શું થશે ! બિચારાને વહેમ તો પડી જ ગયો હશે ! પણ જોયું, ન જોયું કરશે. રિવાજ પ્રમાણે કકળશે, આવતાંવેંત પોક મૂકશે, પણ એક પ્રશ્ન પૂછશે નહીં ! તમે.... તમે જઈને, મોટરમાંથી ઊતરી, બાઈને પ્રણામ કરી, ફૂલનો હાર મૂકશો. તમને એક બીજો મરણપ્રસંગ યાદ આવશે; તમારી આંખમાંથી ચોધાર આંસુ વહેશે. ને બધી આંખો ઠરશે તમારા પર. લેડી શાંતિદાસ આવું કરે એ જ સૌથી આશ્ચર્યજનક બીના; એમની સુંદરા ઘડીમાં હતી, ન હતી થઈ ગઈ તે નહીં ! ખરેખર લાગશે, એક એની છોકરી રતનને; બીજાં તો મોટાં થઈ ગયાં છે. પણ રતન— એ તો પથ્થરની જેમ થીજી જશે. એ નહીં રડે; પણ રડશે બીજાં બધાં—ઠાઠડી જતાં સુધી. ને તુરત ચા પીવા બેસી જશે, તમે મોકલેલી ગરમ થર્મોસની—એ બીજી નવાઈ. થયું ! આંખનો ભાર ઊતરી ગયો. આંતરડીમાં નિરાંત વળી ! હાશ, અપલખણી સુંદરા ગઈ ! ભૂલીયે ગયાં ! શ્રીકાન્ત : (સસ્મિત કદર કરતો) તમે પણ મારા જેવા 'સિનિક' ખરા, હોં ! ચાલો, સાથે મળી આ જમાનાનું “વૈરાગ્યશતક” જોડિયે. ભર્તૃહરિને પણ ટપાવી જાય એવું. શાંતિદાસ : ના, ભાઈ ના. તમને પહોંચાય નહીં. લલિતા : અત્યારેય સુંદરાબાઈનો ઘવાયેલો જીવ જોઈ રહ્યો હશે — શાંતિદાસ : બિચારી રતનને, એની બળતરા. શ્રીકાન્ત : સુંદરાએ મને વાત કેમ ન કરી ? સવારે જ પ્રસંગ હતો. લલિતા : (વિલક્ષણ રીતે) કારણ .. તમે ભડકી જાઓ એવા છો. શ્રીકાન્ત : (વાત બદલવા) રતન માટે કંઈ કરીએ. એ વિષે બાઈની છેવટની કંઈ ઇચ્છા ? શાંતિદાસ : છોકરીનું તો નામ જ લીધું નથી ! લલિતા : મા થઈ ને .. એટલું પણ નહીં ? શાંતિદાસ : એટલે જ નહીં. એને ભાન તો હશે જ કે વાત બહાર આવી એટલે રતનને ય બધાં પીંખી નાખવાનાં; એના ય જીવતરની ધૂળધાણી ! અરે, સુંદરા જીવી ગઈ હોત ને એને પતિ હોત તો રતનનું મોં સુધ્ધાં જોવા ન પામત—મા થઈનેય ! (લલિતા ઊભી થઈ જઈ આગળ આવે છે. એના મુખ પર સહેવાતી ન હોય એવી વેદના તરવરે છે.) શ્રીકાન્ત : (શાંતિદાસને વિવાદમાં કઢંગી સ્થિતિએ મૂકી, લલિતાની આંખે હાસ્યાસ્પદ કરવાની વૃત્તિથી) ત્યારે હું જ તમને પૂછું, સર શાંતિદાસ ! ધારો કે એ બાઈએ પોતે જીવવાની તથા બચ્ચાને જિવાડવાની હિંમત ભીડી હોત, તો તમે શું કર્યું હોત એમને ? શાંતિદાસ : (લલિતા તરફ જોઈ) અમારાં બાઈસાહેબ કહે તેમ ! મને લાગે છે : અમે નોકરીમાં કાયમ રાખ્યાં હોત, નહીં, "ડીઅર" ? આવા પ્રશ્નોમાં હું ને મારી પત્ની સદ્ભાગ્યે સહમત, પહેલેથી જ. અમે બંને વિવેકભર્યા સમાજસુધારાનાં હિમાયતી. કોઈ વાર એ આગળ, તો કોઈ વાર હું આગળ; પણ સાથે રહીને જ આગેકૂચ ! કેમ નહીં, લલિતા ? શ્રીકાન્ત : તમે એવી ‘પતિત’ સ્ત્રીને ઘરમાં સ્થાન આપ્યું હોત, એ તો માલિક તરીકે. પણ એના પતિ હોત તો ? પતિતાને સ્વીકારત ? શાંતિદાસ : (હાથની આંગળીઓ ખોલબંધ કરતા) તો. . તો સખેદ, પરંતુ સ્વધર્મ વિચારી, પત્નીને કહેવું પડ્યું હોત કે ‘માતા થવાનો અધિકાર તમે ગુમાવ્યો છે. (વિચારવા અટકી) પત્ની તરીકે હજીયે કદાચિત્ હું અપરાધ જતો કરું, પ્રાયશ્ચિત્ત કરો તો. જોઈએ તો બહારથી સાથે રહીએ પણ અંદરખાને અલગ. પરંતુ (હાથની મુઠ્ઠી વળાઈ ગઈ છે એને મક્કમતાપૂર્વક ટેબલ પર દાબી) માતામાં આ પાપ અક્ષમ્ય છે. તમારું દૃષ્ટાન્ત હિતકર નથી, આપણાં અન્ય બાળકો માટે. અર્થાત્ તમે ગૃહત્યાગ કરો. તે જ કલ્યાણકર, સર્વના હિતમાં. શ્રીકાન્ત : આ તો કથા જેવું લાગે છે ! દિવ્ય વાણી. શાંતિદાસ : કથાનું જ સ્મરણ થાય, સિદ્ધાન્તનિર્ણય સમયે. શ્રીકાન્ત : ટૂંકમાં બૈરીને સાફસાફ જણાવવાનું કે ‘તું છૂટી રહે તે જ સારું !' શાંતિદાસ : મારા જેવો “લિબરલ” તો જુદી “ઇન્કમ” ૫ણ બાંધી આપત. એક શરતે : કે એવી બાઈ મારાં બાળકોને મળવાનો પ્રયાસ ન કરે; કોઈ કાળે નહીં ! આમાં તો મારી સ્ત્રીયે સંમત થશે. શ્રીકાન્ત : જોયું, લલિતા ? શું મોંએ સુંદરાબાઈ જીવે ? શાંતિદાસ : કાયદામાં ગમે તેવી ઊણપો હોય, પણ કાયદો પણ એટલું તો સંભાળે છે : ભવિષ્યની પ્રજાને બગડતી અટકાવવી, દુરાચારી માતાના સહવાસથી. શ્રીકાન્ત : એવા હજારો દુરાચારી પિતા નથી ? એવા તો લાખો પુરુષો પડ્યા છે, નિરાંતે ઉચ્છૃંખલ જીવન ગાળતા, છતાં કોઈ રીતે પોતાનો વાલી તરીકેનો કુટુમ્બહક્ક ના જ ગુમાવતા ! શાંતિદાસ : કારણ કંઈ બગડતો નથી એમનો ઘરસંસાર ! અહીંનો કાયદો લ્યો, કે બીજા દેશનો. બાળકનો કુદરતી વાલી બાપ છે. બાપ જ હોય, કારણ એણે જ વારસો સોંપવાનો, પોતાના હક્કદાર વારસને ! અને એ બાપનો હક્ક છીનવી લેવા, સ્ત્રીએ ભરકચેરીમાં પુરવાર કરવું રહ્યું, કે એના પતિએ વ્યભિચાર કર્યો. શ્રીકાન્ત : અરે મહેરબાન, તમેય જાણો છો કે પુરુષનો વ્યભિચાર પુરવાર કરવો એ લગભગ અશક્ય છે —એ પુરુષ સાથે ખાનગી પૂર્વસમજૂતી વિના. અને સ્ત્રીનો વ્યભિચાર ઢાંક્યે ઢાંક્યો રહે એમ નથી. આ અતિશયોકિત હશે, પણ એકંદરે ખરી. લલિતા : (ભાવવશ બની, યાચના કરતી હોય એમ) પણ, શાંતિદાસ, વિચાર તો કરો ! બધાંનું હિત શેમાં છે ? જે બાળકને મા તથા બાપ કાયદેસર રીતે, અથવા તો જાહેર રીતે, કબૂલતાં નથી, એમાં દોષ તો બન્નેનો છે. બાળકને પણ ભારે અન્યાય થયો, મોટી ભૂલ થઈ ગઈ. પણ હજીયે તે બાળક માટે કંઈ પણ કરવા, સર્વસ્વ કરી છૂટવા, કોઈ તૈયાર હોય તો તે.. મા—બાપ નહીં— સાધારણ રીતે તો નહીં ! અને એક વાર ભૂલ થઈ ગઈ, તો સ્થિતિ સુધારી લેવા માને રક્ષણ આપ્યે જ છૂટકો. સ્થિતિ કોઈ પણ સુધારી શકે—પોતાને સહજ પ્રેમબળે—તો તે માતા જ ! અને એમાં જ એનું પ્રાયશ્ચિત્ત ! (શાંતિદાસ વિચારમાં પડી જાય છે.) શાંતિદાસ : (નીચું જોઈ જઈ, ભાવથી) પ્રાયશ્ચિત્ત.. ઓછું કંઈ માએ એકલીએ કરવાનું છે ? (માથું શોકપૂર્વક ધુણાવી, નિસાસો નાંખી) હા.. હશે. થવાનું થયું. સુંદરાબાઈએ તો પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું: હૃદયમાં, શબ્દજાળ વિનાનું. શ્રીકાન્ત : એટલે એ કંઈ જ ન બોલી, એમ ને ? (શાંતિદાસ ક્ષુબ્ધ છે; નિરુત્તર. લલિતા, શ્રીકાન્ત પોતાથી તદ્દન પરાયો હોય એમ, તેની તરફ જોઈ રહી છે. નિરાંત પામી, પતિ—પત્નીની વેદના પોતાને સ્પર્શતી ન હોય એમ મહેમાન ચલાવ્યે રાખે છે.) આ કેવો સમાજ ! આ તો સમાજનું જ કલંક ! શાંતિદાસ : (પારકાની હાજરી હવે અસહ્ય લાગતાં, ચિડાઈને) એમાં તમે શું નવું બાફયું ? રોજ છાપામાં એવાં શીર્ષક— શ્રીકાન્ત : અરે સાહેબ, પ્રશ્નના મૂળમાં ઊતરો, મૂળમાં ! તમે મહાનુભાવ બની સુંદરાબાઈને માફી આપી. ખરી માફી તો એમણે આપવાની છે, તમને— શાંતિદાસ : શું ? શ્રીકાન્ત : તમને, મને, આપણને બધાંને. (ઉપસ્થિત મંડળી સહિત પરોક્ષ, કલ્પનામાં ખડી કરેલી જંગી માનવમેદનીને પોતાના હાથના ઝટકામાં સમાવી લેતો) કોણ.. કોણ.. આ બધાંમાંથી કોણ આ પાપમાં સામેલ નથી ? કોને શિરે નથી આ પાપ, આ પાપનો ભાર ? (શાંતિદાસ ત્રાસ પામે છે.) દરેક બાળકનો એટલો તો જન્મસિદ્ધ હક્ક છે: જન્મ પામવાનો. દરેક સ્ત્રીનો એટલો તો જન્મસિદ્ધ હક્ક છે : જન્મ આપવાનો. લલિતા : (ધીરેથી) એ બધાં સ્વપ્ન છે. સ્વપ્ન જ રહેશે. શ્રીકાન્ત : અત્યારનો સમાજ ! ક્યાં સિદ્ધ થવા દે છે એ સ્વપ્નાં ? લલિતા : શ્રીકાન્ત, બસ ! બસ ! આ લાંબીચોડી વાતો. (સ્વગતવત્) અહા, એક વાર આ વાત બુદ્ધિને ખરી લાગતી . .. શ્રીકાન્ત : એક વાર તો તમે જ ચર્ચામાં ઝંપલાવતાં, જલપરીની જેમ; અમને બુદ્ધિજીવીઓને કાંઠા પર ફફડતાં રાખી ! લલિતા : એ તો જકડાઈ જવાય તે પહેલાં, ખરા રણવગડામાં. બસ કરો. દયા કરો. શાંતિદાસ : દયાપાત્ર છે, શ્રીકાન્ત, તમારા જેવાનો શિષ્યગણ. તમને આ બિચારી બાઈ હોમાઈ ગઈ તેની જવાબદારી લાગવી જોઈએ ! શ્રીકાન્ત : લાગે છે; પણ તમારા કરતાં વિશેષ નહીં ! શાંતિદાસ : (અત્યાચાર પામતા) એટલે ? શ્રીકાન્ત : તમારા જેવા વિચાર ધરાવતાં લાખ્ખો ને કરોડો સ્ત્રીપુરુષો જગતભરમાં પડ્યાં છે, એટલે તો આ બેવડું ખૂન શક્ય બન્યું. અરે સાહેબ, ખ્યાલ તો કરો કે સમાજનું, એટલે કે તમારા બધાંનું સમૂહગત દબાણ કેટલું ભયંકર હશે ! જેથી ત્રાસી આ બાઈ—અને એવી સેંકડો બાઈઓ— મૉત પસંદ કરે ! બાળહત્યા અને આત્મઘાત જેવો રસ્તો કાઢે ! ને તે કેવા ક્ષુલ્લક ભય માટે ! નામ બહાર ના આવે તે માટે ! ! તમારા જેવા અજાણ્યા, જેની સાથે લાગતું વળગતું નથી, તેમનો રોષ ના વહોરવા માટે ! ! નહીં તો આખી પરિસ્થિતિ જ અચિન્તનીય, દુઃસ્વપ્નમાંય ! જ્યારે સમસ્ત જગતની વિરુદ્ધ જઈ સ્ત્રી તથા પુરુષ પ્રેમ કરે, ત્યારે એ પ્રેમની શક્તિ કેટલી ? એનો સર્જક પ્રભાવ કેટલો— કલ્પાય છે ? અને એ પ્રેમનું ફળ, એ પ્રેમ—બાળક, કેટલું વહાલું—અદ્ભુત, અણમૂલું બને ? ને એનો હોમ ? પ્રેમશક્તિનો આવો વિનાશક ઉપયોગ ? મારા પૂરતું એટલું કબૂલું. અત્યારનો સમાજ જોતાં મારા પ્રચારથી નુકસાન પણ થવાનો સંભવ; શરૂઆતમાં વ્યક્તિઓ હોમાઈ જવાની. એ બલિદાન મને ખૂંચે છે. આ મરણનું પાપ (પોતાને ઉદ્દેશી) આ શિરે પણ છે. (સુંદરાબાઈ અંગેની આખી ચર્ચા દરમ્યાન લલિતાને ઉપરાઉપરી ઘા લાગતા ગયા હોય એવી એની દશા છે. કોઈ વાર બેઠેલી તો કોઈ વાર ઊભી થઈ જતી ને આંટા મારતી. હાવેભાવે ચકિત વિહ્વલ કે નિશ્ચેષ્ટ ક્ષુબ્ધ. મૂઢાવસ્થામાંથી સંવેદના; સંવેદનામાંથી અંતર્મુખ ચિન્તન તથા હચમચાવી નાખે એવું મંથન.) લલિતા : પાપ મારે માથે છે. (બન્ને પુરુષો આશ્ચર્ય પામી જોઈ રહે છે.) ભાર ભાર લાગે છે. (શરૂઆતથી હાથમાં રહી ગયેલા ઘડાની સાથે એની આંગળીઓ રમતી હોય છે; પોતાના શંકિત હૃદયને પ્રતિબિમ્બિત કરતી બેચેન ઢબે. ઘડો અચાનક જમીન પર પછડાય છે. એના ટુકડે ટુકડા થઈ જાય છે.) શાંતિદાસ : (લાગણીથી પાસે જઈ બૂટ વતી જમીન પર પડેલા ટુકડા હડસેલતા, ક્ષણેક પછી) કંઈ નહીં, "ડીઅર", તમે થાકી ગયાં છો. સૂવા જાઓ. હું બધું સાચવી લઈશ. (શ્રીકાન્તને, માફી માગતા હોય એમ) લલિતાને ખૂબ આઘાત લાગ્યો હશે, આ સાંભળ્યું ત્યારથી. નહીં તો . . . શ્રીકાન્ત : (સચિંત બની, લલિતાની મુખમુદ્રા તપાસી, શાંતિદાસને) સ્વાભાવિક છે. શાંતિદાસ : (લલિતાને) સારું ન લાગતું હોય તો જરા બેસીને જાઓ. (આરામ—ખુરશી પાસે ખેંચવા પાછા ફરી બે ત્રણ પગલાં દૂર થાય છે એટલે શ્રીકાન્ત લલિતાને મૂક રહેવા ઈશારો કરે છે. લલિતાનું ખાસ ધ્યાન નથી.) શ્રીકાન્ત : એને હંમેશ બીજાનું દુઃખ જોઈ વધારે લાગી આવવાનું.... પહેલેથી જ. શાંતિદાસ : (હેતથી પત્નીને ખભે ટેકો આપી, ખુરશી પર બેસાડતાં) વર્ષો સાથે રહ્યાં; માયા બંધાય જ ! પણ આમાં દોષ ઓછો આપણો કાઢી શકાય ? લલિતા : (ઊભી થઈ જઈ) તમારા બધાંનું કોણ જાણે. મને આ પાપ છોડશે નહીં. શાંતિદાસ : પાપ તમારું ? હોય ? લલિતા : છે જ. શ્રીકાન્ત : (અસ્વસ્થ બનતો જતો) ‘નૉન્સન્સ’ ! શું લલિતા, તું યે—આવા લાગણીવેડા— લલિતા : (પોતાને ઉદ્દેશી મોટેથી ઉદ્ગાર કાઢતી) હું બાઈનો જીવ બચાવી શકી હોત— જો બાર કલાક પહેલાં મને જ મારો માર્ગ સૂઝયો હોત ! શ્રીકાન્ત : સાંભળ, મારું સાંભળ— શાંતિદાસ : અન્તકાળે કોઈ બચાવી શકતું નથી. લલિતા : ખોટું આશ્વાસન ! શાંતિદાસ : “વિનાશકાલે વિપરીત બુદ્ધિ.” લલિતા : (પોતાની ધૂનમાં) બાઈ સંકટમાં છે એવું મને લાગ્યા જ કરતું. ને મેં ખાતરી પણ આપી'તી, મદદની. શ્રીકાન્ત : ચોક્કસ, ત્યારે પોતાનો શેનો વાંક કાઢે છે ! લલિતા : એ કંઈ પૂરતું નથી. શબ્દવિવેકની જાળ. શાંતિદાસ : તમે તો માઝા મૂકો છો ! તમારાથી બીજું શું થઈ શકત ? શ્રીકાન્ત : લલિતાને તો મા—બચ્ચાને રક્ષણ આપવું'તું, પોતાના પીઠબળે. શાંતિદાસ : શાબાશ ! બરાબર. લલિતા : નથી બરાબર. પીઠબળ છે ક્યાં કે સામાનો ભાર ઉપાડિયે ? શાંતિદાસ : (ગૂંચવાઈ) પણ તમે તો કહ્યું — લલિતા : એવી નિર્ભયતા મેં ધરી'તી એમની સામે; જરૂર. પણ તેથી શું ? અર્થ વિનાના શબ્દો ! આપણે સુખી, સારાં સધ્ધર એવો ડોળ રાખી ઘેર બેઠાં બેઠાં ડૂબતાંને બચાવવા હાથ લંબાવિયે, તે હાથ કયો માનવાળો ઉમંગથી પકડે ? શ્રીકાન્ત : (શાંતિદાસને) ગભરાઈ ગઈ લાગે છે. જરા આડું અવળું બોલે છે. લલિતા : મેં એમને વિશ્વાસની વાત પૂછી. પણ એ બાઈમાં હું વિશ્વાસ મૂક્ત ખરી ? ના. એટલે જ એમણે મારા કહેવાનો અનર્થ કર્યો. દંભનો જવાબ દંભ જ હોય. હૃદય—આરસીમાં પ્રતિબિમ્બ જ પડે. શો ત્રાસ છે કે માણસ થીજેલાં પૂતળાં જેવાં, વેશ પહેરી સમાજમાં ફરે— સગાંથીય છુપાતાં, ભાગતાં ! શ્રીકાન્ત : પણ એની વાત તો સાચી. બાઈ—શેઠાણી કંઈ બે'નપણીઓ, સરખેસરખાં, કે આવી વાત થઈ શકે ? શાંતિદાસ : (નિરાંત પામતાં) પણ લલિતા તો પોતાનો ધર્મ બજાવી ચૂકી, બરાબર ! લલિતા : નથી બરાબર ! શેઠાણી દિલ ખોલી ના શકે તો બાઈ શા માટે દિલ ખોલે ? શાંતિદાસ : પણ તમારે શાનું દિલ ખોલવાનું હોય ? શ્રીકાન્ત : (લલિતા જવાબ આપી શકે તે પહેલાં) આ તો પરસ્પર વિશ્વાસનો સવાલ રહ્યો . . સર્વ સામાન્ય. લલિતા : ક્યાંથી જાગે વિશ્વાસ ? જે સંકટનો સામનો કરવા, અને તેમ કરતાં આબરૂ ખોવા, વ્યવહારુ દૃષ્ટિએ આપણે તૈયાર ન હોઈયે, તેવું જબ્બર પગલું બીજાં શા માટે ભરે ? આપણા આધારે, મરણિયાં થઈ ? એવી આશા રાખવી તે લૂલું પાંગળાને મદદ કરવા ધાય એવું; મનમનામણું. એ માણસાઈ કાચી. ખરે વખતે ફૂટેલી. વળી, આપણો પોતાનો દંભ કેવો કે આપણે પોતે તો એ આફતની પર છિયે એવો ડોળ રાખીને જ વાત કરિયે ! શાંતિદાસ : એમાં દંભ શો ને ડોળ કેવો ? લલિતા : નહીં તો શું ? શ્રીકાન્ત : ડોળ તો ખરો. શાંતિદાસ : બધે ડોળ, ડોળ, ત્યારે રહ્યું શું ? એમ તો કાયદાનોય ડોળ કહેવાય. લલિતા : એથીય નિકટનો ડોળ : મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધનો; ઉચ્ચનીચનો. હું નીતિમાન્ અને બાઈ અનીતિમાન્ ! ! હું સહીસલામત અને એ ઉદ્ધારવાલાયક ! ! શાંતિદાસ : પણ આપણે સમાજમાં શિષ્ટતાનું આદર્શ ધરિયે—કહેવા જેવું કહિયે, કરવા જેવું કરિયે—એ ડોળ કહેવાય ? લેડી શાંતિદાસ જેવાં ક્યાંથી એવી સ્થિતિમાં મુકાય ? તમે એની પર છો એવું ચોક્કસ બતાવો એમાં ડોળ ક્યાં ? શ્રીકાન્ત : (ઊભો થઈ જઈ, ઘડિયાળ તરફ જોતાં રીતરિવાજનો ડોળ; કેમ ખરું ને, લલિતા ? જે રૂઢિમાં આપણે માનતાં નથી; એથી બીતાં બીતાં જીવન ઘડવાનો ડોળ. જરા ઊંડે વિચારશો તો તમને આનું સત્ય દેખાશે, શાંતિદાસ, તમેય ક્યાં માનો છો, સોએસો ટકા, રૂઢિમાં ? આજની ચર્ચા પરથી જ મેં પારખી લીધી, તમારી ઉદાર સુધારક દૃષ્ટિ. શાંતિદાસ : (લલિતાને) માફ કરજો, “ડીઅર!” મારી ગેરસમજૂત થઈ. લલિતા : ના, એટલું જ નહીં— શ્રીકાન્ત : (લલિતાને બોલતી અટકાવી, શાંતિદાસ જવાબ આપી શકે તે પહેલાં) લલિતા, લલિતા ! હવે બસ કર, આ વ્યર્થ સંતાપ ! બધાંનો ખુલાસો આપી શકાતો નથી. ઊંઘી જાઓ. હવે, તમે બેઉ. ખરું જ કહ્યું, શાંતિદાસે : મરવા કાળે કોઈ બચાવી શકતું નથી. વિનાશકાલે વિપરીત બુદ્ધિ. તું ખળભળી ઊઠી છો. હવે તું શું બોલે છે તેનું તને ભાન નથી. સિદ્ધાન્ત અને હકીકતની ભેળ-સેળ કરે છે; ભયંકર ! આમે તારા વિચારો એમને અવ્યવહારુ લાગે છે. અને આમ સ્વપ્નસ્થની જેમ ભભડવાથી રાત ને દિવસ ખારાં બની જશે. જીવનભરની ગેરસમજૂતી ઊભી થશે. અર્થનો અનર્થ થશે. એવું તો હું ન જ ઇચ્છું— તારા શુભેચ્છક વડીલ તરીકે, એમને મારા શુભેચ્છક વડીલ ગણી. બાર વાગ્યા. (સસ્મિત) રાત્રિ ચર્ચા માટે નથી. મૌનમાં શાન્તિ છે. અને તમારી અગાડી તો સુખશય્યા પડી અને મારી અગાડી આગગાડી. બારના ટકોરા. લોકલનો વખત થયો. આવજો. હવે તો આવું ત્યારે ખરો. “ગુડ નાઈટ”. શાંતિદાસ : (શ્રીકાન્તના વિદાયસદ્ભાવથી એના પ્રત્યે સદ્ભાવ અનુભવતા, એનો હાથ પકડી લઈ) “ગુડ નાઈટ, ગુડ નાઈટ!” એથી સરસ આશિષ કોણ આપી શકે, મને અને લલિતાને ? “થેંક્યુ, થેંક્યુ!” અમારા બેઉ તરફથી. (પત્ની તરફ ઉમંગથી જુએ છે. લલિતા અર્ધનિદ્રામાં હોય એમ બગાસું ખાઈ, દૂરથી અતિથિને હાથ જોડે છે. શ્રીકાન્ત પણ લલિતાની મનોદશા સમજી જઈ, સહેજ ખભા ચડાવી, સ્મિત કરે છે, લહેરથી હાથ હલાવે છે. શાંતિદાસ, મહેમાનને દરવાજા સુધી લઈ જઈ) અને આવજો ફરી ! “ઓ રવ્વાર.” શ્રીકાન્ત : (જતાં જતાં) અરે, કહેવું રહી ગયું ! ફિકર ન કરશો. સુંદરાબાઈની રતનને ભણાવવાનું હું સાચવી લઈશ. “ગુડનાઈટ અગેન, ઍન્ડ ઓ રવ્વાર.” શાંતિદાસ : “ગુડનાઈટ, બટ નો ગુડબાય !” (પાછા ફરી, નિરાંતે આરામખુરશીમાં ગોઠવાઈ, ખીસામાંથી સિગરેટ—કેસ કાઢી પત્નીને બતાવતાં) જો, એક જ બીડી; આખા દિવસની. સંયમ છે કે નહીં ? (મોંમાં સંતોષપૂર્વક મૂકી, લલિતાને ખુરશીના હાથા પર બેસવા નિર્દેશ કરી) કેમ લાગે છે હવે ? (લલિતા કરુણ સ્મિત કરે છે.) આવ, વહાલી, આવ. (હાથ લંબાવી) પહેલાં થાક ઉતારિયે. એક બે ઘડી અહીં બેસિયે તો વાંધો છે ? (લલિતા પાસે આવીને બેસે છે. શાંતિદાસ એનો હાથ પંપાળે છે. બીજે હાથે “ટાઈ” અને બૂટ ઉતારી પલાંઠી વાળે છે.) શ્રીકાન્ત દેખાય છે આવો, પણ લાગણીવાળો ખરો. બિચારો, પરણ્યો નથીને, નાહકનો ગભરાઈ ગયો, આપણી ચર્ચા સાંભળીને. ને તે પણ નોકરની વાતમાં આપણે લઢી મરિયે ! ! એ શું આપણને એવા મૂરખ વેદિયા ધારે છે ? (લલિતા તરફ જોઈ) કેમ બોલતી નથી ? બહુ લાગી આવ્યું ? (એને ગાલે હાથ મૂકી) કંઈ બોલ તો ખરી ! (બીજી બીડી સળગાવી) તું કેવી વાત કરતી'તી ! શ્રીકાન્ત જેવો અવળો અર્થ કાઢે; (હસીને) ને એને લાગ્યું કે મારા જેવો અવળો અર્થ કાઢશે ! એટલે બન્ને યોદ્ધા તારા બચાવે ધાયા ! લલિતા : શા માટે ? કોઈથી પકડાયો નહીં, મારો અર્થ. શાંતિદાસ : (ચીડવતા હોય એમ) ચાલ, મને નીલુ જેવો ગણી, સમજાવવા (લલિતાના ખભે માથું ઢાળી દઈ) વાર્તા કહે; સૂવાની પહેલાં. (ઓરડામાં રોશની ઓછી થઈ જાય છે; જાણે પતિપત્ની અંધારામાં એકલાં.) લલિતા : (પતિના માથે હાથ મૂકી, કોમળ કરુણ સ્વરે દૂરથી બોલતી હોય એમ) લલિતા નામની કુલવધૂએ સુંદરાદાસીને પોતાની જ વાર્તા, જીવનવાર્તા કહી હોત આજ સવારે, તો સાંજે એમને મરવાનો વારો ના આવત. શાંતિદાસ : આગળ કથા ચલાવ, સંજીવનકળાની. લલિતા જ આપી શકે એવા જીવનદાનની. લલિતા : વાત પૂરી થઈ. શાંતિદાસ : હવે માંડી છે તો સમજાવ ! લલિતા : શું સમજાવું ? કુલવધૂ અને દાસીમાં ફેર નથી. અને સુંદરાની વાત તો તમે જાણો છો. શાંતિદાસ : શું ? લલિતા : લલિતા અને સુંદરા એક છે. શાંતિદાસ : (ટટાર થઈ જઈ, ટેબલ—લેમ્પ સળગાવી, તીક્ષ્ણ દૃષ્ટિએ જેઈ રહે છે. લલિતા અટકી ગઈ એટલે) હવે વાત નહીં ! અંદર ચાલો ! મારી બધી જ સૃષ્ટિ તોડી પાડશો, સંહાર પર ચડ્યાં છો તે ! વાર્તા નથી સાંભળવી ! લલિતા : વાર્તા નથી : જીવનકહાણી; આત્મકથા, સ્ત્રીની. બાઇબલમાં પણ એવી એક વાત છે, જૂનીપુરાણી. ભરણપોષણ ખાતર ઈસાઉએ પોતાનો જન્મસિદ્ધ હક્ક વેચી નાખ્યો : માનવીનો, સ્વતંત્ર વ્યક્તિ બનવાનો. અને સ્ત્રીએ પણ એમ જ ! અનાદિકાલથી સોદો કર્યો, જન્મસિદ્ધ સ્વહક્કનો : વ્યક્તિ બનવાનો, પ્રીતિ કરવાનો, જન્મ આપવાનો, કાર્યસિદ્ધિ પામવાનો. ને તે પણ ભરણપોષણ ખાતર ! ! હું એમ કહેવા નથી માગતી કે સ્ત્રીનો ઓછો દોષ છે; પુરુષનો વધારે. બન્ને અસહાય બની ગયાં છે : એક જ કારણે, પણ જુદી જુદી રીતે. કેટલીયે સ્ત્રીઓ બાળક ન ખોવું પડે તે ખાતર બેહૂદું લગ્ન ટકાવી રાખે છે ! કેટલીયે સ્ત્રીઓ ઘરબાર ન ખોવું પડે તે ખાતર વહાલસોયું બાળક જતું કરે છે ! કેવી કફોડી સ્થિતિ ! આર્ય વરાહમિહિરે છેક સાતમી સદીમાં પ્રશ્ન કર્યો, તે આ જ: “એવો કયો ગુનો સ્ત્રીને આરોપી શકાય, જે ગુનો પુરુષને પણ સરખેસરખો ના આરોપાય ? શું તમે કહી શકશો કે પુરુષ સ્ત્રી કરતાં ઓછો દૂષિત છે ?” શાંતિદાસ : એવું કોણ કહે છે ? જે કંઈ પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે તેમાં બધાં જ ઉપકારક હોય છે. લલિતા : હશે .. મેં પણ એ ચોકઠામાં સ્ત્રીજન્મ લીધો. જાણ્યે અજાણ્યે એનાં ધોરણ સ્વીકાર્યાં : જેમ બિચારાં સુંદરાબાઈએ પણ, બીતાં, છુપાતાં, નાસતાં. અમે બન્નેએ સાચો રસ્તો કાઢ્યો હોત, એકબીજાની મદદે, હૂંફે— જો મેં એમને જણાવ્યું હોત કે એમના જેવી જ મારી દશા છે — શાંતિદાસ : તું લવારી કરે છે ? ના, ના — હું શું સમજ્યો ! હું જ ભ્રમમાં હોઈશ ! લલિતા : હું તો પૂરા ભ્રમમાં છું. . હમણાંથી મને લાગે છે ! મને તો લાગે છે કે દુનિયાનાં ઘણાંખરાં .. બિચારાં એવાં. ખરું શું ને ખોટું શું ? ડાહ્યાં કોણ ને ગાંડાં કોણ ? શાના આધારે તમે કોર્ટમાં ચુકાદા આપતા હશો ! શાંતિદાસ : કોણ જાણે.. પણ તમે અન્યાય કરો છો, પોતાને—તે નથી સહેવાતું મારાથી ! લલિતા : પણ એ બે ધોરણ–રૂઢિગત આચરણ અને સ્વતંત્ર વિચારવિહરણ એ બે વચ્ચે મેળ ન સધાયો—એટલી સ્પષ્ટતા ન મળે, એટલી હિંમ્મત પણ ન મળે ! તેથી જ આ વિરાટ ભુલભુલામણીમાં એક વધારાનું કોકડું—ને તે એવું કે જેમાં સ્ત્રી જ અટવાઈ જાય ને પુરુષ છટકી જાય ! શાંતિદાસ : (હજી લલિતાને, કહેવાનું માની ન શકતા હોય એમ) હશે. . . હશે. પણ તમે ક્યાં ભોગ બન્યાં છો ? એ અવ્યવહારિતાનો ભોગ તો બિચારી સુંદરા બની. લલિતા : હું પણ. શાંતિદાસ : હોય નહીં ! આ વાત ખોટી છે ! પુરાવો નથી ! લલિતા : તોય મારું બાળક તો જન્મશે જ ! (શાંતિદાસ નગ્ન સત્ય સાંભળતાં મૂઢ થઈ જાય છે.) તમારાથી એને સ્વીકારાશે નહીં. મારાથી એને ત્યજાશે નહીં. (વિરામ) શાંતિદાસ : એમ કેમ કહો છો ? લલિતા : હવે તો જાહેરમાં આવી મારે જણાવવું જોઈએ. ને હું આટલી કબૂલાત કરું—જો એથી મારા જેવી બીજી સ્ત્રીઓ નીકળે—તો એવી સ્ત્રીઓ પણ સંખ્યાબંધ નીકળશે, વિચારવિવેકવાળી, જે ગફલતથી નહીં, સપડાઈને નહીં, પણ સહૃદય એકહૃદય બની આ સમસ્યા તપાસશે; અભિપ્રાય દર્શાવશે. આ કોયડાનો ઉકેલ હોય—ને ના પણ હોય ! પાક્કો અભિપ્રાય ન પણ આપી શકાય અત્યારે. તોયે પ્રશ્ન જાહેર રીતે રજૂ કરીએ, ગુપ્તજીવનને પ્રકાશમાં લાવીએ, તો આ અંધારા કૂવાના સડામાંથી તો બચીએ ! શાંતિદાસ : એક વખત ચોખવટ કરવા દે મને ! તો મનમાંથી આ ઝેર— લલિતા : (તરત) ઝેર છે જ નહીં, આપણી વચ્ચે. શાંતિદાસ : ત્યારે તો કંઈ કહે ના ! મને ફરજ પાડ ના ! તારું બલિદાન ના આપ ! બધાંનું બલિદાન—વિચારોની ધૂનમાં ! લલિતા : (કંપતા અવાજે) તમે પણ ક્યાં બલિદાન નથી આપ્યું ? આ ઘડીએ જ—વધારે મોટું બલિદાન—પોતાના સિદ્ધાન્તમમત્વનું મને બચાવી લેવા ! પણ મારે એવો ભોગ નથી જોઈતો — તમારા સિદ્ધાન્તનું બલિદાન ! (શાંતિદાસ ગહન મંથનમાં સપડાયા હોય તેમ કપાળે હાથ મૂકી, આંખો મીંચી, ચિંતન કરે છે. અંધારું થઈ જાય છે. લલિતાનો અવાજ સંભળાય છે.) હાય, આ બલિદાન તો પ્રતીક છે : અગણિત બલિદાનોનું. સાચા માણસો અને ભૂલ કરતા માણસો, બધાં ભોગ આપે છે કે લે છે. બલિદાન કોઈ દિવસ વિરમશે નહીં. હજી કેટલાંય બલિદાન ... (દીવાનખાનાના પડદા સરરર કરતા વસાઈ જાય છે. સર શાંતિદાસના ઘરમાં ગાઢ અંધકાર છવાય છે. દૂર દૂરથી આવતું હોય એમ અદૃષ્ટ સ્ત્રીઓનું સમૂહ—શોકગાન કાને પડે છે. કાળા આકાશમાં તારા ચમકે છે. જમણી તરફ પરોઢિયું ઊતર્યું છે. પતિ—પત્ની અગાશીમાંથી દૂર નજર કરતાં ઊભાં છે. પશ્ચાદ્ભૂમિકામાં નદીના રેતાળ તટ પર ખડકો વિસ્તરતા હોય એવો દેખાવ છે. એમાંના એકાદ શિલાપટ પર સુંદરાબાઈનું શબ પડ્યું છે; લાલ વસ્ત્રથી નનામીમાં બાંધેલું.

મૃત્યુગીત :

કર લે સિંગાર, ચતુર અલબેલી
⁠સાજન કે ઘર જાના હોગા || ધ્રુ. ||
મિટ્ટી ઓઢાવન, મિટ્ટી બિછાવન,
⁠મિટ્ટી સે મિલ જાના હોગા || ૧ ||
નહા લે, ધો લે, સીસ ગુંથા લે,
⁠ફિર વહાંસે નહિ આના હોગા ।। ૨ ।।

(ગીત ચાલતું હોય છે ત્યાં માથાથી પગ સુધી શાલમાં લપેટાયેલી કદાવર માનવ-આકૃતિ જમણી તરફથી પ્રવેશ કરી ચિતા પાસે સ્તબ્ધવત્ ઊભી રહી જાય છે. થોડી વારે મુખ પરથી આચ્છાદન હઠાવી ચારે તરફ નજર કરે છે. એકાન્તમાં એકલી છે એવું આશ્વાસન મળતાં શબની છેક પાસે આવી જાય છે. ભાન ભૂલી, આંખો પરાણે ખેંચાઈ બહાર ધસી પડતી હોય એમ જોઈ રહે છે. શાલ પડી જાય છે. શ્રીકાન્ત છે.) શ્રીકાન્ત : મેં શું કર્યું ? મારા બાળકની માતા . . . (પડદો. ગીત ધીમે ધીમે સંભળાતું બંધ થઈ જાય છે. થોડી ક્ષણો બાદ પડદો ફરી ઊપડે છે ત્યારે અગાશી હતી તેવી ને તેવી થઈ ગઈ હોય છે. શાંતિદાસ તથા નીલુ રાતનાં કપડાંમાં સૂઈ ગયેલા અગાશીમાં ખુરશીઓ પર પડ્યા છે. હજી સુરજ નથી ઊગ્યો એવું અજવાળું છે.) નીલુ : (ઊંઘમાં, ચીસ પાડી) મા . . મા ! શાંતિદાસ : (દુઃસ્વપ્નમાંથી ઝબકી, આંખો ચોળતા) લલિતા ! (જવાબ નથી.) નીલુ : (પડખું ફેરવવા જતાં પડી જાય છે. રડી ઊઠી, અગાશીના ખૂણા તરફ દોડી જઈ) ક્યાં ગયાં બાઈ, મારાં સુંદરાબાઈ ? શાંતિદાસ : (પરાણે ધ્યાન આપી) જો, કંઈ બતાવું. (બબડતા) મા વીફરી, તો બધું જ જાય. નીલુ : (અગાશીની પાળ પર ચડી) ભડકો ! આગ ! શાંતિદાસ : (એનું વસ્ત્ર ધરી રાખી) સાચવ ! (ચશ્માં પહેરી, દૂર નજર કરી) ચિતા હશે. નીલુ : એટલે ? શાંતિદાસ : હોળી જેવું. નીલુ : લાકડાંની ? શાંતિદાસ : (અનુકૂળ થવાનાં ફાંફાં મૂકી દઈ) બાઈની. નીલુ : આપણાં બાઈની ? શાંતિદાસ : કોઈકની, કોઈની પણ. નીલુ : નામ ? શાંતિદાસ : ખબર નથી. નીલુ : મારી જ બાઈ ! (રડતો) ઉં.. .ઉં .... શાંતિદાસ : (ગજવામાંથી લખોટીઓ કાઢી) ચાલ, રમીએ. (બાળક ખુશ થઈ જાય છે. શાંતિદાસ એક લખોટી ઉછાળી, દૂર હવામાં જવા દે છે.) ગઈ ! એક ગઈ. બીજી પણ જવા બેઠી. જોઈએ; આમ જો, તું આ બીજીને પકડી શકે છે ? (લખોટીને બેઠકખાના ભણી હવામાં ઉછાળે છે. નીલુ પકડવા દોટ મૂકી બારીમાંથી અંદર કૂદકો મારે છે. દેખાતો નથી ને પડવાનો અવાજ થાય છે.) લલિતા, લલિતા, શાનો ધડાકો ? કોણ પડ્યું ? લલિતા : (અંદરથી) કોઈ નહીં. (રોજનાં સાદાં કપડાં પહેરી પ્રવેશ કરે છે.) શાંતિદાસ : આપઘાત જેવું તો ના કરી બેસેને તું ! લલિતા : ના. મરવા કરતાં જીવવું મુશ્કેલ. હું સુંદરાબાઈ નથી. (પ્રવેશદ્વાર ભણી જાય છે.) શાંતિદાસ : ક્યાં જાય છે ? હું તને જવાનું નથી કહેતો ! લલિતા : હાથે કરીને જાઉં છું. હું સુંદરાબાઈ નથી. ઘરની લખોટી નથી. શાંતિદાસ : હોય ? (બધી લખોટીઓ ફેંકી દે છે.) હવે લખોટી જોઈએ જ નહીં—ગણવી જ નહીં—ગયો એ જાપતો ! લલિતા : તમારો ગયો, ઘરનો ગયો, તોય લખોટી તો લખોટી જ ! હાય, હું લખોટી છું. બીજા કોઈની નહીં તો મારી પોતાની : મારી વાસનાની. બધાં ગબડાવે રાખશે. આમ અફળાઈશ, તેમ અફળાઈશ, જ્યાં સુધી—જ્યાં સુધી લખોટી રહીશ. એટલે જ મારે જાણવું છે હવે— લખોટી સિવાય કંઈ છે કે નહીં ? એટલે જ જાઉં છું હવે— શાંતિદાસ : શ્રીકાન્ત પાસે ? લલિતા : ના. ક્યાંય તૃપ્તિ નથી. વાસના છે એટલે તૃપ્તિ નથી. એક ચોકઠું નહીં તો બીજું ચોકઠું—પણ ચોકઠું જ. એમાંથી છૂટવું છે હવે ! (બહાર જાય છે, બારણું પછડાય છે.) શાંતિદાસ : અંધારામાં ક્યાં ગઈ ? (જવાબ નથી.) હવે કહીએ કોને ? રડીએ કોને ? (જવાબ નથી.) લલિતા, લલિતા, તેં સાચી વાત કહી એ જ બસ નથી—આપણને સાથે ટકાવી રાખવા ? ભૂલ કોની નથી થતી ? પણ પરસ્પર સચ્ચાઈ—એ જ બસ નથી ? તમે શા માટે બાળકને ત્યજી દો ? હું કેમ બન્ને બાળકોને મારાં ન ગણું ? ના, નહિ જવા દઉં ! નીલુને કોણ સાચવશે ? અને મને પણ ? (પાછળ ધસે છે.)

(પડદો.)

---