નારીસંપદાઃ નાટક/મંદોદરી

૭. મંદોદરી

વર્ષા અડાલજા

મંદોદરી (પુસ્તક)

પ્ર. આર. આર. શેઠ અમદાવાદ- મુંબઈ

પ્ર. આ. ૨૦૨૨

(રાવણના મહેલનું અંતઃપુર. તખ્તા પર સ્પ્લિટ લેવલ, પાછળના ઊંચા પ્લૅટફૉર્મ પર વૃક્ષનું એક કટઆઉટ, અશોકવાટિકાના દૃશ્ય માટે. આગળનું પ્લૅટફૉર્મ રાણી મંદોદરીનો આવાસ, તખ્તા પર વચ્ચે લાલ મખમલનું સોનેરી સિંહાસન. સત્તા અને અહંનું કેન્દ્ર.

આગળનું પ્લૅટફૉર્મ પ્રકાશિત. મંદોદરી પ્રસન્નતાથી નૃત્યશાળામાં થઈ રહેલા નૃત્ય-સંગીતને સાંભળી રહી છે. બે દાસી તાસકમાં ફૂલો, વસ્ત્રો લઈ પ્રવેશે છે. મંદોદરી પાસે બેસી હાથે ગજરા બાંધે છે.)

સુરભિ : દેવી! આજે આપ ચંદ્રમા સરખાં શોભી રહ્યાં છો.
કાલિકા : અરેરે! મહારાજ લંકામાં નથી.
મંદોદરી : સુરિભ! આ અદ્ભુત નૃત્ય કોણ કરી રહ્યું છે?
સુરભિ : આપને ખબર નથી? યુવરાજ મેઘનાદે ઇંદ્રરાજાના દરબારમાંથી એક અપ્સરા પકડી આણી છે.
મંદોદરી : ઓહ! કુમારે અપ્સરાનું અપહરણ કર્યું છે?
સુરભિ : નહીં તો! શું એનું રૂપ! અહો! શી નૃત્યની અંગભંગિ!
કાલિકા : મહારાણીજી! એની સાથે એક ગંધર્વ યુવક પણ છે. કહે છે કે સાત સૂરોએ એના ગળામાં માળો બાંધ્યો છે.
સુરભિ : કાલિકા! માળાને શું કરે?
મંદોદરી : કેમ! એવું શા માટે કહે છે?
કાલિકા : નહીં તો શું દેવી! કોઈના કહેવાથી એ ગાતો નથી. અરે! સ્વયં યુવરાજે કેટલું કહ્યું, શિક્ષા કરી, ધન આપ્યું તોય ન જ ગાયું.
સુરભિ : મૂર્ખ નહીં તો!
મંદોદરી : સુરભિ, સંસારની સર્વ વસ્તુઓ સંપત્તિથી ખરીદી શકાતી નથી.
[ઘૂંઘરું અને સંગીતના સૂરો વધુ સંમોહિત કરે છે.]
સુરભિ : દેવી! આપ ચાલો નૃત્યશાળામાં. અપ્સરાનું નૃત્ય જોઈ પ્રસન્ન થઈ જશો.
મંદોદરી : ના. ફરી કદીક. હવે તો બન્ને અહીં જ નિવાસ કરશે. લંકેશની નગરી ત્યજીને જવું અસંભવ છે. તમે જાઓ.
કાલિકા : બસ! ગંધર્વ યુવક એક સ્વર છેડી દે!
સુરભિ : કેમ રે! તું એના પ્રેમમાં પડી ગઈ કે શું?
[સુરભિને ગળે વળગી પડે. હસીને બન્ને જાય. ધીમે ધીમે નૃત્ય-સંગીતના સૂરો શમે છે. સ્તબ્ધ શાંતિ. મંદોદરી ઊભી થતાં એકબે આભૂષણ સરકી પડે છે. મંદોદરી ચિંતિત. પ્રકાશ વિલીન થતો જાય. ફૂલોની તાસકમાં દીવો પ્રજ્વલિત છે. વાતાવરણ ભયાવહ બનતું જાય. શિયાળની લાળી સંભળાય છે.]
મંદોદરી : આજે... મને અપશુકન કેમ લાગે છે? મારાં આભૂષણો મને કેમ ત્યજી રહ્યાં છે?
[ભયાનક ચિચિયારીઓ, યુદ્ધના અવાજો સંભળાય. પવન ફૂંકાવાનો અવાજ. મંદોદરી અત્યંત ભયભીત. તાસકમાંથી દીવો લઈ તખ્તા પર ચારે તરફ જોતી ફરે.]
મંદોદરી : આ શેના ભયાનક અવાજો છે? મારાં ગાત્રો શિથિલ કેમ થઈ ગયાં છે? કોઈ વિશાળકાય પક્ષીએ પાંખો પસારી દશે દિશા રૂંધી નાખી હોય એમ બિહામણા ઓળાઓ મને કેમ દેખાઈ રહ્યા છે? દશાનનની ઝગમગતી સુવર્ણનગરી આજે મને મલિન કેમ ભાસે છે? કોઈ છે? સુરભિ... ત્રિજટા... દ્વારપાળ... કોઈ તો આવો.
[અચાનક ગડગડાટ, ભારે પગલાં. શ્વાસનો અવાજ.]
કોણ છે અહીં? કોનાં અશુભ પગલે સ્વર્ગ જેવી મયદાનવની નગરી કંપી ઊઠી છે? ત્રિભુવનવિજેતા અસુરશ્રેષ્ઠ રાવણની પટરાણીને ભયના પાશમાં બાંધવાની કોણે હિંમત કરી છે? જે પણ હોય તેને મારી સામે પ્રગટ થવાની આજ્ઞા કરું છું.
[ઉપાલંભનું ખડખડાટ હાસ્ય]
મંદોદરી : श्री रामचन्द्रचरणौ मनसा स्मरामि
श्रीरामचन्द्रचरणौ शरणं प्रपद्ये ।
હું મંદોદરી, દાનવકુળની કન્યા અને અસુરભાર્યા હોવા છતાં જો નીતિ અને ધર્મમાં મારી શ્રદ્ધા હોય તો મારી આજ્ઞા છે કે જે પણ શક્તિ અદૃશ્ય છે તે પ્રગટ થાઓ.
[પ્રકાશવર્તુળમાં કાળ પ્રગટ થાય છે. અવાજો શમી જાય.]
કાળ: अहं कालोઙस्मि | સમગ્ર બ્રહ્માંડની જડચેતન સૃષ્ટિને મારી મુઠ્ઠીમાં બાંધી લેનાર હું કાળ જેના યમનિયમો અફર છે. સર્વકાલીય છે, સનાતન છે તે હું કાળ - અજર, અમર, અવિનાશી.
મંદોદરી : અહો! કાળદેવતા સ્વયં? પ્રણામ. મહાપ્રતાપી, ત્રિલોકપતિ, મૂર્તિમંત શૌર્ય દશગ્રીવની લંકાનગરીમાં આપ?
કાળ : એમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું શું છે?
મંદોદરી : આશ્ચર્ય તો ખરું જ દેવ. આજે સ્વયં કાળને માથે કાળ ભમે છે.
કાળ : તમારા ઉપહાસથી હું અસ્પૃશ્ય છું, દેવી. સુખદુ:ખ, જય પરાજય, હાસ્યરુદન સર્વ દ્વન્દ્વોથી હું પર છું. હું સર્વજ્ઞ છું. સર્વત્ર છું, સર્વભક્ષી છું.
મંદોદરી : હે દેવ! પણ મારી નગરી પર શા માટે આપની છાયા પડી છે? મારા સ્વામી મહાદેવના ઉપાસક. જેમને સ્વયં બ્રહ્માએ અમરત્વનું વરદાન આપ્યું છે એવા પૌલોત્સ્યના પ્રાસાદમાં આપની ઉપસ્થિતિ?
કાળ : હું લંકાનો સર્વનાશ કરવા આવ્યો છું.
મંદોદરી : ઓહ! ના ના દેવ. પ્રસીદતુ. અમારા પર કૃપા કરો.
કાળ : કાળનો નિર્ણય અફર હોય છે, દેવી. લંકેશ અને તેનું વિશાળ રાજ્ય, એની અવધિ હવે પૂર્ણ થઈ ગઈ છે.
મંદોદરી : ઓ દેવ! એવું ન કહો, હું આ રાજ્યની પટરાણી આપને પગે પડું છું. આપ ચાલ્યા જાઓ અહીંથી.
કાળ : મહારાણી! તમે તો જ્ઞાની અને ભક્ત છો. તમારી વિવેકબુદ્ધિ માટે ઋષિમુનિઓ પણ આદર ધરાવે છે. તમે સામાન્યજનની જેમ આમ પ્રલાપ કરશો?
મંદોદરી : પોતાની નજર સમક્ષ, પોતાનું સર્વસ્વ નાશ પામતું જોઈ કોની બુદ્ધિ સ્થિર રહી શકે? કઈ સ્ત્રી મરણોન્મુખ પતિને જોઈ આક્રંદ ન કરી ઊઠે?
કાળ : સ્વયં ભગવાન પણ મનુષ્યાવતારમાં દૈવની ગતિમાંથી બચી શક્યા નથી. એ તમે જાણો છો તેથી તમને આ શોક શોભતો નથી. લંકાનો નાશ નિશ્ચિત છે.
મંદોદરી : પણ હું એવું અઘટિત નહીં થવા દઉં. તમારું આ એક કાર્ય અધૂરું જ રહેશે.
કાળ : મહારાણી! જગદંબા પાર્વતીને મહાદેવને પામવા જન્મોજન્મ કાળને અધીન દુ:ખો સહેવાં પડ્યાં હતાં, તો તમે તો એક અસુરભાર્યા છો. હું હવે જઈશ.
[પગે પડી રુદન કરતી મંદોદરી ગર્વથી ટટ્ટાર બની જાય છે.]
મંદોદરી : થોભી જાઓ કાળદેવતા. મારું તમને આહ્વાન છે કે તમારા કાર્યમાં હું તમને પરાજિત કરીશ.
કાળ : આહ્વાન? કાળને? અરે, મૂર્ખ સ્ત્રી, શું બોલે છે એનું તને ભાન છે? નિમિષમાત્રમાં મેં ગગનચુંબી મહેલો ધરાશાયી કર્યા છે અને પૃથ્વીને ડામાડોળ કરી છે. સમૃદ્ધ સંસ્કૃતિના પાયા પર રચાયેલાં સામ્રાજ્યો મેં છિન્નભિન્ન કર્યાં છે. મેં એક ફૂંકથી સાગરને સૂકવી નાખ્યો છે અને હૂહૂકાર કરતા વાવાઝોડાથી ઉત્તુંગ શિખરોને પાતાળમાં ધરબી દીધાં છે. એવા મહાશક્તિમાન કાળને તું એક સામાન્ય તુચ્છ સ્ત્રી આહ્વાન આપે છે?
મંદોદરી : અવશ્ય. હું ન ભૂલતી હોઉં તો સૂર્યદેવતાને ઊગતો થંભાવી દેનાર અનસૂયા પણ એક સામાન્ય સ્ત્રી જ હતીને! અને હા, સત્યવાનના પ્રાણ તમે જ સાવિત્રીને પાછા આપ્યા હતા, નહીં!
કાળ : અરે! મૂર્ખ જડ સ્ત્રી! मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च। સર્વના મૃત્યુ અને ઉદ્ભવનું હું જ કારણ છું. તારી આ હિંમત?
મંદોદરી : પરાજયનો ભય તો નથી ને, દેવાધિદેવ!
કાળ : મંદોદરી!
મંદોદરી : તો મારું આહ્વાન...
કાળ : મને સ્વીકાર્ય છે. અનાદિકાળથી હું મૃત્યુની રમત રમું છું. પલકમાત્રમાં ખેલ ખતમ. પણ આજે મારા નિજાનંદ માટે એક અબુધ અને મૂર્ખ રાણીનું આહ્વાન સ્વીકારું છું, મંદોદરી! द्युतं छ्लयतामस्मि। છળ કરનારાઓમાં હું દ્યુત છું.
મંદોદરી : આપ તો જાણતા હશો, ભૂતેશ, કે પાસા વડે રમી શકાય એવી રમતની મેં શોધ કરી છે.
કાળ : અવશ્ય. અને એ રમતમાં ભલભલા ચતુર રાજવીઓ તમારી પાસે પરાજય પામ્યા છે તે પણ સર્વવિદિત છે.
મંદોદરી : દશાનનનાં ઘણાં યુદ્ધોમાં હું યુદ્ધમંત્રી રહી ચૂકી છું, દેવ! યુદ્ધની વ્યૂહરચના પરથી આ રમતનું મેં નિર્માણ કર્યું છે... સુરભિ... સુરભિ !
[સુરભિ પ્રવેશે છે. એ કાળને જોઈ શકતી નથી.]
પ્યાદાંઓ ગોઠવી લે, સુરભિ.
[સુરભિ એક વસ્ત્ર પાથરે છે, પ્યાદાંઓ ગોઠવે છે. મંદોદરીના ઇશારે ચાલી જાય.)
દેવ! આવો. પ્રથમ દાવ તમારો.
[કાળ રમત સામે જોઈ રહે. એક પ્યાદું ઉઠાવી અને મૂકે. મંદોદરી ધ્યાનથી જોતી હોય, પ્યાદું ઉઠાવવા જાય ત્યાં શોરબકોર... અરે મૂર્ખ! ઊભો રહે... પકડો... એને... પકડો... કાલિકા ગભરાયેલી દોડતી આવે છે.]
કાલિકા : દેવી... દેવી! ન જાણે કોઈ સાધુડો છેક અહીં અંતઃપુર સુધી આવી ગયો છે.
[માથેથી જટા દાઢી મૂછ કાઢતો રાવણ અત્યંત ક્રોધાવેશમાં સાધુવેશે અંદર આવે છે.]
રાવણ : મૂર્ખ દાસી! લંકાધિપતિને રોકે છે?
[ગભરાયેલી કાલિકા પ્રણામ કરતી ચાલી જાય. મંદોદરી હસી પડે છે. સિંહાસન પર પ્રકાશ. રાવણ ત્યાં ગર્વભરી મુદ્રાથી બેસે છે.]
મંદોદરી : અરે, સ્વામી આપ? આ છદ્મવેશમાં હું પણ આપને ન ઓળખી શકી તો એ કાલિકા બિચારીનો શો દોષ?
રાવણ : આવો. મારી સમીપ આવો, દેવી. હું વનવિહાર કરવા ગયો હતો.
મંદોદરી : જાણું છું. આજે ખૂબ પ્રસન્ન છો, લંકેશ!
રાવણ : કોઈ પણ પુરુષનું ચિત્ત પ્રસન્ન થઈ જાય, અરે! સાત કુળ ધન્ય થઈ જાય એવી ઘટના આજે બની છે દેવી!
મંદોદરી : શું આપને મહાદેવે કોઈ દિવ્ય અસ્ત્ર આપ્યું છે કે પુનઃ બ્રહ્માજીએ અદ્ભુત વરદાન આપ્યું છે?
રાવણ : નહીં નહીં. એક અણમોલ રત્ન મળ્યું છે. અદ્ભુત! દિવ્ય!
મંદોદરી : વનમાંથી રત્ન? મને તો એમ કે રત્ન તો સાગરમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય.
[આનંદથી ખડખડાટ હસે છે.]
રાવણ ( : દેવ! અયોધ્યાના રાજા દશરથના, જંગલમાં ભટકતા પુત્ર રામની પત્ની સીતાનું હું બલાત્ અપહરણ કરી લાવ્યો છું.
કાળ : [કાળ પર પ્રકાશ) આ મારી પ્રથમ ચાલ દેવી.
મંદોદરી : અહો સ્વામી! સતી સીતાનું અપહરણ? ના ના. અસંભવ. શ્રીરામના સામર્થ્યને કોણ નથી જાણતું? વાસુકિ નાગના મસ્તકના મણિને આંચકી લેવો હજી સુલભ છે પણ શ્રીરામ સમીપેથી જાનકીનું હરણ કરવું દેવો માટે પણ શક્ય નથી.
રાવણ : માયાવી રાવણ માટે શું અસંભવ છે? હું અવલોકિની વિદ્યાનો સાધક. કેમ દેવી! સ્વામીના શૌર્ય પર અવાક્ બની ગયાં?
મંદોદરી: શું બોલું? એક ગભરુ સ્ત્રીનું છહ્મવેષે અપહરણ કરવું એમાં મને તો કોઈ શૂરવીરતાનાં દર્શન થતાં નથી.
રાવણ : મહારાણી!
મંદોદરી : અહો! આ તમે શું કર્યું નાથ, શું કર્યું!
રાવણ : મંદોદરી! એક સામાન્ય વાત પર આવો આક્રોશ તમને શોભતો નથી.
મંદોદરી : દશાનન! એક સ્ત્રીનું અપહરણ એ શું સામાન્ય વાત છે?
રાવણ : દેવી! હું કોણ? અસુરસમ્રાટ. મને જે ગમે તે બલાત્ લઈ લેવું મારો સદા સર્વદા અધિકાર. સીતાનું શીતળ રૂપ મારામાં ભડભડ કામાગ્નિ પ્રગટાવે છે. બાજ જેમ ઝપટ મારી શિકારને પકડે એમ એણે મારા હૃદયને પકડડ્યું છે. સીતે! સીતે!
મંદોદરી : ત્રિભુવન વિજયીને મુખે આ શબ્દો શોભતા નથી.
કાળ : પરાજય સ્વીકારી લો, મંદોદરી. હવે ભીષણ યુદ્ધ ખેલાશે. સ્વયં મહાદેવના ત્રીજા લોચન જેવા કાળઝાળ દાવાનળ સમગ્ર નગરીને બાળીને ભસ્મ કરશે. રાવણ સીતાને નહીં, મને જ અહીં ખેંચી લાવ્યો છે, મહારાણી. સ્વયં કાળને…
મંદોદરી : નહીં. હું પણ મારી ચાલ ચાલીશ. ભવિતવ્યની લંકેશને જાણ નથી. હું એમને સમજાવીશ.
કાળ : તો હવેનો દાવ તમારો છે દેવી.
[કાળ પર પ્રકાશ વિલીન.]
રાવણ : મને સમજાવશો? તમે? આટલાં બુદ્ધિહીન મેં તમને ધાર્યાં ન હતા. અહો! ચંદ્રમુખી સીતે! અશોકવાટિકામાં રાક્ષસીઓના પહેરા નીચે છે.
મંદોદરી : મારું માનો, દશગ્રીવ. સીતાજીને સન્માન સાથે જનસ્થાનમાં મૂકી આવો. અનર્થ થાય એ પહેલાં કૃપાળુ રામચંદ્રની ક્ષમા યાચી લો.
રાવણ : મંદોદરી! આ શો વ્યર્થ પ્રલાપ! ક્ષમા? હું યાચું? ત્રિભુવનવિજયી બાહુબલિ અસુરશ્રેષ્ઠ ક્ષમા યાચે? ભટકતા સાધુડા રામની?
મંદોદરી : એ સ્વયં ઈશ્વર છે, પૌલોત્સ્ય. જે મનુષ્ય પોતાનું કલ્યાણ ઇચ્છતો હોય તે પરસ્ત્રીનાં ચોથના ચંદ્રની જેમ દર્શન પણ કરતો નથી. મારું માનો દેવ. શ્રીરામ-લક્ષ્મણ અહીં આવશે. ઘોર યુદ્ધ ખેલાશે અને-
રાવણ : ઈશ્વર ! અરે! રાજ્ય ચલાવવાનું સામર્થ્ય નહોતું તેથી વચનને નામે વનમાં નાસી ગયો. એ તમારો ભગવાન? દેવી! સામ્રાજ્ય ભોગવવા માટે છે, ત્યજી દેવા માટે નથી. સત્તાનો આસવ પીવા માટે છે, ઢોળી દેવા માટે નથી. અરે! કૂંજડીની જેમ કંપી ઊઠતી સ્ત્રી શું મારો કાળ બનશે? લંકાધિપતિનો?
મંદોદરી : મહાદેવના જે ધનુષ્યને તમે પળભર ઊંચકી પણ ન શક્યા, એ ધનુષ્ય સાથે અશ્વની રમત રમતી હતી, તે સીતાને તમે સાધારણ સ્ત્રી સમજો છો?
રાવણ : પણ હવે હું એનો સ્વામી બનીશ. જ્યારથી મેં એને સ્વયંવરમાં જોઈ હતી ત્યારથી મેં એને મારી કરવાનો દૃઢ નિશ્ચય કર્યો હતો. અહા! આ મહેલમાં તે ચંદ્રકિરણ શી શોભશે!
મંદોદરી : દશાનન, પીડિતો અને શોષિતોનાં અશ્રુ પર રચાયેલાં રાષ્ટ્રો કદી અમર બનતાં નથી.
રાવણ : મંદોદરી! લંકાધિપતિના નામ માત્રથી દશે દિશા કાંપતી હતી, ઋષિમુનિઓ હોમહવન ત્યજી ગુફાઓમાં ભરાઈ ગયા હતા. એ જ શિયાળો આજે સિંહની ગર્જના કરે છે, યજ્ઞ કરે છે. તારા સાધુડા રામે મારા અસુર સૈન્યનો નાશ કર્યો, ખર-દૂષણનો વધ કર્યો, શૂર્પણખાનું નાક કાપ્યું. એ અપરાધીને શરણે હું જાઉં? એની રૂપવતી સ્ત્રી પક્વ ફળ પેઠે મારા હાથમાં આવી પડી છે તેને મુક્ત કરું? ન ભૂતો, ન ભવિષ્યતિ.
મંદોદરી : લંકેશ! સ્ત્રી ઉપભોગની કે વેર વાળવાની કોઈ વસ્તુ નથી. મારું માનો, સ્વામી... સીતાને..…
[અત્યંત ક્રોધમાં રાવણ ચાલ્યો જાય છે. મંદોદરી વ્યથિત કાળ પર પ્રકાશ]
કાળ : [હસી પડે છે.] પતિને મનાવી ન શક્યાં ને રાણી! એ રાવણ નહોતો બોલતો, પણ હું સ્વયં એનો કાળ બોલતો હતો.
મંદોદરી : પણ હું હજી પરાભવ પામી નથી.
કાળ : એમ! હવે મારો દાવ. આ મારી ચાલ જુઓ.
[કાળ પાછળની તરફ હાથ કરે છે, બીજા પ્લેટફૉર્મ પર પ્રકાશ. અશોકવાટિકાનું દૃશ્ય. સીતા વૃક્ષ નીચે ઉદાસ બેઠી છે. ત્રિજટા સામે બેઠી છે. રાવણ પ્રવેશે છે. લોલુપ અને કામાતુર.]
રાવણ : સીતે! સીતે! પ્રિય સીતે!? મારી જાનકી!
સીતા : તું અહીં શા માટે આવ્યો છે?
રાવણ : પ્રિયે! ક્યાં હું ત્રિભુવનનો સ્વામી અને ક્યાં એ વનવન ભટકતો અકિંચન સાધુડો! આવ, પ્રિયે આવ. ચંદ્ર સમાન તારા રૂપથી મારા કામથી બળતા દેહને શાંત કર. આવ પ્રિય.
સીતા : બસ કર, દુષ્ટ. સૂર્ય સમાન શ્રીરામ પાસે તો તું આગિયા સમાન છે, રાવણ.
રાવણ : અહો! જાનકી! જો... જો..… મારા અદ્ભુત પ્રાસાદો… સ્ફટિકના સ્થંભ... જો ઇન્દ્રધનુષની કમાન… અને જો એ મઘમઘતી રત્નજડિત દીપમાલા કુબેરના દરબારની છે. માણેક-મૌક્તિકનાં આભૂષણો તમારા દેવોનાં હું હરીને લાવ્યો છું. આ બધું તારું છે, સીતે, અને હું તારો છું.
સીતા : રે મૂર્ખ! સંપત્તિથી નિર્જીવ વસ્તુ ખરીદી શકાય છે, સ્ત્રીઓનાં શીલ નહીં.
રાવણ : સીતે! રાવણના બળથી તું હજી અજ્ઞાત છે.
સીતા : રાઘવના બાણની દિવ્ય શક્તિનો હજી તને પણ ક્યાં અનુભવ છે!
રાવણ : રાઘવની દિવ્ય શક્તિ! જે પોતાનું રાજ્ય ન સાચવી શક્યો. અરે! જે પોતાની પત્નીનું રક્ષણ પણ ન કરી શક્યો. એ તારો સ્વામી? મારી સામે જો, સીતે. મંદોદરી તારી દાસી બનશે, વરુણ તને વીંઝણો વીંઝશે... આવ મારી પ્રિય...
સીતા : ત્યાં જ થોભી જા, દુષ્ટ. તારું ઐશ્વર્ય આ તણખલાથીય તુચ્છ છે. દશમુખ! મારા શ્રીરામ પાસે મને મોકલી આપ, એ અવશ્ય તને ક્ષમા કરશે.
રાવણ : સીતા! મારું આવું અપમાન? ફૂલ ચૂસતા ભ્રમરની સમાન હું તને મુક્ત નહીં કરું. મારી વાત સ્વીકારી લેવાનો હજી તને સમય આપું છું.
સીતા : સૂર્યની સાખે મારી પ્રતિજ્ઞા અટલ છે.
રાવણ : મારી પણ પ્રતિજ્ઞા છે. દશે દિશાના દિગ્પાલોને મેં મારા બળથી જીત્યા છે. દેવ દાનવ માનવ મારા ભયથી થરથર કંપે છે, અને તું એક સ્ત્રી મારે વશ નહીં થાય? હું મારો પ્રત્યુત્તર લેવા સત્વરે આવીશ.
સીતા : આજે કે કાલે મારો બીજો કોઈ પ્રત્યુત્તર નહીં હોય, રાવણ.
[ક્રોધિત રાવણ જાય છે. દૃઢતાથી જવાબ આપ્યા પછી સીતા રુદન કરે છે. ત્રિજટા પાસે આવે છે.]
ત્રિજટા : ધીરજ ધરો, દેવી. મારા પ્રાણના ભોગે પણ હું આપનું રક્ષણ કરીશ. કાલે મને સપનું આવ્યું હતું, માતા! સાગરનાં ઊછળતાં મોજાં પર થઈ શ્રીરામ પધારી રહ્યા છે.
સીતા : ઓ શ્રીરામ!
[મંદોદરીના અંતઃપુરમાં પ્રકાશ. અશોકવાટિકા પર પ્રકાશ વિલીન]
મંદોદરી : તમારી ચાલ નિષ્ફળ ગઈ. દેવ. સીતા સતી છે. પ્રાણ આપી દેશે પણ રાવણને વશ નહીં જ થાય. થાકીને એ સીતાને મુક્ત કરશે. યુદ્ધ અસંભવ જ છે.
કાળ : યુદ્ધ અસંભવ? ભ્રમમાં ન રહેશો, મહારાણી. મેં જટાયુને રામ પાસે મોકલી સીતાહરણનો સંદેશ આપી દીધો છે. લંકા આરોહણની તૈયારીનો આરંભ થઈ ગયો છે. વાનરસેના સમુદ્રતટે એકત્ર થઈ ચૂકી છે. હવે મારાં પાસાં ફેંકું છું. મંદોદરી, તમારી સુવર્ણમયી લંકા બળી રહી છે. મારો જય નિશ્ચિત છે.
[બહાર કોલાહલ - આગ - આગ બચાવોની ચીસો. મંદોદરી ભયભીત. બેબાકળી. બહાર જોતી હોય એવો અભિનય]
મંદોદરી : અહો! ભયાનક અગ્નિની જ્વાળાઓએ નગરીને ચિતાની જેમ જલાવી દીધી છે. નગરજનો ભયભીત બની આક્રંદ કરી રહ્યાં છે. વૃક્ષો ધરાશાયી થયાં છે. ગૃહો ભડભડ બળી રહ્યાં છે… હા દૈવ! આ કેવો અનર્થ!
સુરભિ : [દોડીને આવે] દેવી! દેવી! નગરમાં ઠેરઠેર ભયંકર આગ લાગી છે.
મંદોદરી : શી રીતે આગ લાગી, સુરભિ?
સુરભિ : શ્રીરામના વાનરદૂત હનુમાનની પૂંછને ભરી સભામાં લંકેશે આગ લગાડવાની આજ્ઞા આપી... અહાહા! વાનરની પૂંછ શેષનાગની જેમ લાંબી જ થતી જાય... મેં પોતે જોયું દેવી... એ વાનરે આખી લંકાને આગ લગાડી.
મંદોદરી : એક વાનરે આગ લગાડી? વાનરે?
સુરભિ : ભગવાન શ્રીરામનો એ દૂત છે, એ વાયુપુત્ર છે ભૂલી ગયાં દેવી!
મંદોદરી : તું જા. શું થાય છે મને કહેતી રહેજે.
કાળ : આ અગ્નિ નથી, યુદ્ધની રણભેરી છે, મહારાણી.
મંદોદરી : કાળદેવતા!
કાળ : નિયતિનું વેગથી ઘૂમતું ચક્ર મનુષ્યના નિર્બળ હાથો વડે નથી થંભાવી શકાતું, મંદોદરી. મારું માનો, પરાજય સ્વીકારી લો.
મંદોદરી : આટલી સરળતાથી નહીં દેવ. હું અપ્સરા અને મયદાનવની પુત્રી, અસુરરાજની અર્ધાંગના અને યુદ્ધમંત્રી. શામ, દામ, દંડ, ભેદની નીતિમાં હું પણ નિપુણ છું. મારી આ ચાલમાં હું અવશ્ય સફળતાને વરીશ. જુઓ.
[કાળ પર પ્રકાશ વિલીન. સિંહાસન પર પ્રકાશ. અચાનક ગંધર્વ યુવકનો વિષાદભર્યો આલાપ. મંદોદરી વિહ્વળ બને છે. રાવણ પ્રવેશે છે. સિંહાસન પર બેસે છે.]
મંદોદરી : ઓહ! એ જ ગંધર્વ યુવક વિનાશને આલાપી રહ્યો છે! અરે સ્વામી! આપ નિસ્તેજ કેમ લાગો છો?
રાવણ : સીતાના વિરહઅગ્નિથી મારો જીવનરસ સુકાઈ રહ્યો છે, દેવી હવે તું જ તારા સ્વામીને બચાવી શકે છે.
મંદોદરી: આંખો ખોલો, દશગ્રીવ. નગરને અગ્નિજ્વાળાઓ બાળી રહી છે. સીતાહરણનું પરિણામ જોયું ને દેવ!
રાવણ : હું દશ મસ્તક ને વીસ ભુજાવાળો રાવણ એક તુચ્છ વાનરથી ડરી જાઉં?
મંદોદરી : ભૂલો છો. યોજનો દૂરથી ઊડીને આવેલો એ વાયુપુત્ર હતો.
રાવણ : એમ તો પક્ષીઓ પણ ઊડે છે. એમને કોઈ શૂરવીર કહેતું નથી.
મંદોદરી : લંકાથી છેક શ્રીરામની છાવણી સુધી જેનો દૂત અંગદ આપનો મુકુટ ફેંકી શકે છે તેનો રાજા કેટલો શક્તિમાન હશે!
રાવણ : મંદોદરી! તું... તું... મારી પટરાણી ન હોત તો મેં તારો વધ કર્યો હોત!
મંદોદરી : રામ સર્વશ્રેષ્ઠ ધનુર્ધારી છે, લંકેશ. એમનાં પરાક્રમોની ગાથાઓથી રાક્ષસોની સ્ત્રીઓના ગર્ભ સ્રવી જાય છે.
રાવણ : હું કોણ? આખા કૈલાસ પર્વતને મેં મારી શક્તિશાળી ભુજાઓ પર ઊંચકી લીધો હતો તે રાવણ.
મંદોદરી : રાવણ? જે બલિરાજાને જીતવા પાતાળ ગયો હતો ત્યારે બાળકોએ જેને અશ્વશાળામાં બાંધ્યો હતો એ રાવણ? અથવા આપ એ રાવણ તો નહીં જેને સહસ્રબાહુએ જંતુ સમજી પકડ્યો હતો! અને હા! એક રાવણની વાત કહેતાં મને સાચે જ લજ્જા થાય છે. વાલીની કાખમાં દિવસો સુધી એ દબાઈ રહ્યો હતો.
રાવણ : મંદોદરી! હું એ રાવણ છું જેને બ્રહ્માએ અમરત્વનું વરદાન આપ્યું છે.
મંદોદરી: આ વિશ્વમાં દરેક વરદાન સાથે એક શાપ પણ જોડાયેલો હોય છે સ્વામી.
રાવણ : મંદોદરી! આટલો ભય શા માટે? આજ સુધી મેં ઘણાં યુદ્ધો ખેલ્યાં છે, સુર અસુર કન્યાઓનાં અપહરણ કર્યાં છે.
મંદોદરી : હે મહાદેવના ઉપાસક! કોઈ અદૃશ્ય શક્તિ આ બ્રહ્માંડમાં ન્યાય-અન્યાયના ત્રાજવાને સર્વદા સમતોલ રાખે છે.
રાવણ : મૂર્ખ સ્ત્રી! મારી સામે પ્રલાપ કરે છે? હું સીતાને આ મહેલની પટરાણી બનાવીને જ રહીશ. હવે હું યુદ્ધ માટે તલસું છું.
[ક્રોધથી ફુત્કાર કરતો રાવણ જાય. મંદોદરી વ્યથિત. કાળનું ખડખડાટ હાસ્ય. કાળ પર પ્રકાશ.]
કાળ : હવે રમત સમાપ્ત થઈ ગઈ, દેવી. ભલભલા ઋષિમુનિઓ કે દેવતાઓ યુદ્ધને રોકી શક્યા નથી. છતાં તમારી નિષ્ઠાની પ્રશંસા કરું છું. હવે મારું સ્થાન છે રણમેદાન. હું વિદાય લઈશ. વંદન.
મંદોદરી : થોભી જાઓ દેવ… અરે! મને વિભીષણના નામનું સ્મરણ કેમ ન થયું? એ જરૂર લંકેશને સમજાવશે. આ મારું પ્યાદું...
 [પહેલા પ્લૅટફૉર્મની નીચે દૃશ્ય ભજવાય છે.]
વિભીષણ : મોટાભાઈ, આપે આ શું કર્યું? આપ સત્વર સીતા માતને મુક્ત કરો.
રાવણ: સીતે મારા હૃદયમાં બિરાજે છે, વિભીષણ. તેને મુક્ત કરવી અસંભવ.
વિભીષણ : સીતામાતા પરનો આપનો રાગ ધરતીમાં કમળ રોપવાના પ્રયત્ન બરાબર છે.
રાવણ : હવે આ મારી પ્રતિષ્ઠાનો પ્રશ્ન છે.
વિભીષણ : રાજ્યના કલ્યાણ સામે રાજાનાં માનઅપમાન તદ્દન તુચ્છ હોય છે, ભ્રાતા.
રાવણ : વિભીષણ!
વિભીષણ : રાજાના પાપથી પ્રજાનું અહિત થાય ત્યારે રાજા રાજ્યધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ બન્ને ચૂકે છે.
રાવણ : લંકાધિપતિની નગરી સુવર્ણમંડિત છે, વિભીષણ, તારા શ્રી રામનું નગર તુચ્છ માટીનું છે.
વિભીષણ : પ્રજાની સમૃદ્ધિ માત્ર સુવર્ણથી માપી શકાતી નથી. ઐક્ય અને નીતિમત્તા રાષ્ટ્રના પ્રાણ છે.
રાવણ : દુષ્ટ, આ જ પળે અહીંથી ચાલ્યો જા.
વિભીષણ : અવશ્ય જઈશ. એક મદઝરતો હસ્તિ જંગલનો સર્વનાશ કરે છે તેમ અહંકારી કામાંધ ભ્રાતા! તમારે હાથે આપણાં કુળ અને રાજ્ય બન્ને નાશ પામશે. હવે આપણે મળીશું યુદ્ધમેદાનમાં.
[પ્રકાશ વિલીન, મંદોદરી સ્તબ્ધ. કાળના ચહેરા પર શાંત સ્મિત.]
કાળ : હવે મને પણ રજા આપો, દેવી. મારાં બધાં પ્યાદાં હવે ગતિ કરી રહ્યાં છે. રામ-લક્ષ્મણનું વાનરસેના સહિત આગમન થઈ ગયું છે. કુંભકર્ણની નિદ્રા તૂટી ચૂકી છે. બન્ને છાવણીઓ યુદ્ધ માટે સજ્જ થઈ ગઈ છે. પ્રણામ દેવી.
મંદોદરી : એક પળ થોભો, દેવ.
કાળ : કાળ કોઈનો રોક્યો રોકી શકાયો છે, દેવી?
મંદોદરી : મારા પર કૃપા કરો, દેવ. માત્ર એક વિપળ થોભી જાઓ.
કાળ : મનુષ્ય જ્યારે સરળતાથી એક વિપળ બોલતો હોય છે ત્યારે મને આશ્ચર્ય થાય છે. સમયની ક્ષણેક્ષણ અત્યંત મૂલ્યવાન હોય છે, દેવી. યુદ્ધનો આરંભ થઈ ગયો છે. મને રજા આપો.
મંદોદરી : મારી વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારો, પ્રભુ. મારી અંતિમ ચાલ ચાલવાની મને અનુમતિ આપો.
કાળ : મંદોદરી!
મંદોદરી : પરાભવનો ભય તો નથી ને!
કાળ : તમે સાચે જ ચતુર નારી છો. તમારા ભાથાનું છેલ્લું તીર જોઈ લેવાની મને પણ ઇચ્છા છે.
મંદોદરી : આજે હું સ્વયં પ્યાદું બની મારી જાતને રમતમાં મૂકું છું. ચાલો પ્રભુ.
[બન્ને ચાલવા લાગે. પ્રકાશ વિલીન. અશોકવાટિકા પર પ્રકાશ. સીતા ઉદાસ બેઠી છે. પાસે ત્રિજટા છે. મંદોદરી અને થોડે દૂર કાળ પ્રવેશે છે.]
ત્રિજટા : ધીરજ ધરો, માતા. શ્રીરામ જરૂર પધારશે.
મંદોદરી : સીતા, મારા પ્રણામ.
સીતા : કોણ, મહારાણી!
મંદોદરી : ભયભીત ન બનો, ત્રિજટા, જા. કોઈ પ્રવેશે તો મને સાવધ કરજે.
સીતા : દેવી! અભાગી સીતાના પ્રણામ.
મંદોદરી : જાનકી! રાક્ષસીઓથી ઘેરાયેલાં મેં તમને આજે પ્રથમ વખત જોયાં. જાણે મેઘાડંબર શ્યામ આકાશમાં ચમકતી રૂપેરી બીજલેખા! મારા સ્વામી તમારા પર શા માટે મોહિત થયા તે હું સમજી શકું છું.
સીતા : તમે રાક્ષસ રાજનો કોઈ સંદેશ લઈને તો નથી આવ્યાં ને!
મંદોદરી : ના જાનકી. આજે હું પટરાણી નહીં પણ એક સામાન્ય સ્ત્રી બનીને તમારી પાસે આવી છું.
સીતા : મારી પર કૃપા કરો, મંદોદરી. તમારા સ્વામીને સમજાવો કે મને મુક્ત કરે. મારા શ્રીરામ પાસે મને મોકલી આપે.
મંદોદરી : એ અસંભવ છે, જાનકી.
સીતા : તમે સ્ત્રી થઈને એક સ્ત્રીની વેદના નથી પારખી શકતાં?
મંદોદરી : સીતે! અહીં સ્ત્રી એક ઉપભોગની વસ્તુ છે. એને ભોગવીને મલિન વસ્ત્રની જેમ ત્યજી દેવી એ પુરુષમાત્રનો અધિકાર છે.
સીતા : મંદોદરી! શું અસુર સંસ્કૃતિમાં સ્ત્રીદાક્ષિણ્યની ભાવના નથી? અમારા આર્યવર્તમાં તો સ્ત્રી દેવી સરખી પૂજાય છે.
મંદોદરી : સૂર્યવંશી કુલવધૂ! દેવી શબ્દ પણ એક મોહક ભ્રમજાળ નથી? યુદ્ધોનો વિજયી સમ્રાટ પરાજિત રાજ્યની સત્તા અને સ્ત્રી બન્ને પ્રાપ્ત કરે છે. અરે! તમારા દેવતાઓને પણ અપ્સરાઓ વિના ક્યાં ચાલ્યું છે? એમ તો તમારા શ્વસુરને પણ અનેક રાણીઓ અને ઉપવસ્ત્રો છે.
સીતા : તમે મારો ઉપહાસ કરવા આવ્યાં છો?
મંદોદરી : ના જાનકી. હું તમને સાવધાન કરવા આવી છું.
સીતા : સાવધાન?
મંદોદરી : હા સીતા. ઘોર ભીષણ યુદ્ધની રણભેરી વાગી ઊઠી છે. હવે અસંખ્ય નિર્દોષ મનુષ્યોનો વધ થશે. પ્રચંડ શક્તિશાળી શસ્ત્રોના અવાજોથી સમગ્ર બ્રહ્માંડ કંપી ઊઠશે. અશ્રુ અને શોણિતની ધારાઓથી સમુદ્રમાં ભયાનક ઝંઝાવાત સર્જાશે.
સીતા : બસ કરો, મંદોદરી, બસ કરો.
મંદોદરી : અને આ સર્વ વિનાશનું બીજ તમે છો, સીતા. તમે લંકેશના હૃદયને હિંસક પશુ ભક્ષ્ય પકડે એમ પકડ્યું છે.
સીતા : ઓહ! હું શું કરું? શું કરું?
મંદોદરી : તમે શું કરો એથી હું જ્ઞાત નથી, તમે શું કરી શકો તે હું જાણું છું.
સીતા : કહો, મંદોદરી, મને કહો.
મંદોદરી : રાવણને અધીન થઈ જા, સીતા.
સીતા : મંદોદરી!
મંદોદરી : રાવણ તમને પ્રાપ્ત કરી લેશે તો યુદ્ધનો ભભૂકતો દાવાનળ શમી જશે. અગણિત મનુષ્યોનો સંહાર થંભી જશે.
સીતા : ત્યાં જ થંભી જા, મંદોદરી. તારી મલિન છાયા પણ મારા દેહને અસ્પૃશ્ય કરશે. તારો પતિ પરસ્ત્રીને ઇચ્છે છે અને તું એને સહાય કરે છે?
મંદોદરી : ઘોર યુદ્ધ થંભાવી દેવાનો આ એકમાત્ર માર્ગ મને સૂઝે છે, સીતા.
સીતા : હું સતી સીતા, જેણે મનસા વાચા કર્મણા પતિની પૂજા કરી છે એને આવાં વચનો કહેતાં લજ્જા નથી આવતી?
મંદોદરી : સતી! શું માત્ર પોતાના સ્વામીના ચરણો ધોવાથી કોઈ સ્ત્રી સતી બની જાય છે? ના જાનકી. સતી તો એ છે જે સત્યના પથ પર ચાલે છે.
સીતા : મારા સ્વામી મારા દેવ છે.
મંદોદરી : એ દેવ છે પણ પુરુષ છે સીતા. જે વૃક્ષને તમે વેલીની જેમ વળગી રહ્યાં છો, તે ધરાશાયી થશે ત્યારે તમારો આધાર કોણ બનશે?
[મંદોદરી તાળી પાડે છે. સુરભિ ઢાંકેલી તાસક લાવે છે. તેની પર લોહીનાં ધાબાં છે.]
સીતા : આ... આ... શું છે?
મંદોદરી : ધૈર્ય ધરો, સીતા. યુદ્ધમાં તમારા પતિનો શિરચ્છેદ થઈ ગયો. આ તેમનું શોણિતભીનું મસ્તક છે.
સીતા : ઓ પ્રભુ! આ... આ શું થઈ ગયું? મારા નાથનું મૃત્યુ... હે દૈવ! મારા શ્રીરામ વિના હું કેમ જીવી શકીશ? કેમ જીવી શકીશ?
[સીતા રુદન કરે છે. મંદોદરી સીતા સામે તાસક ધરી, વસ્ત્ર ખેંચી લે છે. એમાં શ્રીફળ છે. સીતા આંખો ફાડી અવાક્ બની જોઈ રહે છે.]
મંદોદરી : સીતા! જોઈ લીધી તમારા જીવનની સાર્થકતા! તમારા સ્વામીના મૃત્યુના આભાસ માત્રથી પર્વત પરથી પૃથ્વીતલ પર ફેંકાઈ ગયેલી શિલાની જેમ તમારું હૃદય તૂટી ગયું. તો એ તમારી બાજુમાં નહીં હોય ત્યારે તમારું અસ્તિત્વ શું હશે?
સીતા : ચાલી જા, મંદોદરી. વિષયી પતિની વાસના પૂરી કરવા વ્યર્થ પ્રલાપ કરતાં તેને તું ત્યજી કેમ નથી દેતી?
મંદોદરી : ભાગ્યચક્રના પાશમાંથી કોણ છૂટી શક્યું છે? નહીં તો રાઘવેન્દ્રની રાણી સીતા દાનવોને ત્યાં બંદીવાન?
સીતા : તો મને પણ મારા ભાગ્ય પર છોડી દે. મંદોદરી, તું જા.
મંદોદરી : જાઉં છું, સીતા. હું તો મારી આંખોમાં એક સ્વપ્ન લઈને આવી હતી.
સીતા : સ્વપ્ન? શેનું સ્વપ્ન ?
મંદોદરી : અગણિત જાતિઓમાં વહેંચાયેલાં, વેરઝેરથી વિખરાયેલાં રાષ્ટ્રોમાંથી એક અને અખંડિત પ્રતાપી રાષ્ટ્ર સર્જવાનું સ્વપ્ન હું તારી આંખોમાં આંજવા આવી હતી. સીતા, પ્રજાકલ્યાણનું મહાન કાર્ય કરવાનો અલભ્ય સુભગ અવસર આપણને મળ્યો હતો.
સીતા : આને તું સુભગ અવસર કહે છે?
મંદોદરી : હા, સીતા. મહાન કાર્યો મહાન બલિદાન માગે છે.
સીતા : તું હવે જઈ શકે છે, મંદોદરી.
મંદોદરી : જઈશ પણ એક વાત કહ્યા વિના રહી શકતી નથી.
સીતા : હવે કહેવાનું શું બાકી છે?
મંદોદરી : જીવનભર અગ્નિજ્વાળામાં સળગીને દાનવપત્ની હોવાનું મૂલ્ય મેં તો ચૂકવી દીધું છે. પણ હવે થનારા ભયંકર માનવસંહારનું મૂલ્ય તારે પણ એક દિવસ તારાં અશ્રુઓથી ચૂકવવું પડશે.
સીતા : મંદોદરી!
મંદોદરી : કર્મોના ફળથી કોણ બચી શક્યું છે, દેવી? મને ક્ષમા કરજો. પ્રણામ.
[હતાશ મંદોદરી પર પ્રકાશ વિલીન. મહેલના અંતઃપુર પર પ્રકાશ. ભાંગેલે પગલે મંદોદરી પ્રવેશે છે. એના હૃદયનું દ્વન્દ્વ પડઘાય છે.]
અવાજ : મંદોદરી! તું સીતાની ઈર્ષ્યા તો નથી કરતી ને!
મંદોદરી : ઈર્ષ્યા? હું શા માટે સીતાની ઈર્ષ્યા કરું?
અવાજ : અસત્ય. તું સીતાની અસૂયા કરે છે. પતિપત્ની એકમેક માટે ઝૂરે, વનવન ભટકે એવો પ્રગાઢ પ્રેમ તારા ભાગ્યમાં કદી લખાયો નથી.
મંદોદરી : મારી પાસે શું નથી? ભવ્ય પ્રાસાદો… સુવર્ણાલંકારો. હું અત્યંત સુખી છું.
અવાજ : પ્રાસાદોમાં સુખ મળતું હોત તો સીતા પતિને પગલે વનમાં શા માટે ચાલી નીકળત?
મંદોદરી : ઓહ! સીતા... સીતા…! જ્યારથી એ મારી નગરીમાં મારા જીવનમાં પ્રવેશી છે ત્યારથી આ નગરી પર અંધકારના ઓળા ઊતરી આવ્યા છે.
અવાજ : મંદોદરી તું શ્રીરામની ભક્ત. સીતા શ્રીરામની અર્ધાંગના છે.
મંદોદરી : પણ એ એક સ્ત્રી છે, જેણે મારા સ્વામીને મોહી લીધા છે.
અવાજ : પણ એમાં સીતાનો શો અપરાધ?
મંદોદરી : જાણું છું. છતાં મારા સ્વામી, સંતાનો, મારું કુળ, મારું નગર વિનાશ પામશે. આ ઘોર હત્યાનું બીજ તો સીતા જ છે. એ જીવંત ન રહે તો?
અવાજ : મંદોદરી!
મંદોદરી : વિનાશના બીજને જડથી ઉખેડી ફેંકી દઉં તો? હા, સીતાની હત્યા... કે પછી સુમેરુ પર્વત પરથી તેને ખીણમાં…
અવાજ : ચૂપ.
મંદોદરી : અરે મૂર્ખ સ્ત્રી! લંકેશ પાસે અમોઘ શક્તિ છે. શસ્ત્રો છે. એ યુદ્ધમાં વિજયી બનશે તો શ્રીરામનો સંહાર અને... આ પ્રાસાદમાં સીતા પટરાણી બનશે અને તું એની એક તુચ્છ દાસી!
અવાજ : અને લંકેશ મૃત્યુને અધીન થશે તો?
મંદોદરી : તો... તો... પણ મારું ભવિતવ્ય ભયંકર છે. ભસ્મિત નગરીનાં અવશેષોમાં હું જીવનભર એકાકી ભટકતી રહીશ કે પછી સ્વામીની સાથે ચિતાએ ચડી સતી થઈશ કે પછી શ્રીરામ આ રાજ્ય સાથે, સહોદર સરખા વિભીષણને મને દાનમાં... ઓ પ્રભુ! હું શું કરું? શું કરું?
[કાળ પ્રવેશે છે. એના આગમનથી ફરી ભગ્ન મંદોદરી ખુમારીથી ટટ્ટાર થઈ જાય છે.]
કાળ : દેવી! રામલક્ષ્મણની બાણવર્ષા અને રાક્ષસસેનાનો સંહાર એ દૃશ્ય જોઈ શકશો?
મંદોદરી : નહીં નહીં. મારો અક્ષય.
કાળ : યુદ્ધમાં એ મારો ભક્ષ્ય બની ગયો, મંદોદરી...
મંદોદરી : ઓહ! પણ મારો ઇંદ્રજિત...
કાળ : એ પણ હણાયો છે, દેવી!
મંદોદરી : પણ મારો મેઘનાદ તો કોઈથી મૃત્યુ ન પામે.
કાળ: એક શરત પર તેનું મૃત્યુ નિશ્ચિત હતું. જેણે બાર વર્ષ નિદ્રા, નારી અને ભોજન ત્યજ્યાં હોય તેના વડે અવશ્ય મેઘનાદનું મૃત્યુ નીપજે. શ્રીરામના બાણ વડે એનો પણ મેં ભક્ષ્ય કર્યો.
મંદોદરી : ઓ પ્રભુ! હા... અહિરાવણ અવશ્ય રામલક્ષ્મણને પાતાળમાં ઉઠાવી જશે... અને યુદ્ધ થંભી...
કાળ: દેવી! વાયુપુત્ર હનુમાન તેમને પુનશ્ચ લઈ આવશે.
મંદોદરી : દ્વારપાળ મકરધ્વજ તો સમર્થ યોદ્ધો છે!
કાળ : પણ તે હનુમાનનો પુત્ર છે.
મંદોદરી : અસત્ય. હનુમાનજી બ્રહ્મચારી છે.
કાળ : દેવી! તમને એ પણ વિદિત નથી કે હનુમાનના પ્રસ્વેદમાંથી એનો જન્મ છે?
મંદોદરી : હા! દુર્દૈવ! હવે શું થશે?
કાળ : હવે લંકેશ યુદ્ધમેદાને જઈ રહ્યા છે.
[તખ્તાને ખૂણે પ્રકાશ. રાવણ ધ્યાનમાં છે.]
રાવણ : હે મહાદેવ! મારા પુત્રોનો વધ કરનાર એ નરાધમ બંધુઓને હું જંતુની જેમ ચોળી નાખીશ.
पशुनां पतिं पापनाशं परेशं
गजेन्द्रस्य कृति वस्त्रानं वरेण्यम् ।
जटाजूटमध्ये स्फूरदगांगवारि
महादेवमेकं स्मरामि स्मरामि ।।
મંદોદરી : શંકર ભગવાન અવશ્ય લંકેશને અભયદાન આપશે.
કાળ : હા. પૂજા પૂરી થશે તો.
અવાજો : ક્યાં ગયો રાવણ? અંતઃપુરમાં ભરાઈને બેઠો છે. કાયર... ભીરુ...હા...હ....
[રાવણ ધ્યાનમાંથી ઝબકે, ક્રોધાવેશમાં ત્રાડ પાડીને બહાર નીકળી જાય. કાળનું ઉપહાસભર્યું હાસ્ય.]
મંદોદરી : સ્વયં કાળદેવતા જાણતા નથી? લંકેશને અમરત્વનું વરદાન છે.
કાળ : હું તેની નાભિમાં સ્થિત છું. શ્રીરામ ત્યાં જ બાણ મારશે.
[રાવણની હૃદયવિદારક ચીસ, અવાજો - રાવણ હણાયો. દુષ્ટનો વિનાશ થયો. આનંદો. ભગવાન રામચંદ્રનો જય. લોહીથી ખરડાયેલો, વેદનાથી કણસતો રાવણ આવે, નીચે પડી જાય.]
રાવણ : સારથિ... આહ! મંદોદરીને સંદેશ આપજો.... જેના બળથી પૃથ્વી ડોલતી હતી, જેના તેજ પાસે સૂર્યદેવતા નિસ્તેજ લાગતા, મારી કાયા આજે ધૂળમાં મલિન… આહ! ત્રિભુવનવિજેતા રાવણ આજે... નિર્વંશ મૃત્યુ પામશે. દશ શિશ અને ભુજાના ભારથી હું ચંપાઈ જતો હતો. આજે હળવાશ લાગે છે. મહાદેવ! શું બધા સમ્રાટ સામ્રાજ્યના ભારથી ચગદાઈ જતા હશે! પ્રભુ! મૃત્યુ આટલું મીઠાશભર્યું હશે? એની મને ખબર હોત તો અમરત્વનું વરદાન હું ન માગત, ધરતીમા! મને… થોડી ધરતીની આજે ભિક્ષા...
 [કાળ હાથ લાંબો કરી મુઠ્ઠીમાં પ્રાણ હરે. રાવણ નિશ્ચેષ્ટ, રાવણ પર પ્રકાશ વિલીન. મંદોદરી આઘાતથી સ્તબ્ધ આ દૂરનું દૃશ્ય જોઈ રહી છે.]
કાળ : મહારાણી મંદોદરી! આ અનિશ્ચિત ખલુ સંસારે માત્ર મૃત્યુ જ અવિચલ સત્ય છે. તમારો રાષ્ટ્રપ્રેમ, નિષ્ઠા જોઈ નિર્મમ એવો કાળ તમને વંદન કરે છે અને વચન આપે છે, જ્યાં સુધી સૂર્ય પ્રકાશમાન હશે ત્યાં સુધી પ્રાતઃસ્મરણીય સતીઓમાં તમારું સ્મરણ રહેશે. હવે હું પ્રસ્થાન કરીશ, દેવી મેં તમને કહ્યું હતું, કાળ કદી પરાભવ પામતો નથી.
[કાળ પીઠ ફેરવે છે. મંદોદરી ગુમાનથી ખડખડાટ હસે છે. કાળ આશ્ચર્ય પામે છે. ઝડપથી ફરે છે.]
મંદોદરી : ભૂલો છો તમે. તમારો પરાભવ થયો છે. વિજયને તો હું વરી છું દેવ!
કાળ : મંદોદરી!
મંદોદરી : હા દેવ! તમારી પ્રત્યેક ચાલથી હું મહાત પામતી, પાછાં પગલાં ભરતી મારા એક નિશ્ચિત ધ્યેય તરફ તમને દોરી જતી હતી.
કાળ : નિશ્ચિત ધ્યેય એટલે શું યુદ્ધ?
મંદોદરી : હા, હું ઝંખતી હતી રાક્ષસકુળનો વિનાશ અને મારા સ્વામીનું મૃત્યુ.
કાળ : મંદોદરી!
મંદોદરી : તમે તો સર્વજ્ઞ છો ને દેવ! તોય તમે અજ્ઞાત રહ્યા? સ્ત્રીના હૃદયને ઓળખવા તો પૃથ્વી પર સ્ત્રીનો જન્મ લેવો પડે. એક કામાંધ અહંકારી સ્વામીની પત્ની હોવું એટલે શું તે તમને- પુરુષને ક્યાંથી સમજાય ?
કાળ : હજી તમારી વાતનો મર્મ મને સમજાયો નથી.
મંદોદરી : સીતાહરણ થાય, ઘોર યુદ્ધમાં ભગવાન શ્રીરામનું તીર લંકેશને વીંધે તો જ અહંકારી વિષયી મારા સ્વામીનો મોક્ષ થાય. પ્રભુ! આજે મારા કુળનો સર્વનાશ નહીં, ઉદ્ધાર થયો છે. વૈધવ્ય પામવા છતાં હું પરમ સૌભાગ્યવતી છું, આજે હું અત્યંત પ્રસન્ન છું, દેવ... પ્રસન્ન છું...
 [કાળ સ્તબ્ધ. મંદોદરી પ્રસન્નતાથી મુક્ત હાસ્ય કરે છે. કાળની ચૂપચાપ વિદાય. હસતાં હસતાં આક્રંદ કરતી મંદોદરી તૂટી પડે છે. ગંધર્વ યુવકનો કરુણ આલાપ. મંદોદરી ચમક અનુભવે છે. ઊઠે છે. સિંહાસન તરફ આગળ વધે છે. આલાપ શમે છે. મંદોદરીના ચહેરા પરથી રુદન નીતરી જાય છે. આક્રોશ છે. ક્રોધ છે.]
મંદોદરી : હા હન્ત! હું હવે એકાકી આ વિશાલ મહાલયના ખૂણામાં સ્વજનવિહોણી, ભગ્ન મૂર્તિશી પડી રહીશ. ઘોર યુદ્ધે મારું સર્વસ્વ હરી લીધું.
યુદ્ધ! શા માટે આવા નરમેધ જેવાં ભયંકર યુદ્ધો! કોણે શોધ્યાં છે આ સંહારક જીવલેણ યુદ્ધો અને શસ્ત્રો? કાળના ખપ્પરમાં અગણિત સંસ્કૃતિઓ નામશેષ થઈ ગઈ. નિર્દોષ મનુષ્યો હોમાયા... શા માટે આ હિંસા અને પાશવી અત્યાચારો? શા સારુ આ હૃદયવિદારક પીડા, વેદના, એકલતા? તારે માટે. હા હા તારે માટે. સત્તાના સિંહાસન માટે. તું જ છે મનુષ્યના અહંનું, પાપનું, અધોગતિનું મૂળ. તને પ્રાપ્ત કરવા અસંખ્ય નિર્દોષ જીવોની હત્યા થઈ છે. પ્રલયકારી વિનાશ સર્જાયો છે. પીડિતોના આર્તનાદથી દશે દિશાઓ ગાજી ઊઠી છે. હવે થંભી જાઓ. બસ કરો આ સંહાર, ધરણી ધ્રુજાવતી તમારી અક્ષૌહિણી સેનાને અટકાવી દો, જલાવી દો તમારા શસ્ત્રાગારોને. એક દિન પીડિતજનોના અશ્રુઓનો દરિયો ઊમટશે તો આ પૃથ્વી એમાં ડૂબી જશે. હું… એક સામાન્ય નારી તમારી પાસે આજે શાંતિની, પ્રેમની ભિક્ષા માગું છું… પણ કર્ણ અને હૃદયને બધિર કરતી આ વિનાશક યુદ્ધની રણભેરીમાં એક હતભાગિનીનો સ્વર કોણ સાંભળે? કોણ સાંભળે?
[વિલાપ કરતી મંદોદરી સિંહાસન પાસે ઢળી પડે છે. ગંધર્વ યુવકનો કરુણ સ્વર હવાને ભરી દેતો ફેલાઈ જાય છે.]