મંત્રકવિતા/નિવેદન

The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.


નિવેદન

૧૯૬૯ના રણજિતરામ સુવર્ણચન્દ્રકની અર્પણવિધિ પ્રસંગે આભારરૂપે ‘યંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રકવિતા’ વિશે વ્યાખ્યાન કરવું એવું વિચાર્યું હતું. એ અંગેનું લખાણ જેમ જેમ લખાતું ગયું તેમ તેમ વિસ્તરતું ગયું અને અંતે એનું નિબંધનું સ્વરૂપ થયું. પણ આ લખાણ અસલ વ્યાખ્યાન રૂપે વિચાર્યું હતું એથી એમાં ‘વ્યાખ્યાન’ શબ્દ સતત યોજાયો છે. આ નિબંધનાં કુલ સાત ખંડો છે. એમાંથી અહીં પ્રથમ પાંચ ખંડો નિબંધના પૂર્વાર્ધ રૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. એ પાંચ ખંડો એક સ્વતંત્ર એકમ રૂપે અસ્તિત્વ ધારણ કરી શકે એવી એમાં વસ્તુવિષયની એકતા છે. બાકીના બે ખંડો આ નિબંધના ઉત્તરાર્ધ રૂપે હવે પછી પ્રસિદ્ધ થશે. એમાં છઠ્ઠા ખંડમાં આજે યંત્રવૈજ્ઞાનિક ક્રાંતિની પૂર્વસંધ્યાએ મનુષ્યજાતિ યંત્રવૈજ્ઞાનિક યુગના ઉંબર પર ઊભી છે અને એથી ભવિષ્યમાં, નિકટના જ ભવિષ્યમાં યંત્રવૈજ્ઞાનિક મનુષ્ય, સમાજ અને સંસ્કૃતિનું સર્જન થશે ત્યારે સમસ્ત મનુષ્યજાતિ સમક્ષ જાણે કે જીવન-મૃત્યુ જેવા અંતિમ વિકલ્પો રજૂ થશે અેન આ અંતિમ વિકલ્પોમાં મનુષ્ય માત્રએ જે પસંદગી કરવાની રહેશે એ અંગેનો અંગુલિનિર્દેશ છે. સાતમા અને અંતિમ ખંડમાં યંત્રવિજ્ઞાન સાથે મંત્રકવિતાનો શો સંબંધ છે? અને યંત્રવૈજ્ઞાનિક યુગ, મનુષ્ય, સમાજ અને સંસ્કૃતિના સંદર્ભમાં મંત્રકવિતાનો શો ધર્મ છે? – આ ગહનગભીર પ્રશ્નો પૂછવાનું નર્યું સાહસ છે. આ નિબંધના પાંચમા ખંડમાં ગુજરાતી ભાષાની પાંચ ગદ્ય-પદ્ય કૃતિઓનું મિતાક્ષરી વિશ્લેષણ અને વિવેચન છે એમાં એ કૃતિઓમાંથી અવતરણો છે એ માટે એ કૃતિઓના સર્જકો પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા પ્રગટ કરું છું. – નિરંજન ભગત