લોકમાન્ય વાર્તાઓ/ઘૂઘવતાં પૂર
ઉબેણના લીસાલપટા, ચકચકતા વેકરાથી ભરેલ બે ખેતરવા પહોળા પટમાં ગોકળઆઠમનો મેળો ભરાયો હતો. જેઠ-અષાઢનાં નખતર ઓણ સાલ સારાં વરસ્યાં હતાં. હાથિયો પણ જાણે પેટ ભરીને ગાજ્યો હતો, અને લોકોકિત પ્રમાણે મઘા વરસવાથી ધાનના ઢગા થયા હતા એટલું જ નહીં પણ કેટલેક ઠેકાણે તો આઠ-આઠ દીની વરસાદની હેલી પડવાથી ઊભા મોલ બિયારણ સોતા જડમૂળથી ધોવાઈ ગયા હતા; પણ એકંદરે છેલ્લાં નપાણિયાં વર્ષો કરતાં આ વર્ષ લગભગ પંદર આના જેવું પાકવાની ધારણા હતી તેથી ખેડૂતનાં અને વેપારીઓનાં મન ભર્યાં ભર્યાં હતાં. નદીનાળાં, પાણીપિયાવા અને ખાડાખાબોચિયાં નવાં પાણીએ ભરાઈ ગયાં હતાં, વૈશાખની બળબળતી વેપુમાં ખાલીખમ્મ પડેલા વીરડાઓની સુક્કી વેકૂરમાં ભીનાશ આવી હતી. વાવ-કૂવાઓમાં પાણી ઊંચાં ચડી જવાથી પનિહારીઓને સિંચણ-દોરડાં અને કોશિયાઓને કોશ-રાંઢવા લાંબાં લાંબાં પડવા લાગ્યાં. આ સૌની સાથે જુવાન હૃદયોમાં પણ અષાઢ મહિનો જવાથી નવરસની સરવાણીઓ ફૂટતાં નવા નવાણે છલકી ઊઠ્યાં હતાં. ઉબેણ ગાંડી નદી કહેવાતી. એના પાણીનો કે પૂરનો કાંઈ નેઠો નહીં. માથે તડકો ધોમધખતો હોય અને ઓચિન્તું ઉપરવાસથી ઘોડાપૂર આવી ચડે. એના આડેધડ વહેતાં વહેણમાં એટલો તો વેગ હતો કે ગોઠણપૂર પાણીમાં ઊભેલા માણસો પણ એમાં તણાઈ જાય. આવી ગાંડી નદીના બેય કાંઠે અત્યારે માનવસાગર હિલોળા લેતો હતો. ધરતીએ પેટભરપૂર વર્ષા પી રહ્યા પછી પોતાની સમૃદ્ધિની લીલીછમ બિછાત અંગ ઉપર બિછાવી હતી. એ હરિયાળી બિછાત ઉપર શ્રાવણ મહિનાનાં સરવડાંનો આછો ઝારી-છંટકાવ થતાં ધરતી મહેક મહેક થઈ રહી હતી. નવા ધાન્યે પલ્લવિત બનેલી વસુંધરાના નવજીવનનો મહોત્સવ ઊજવવા અડખેપડખેના સૌ પંથકનાં લોક અહીં ઊમટ્યાં હતાં. આખા ઉબેણપટમાં આ સ્થળ અત્યંત મનોહર હતું. બન્ને કાંઠા તેમ જ ઉપરવાસ-હેઠવાસ વહેણનાં ઢોળાવો અને ચઢાણોની વચ્ચે મહાદેવનું મંદિર એવી રીતે ગોઠવાઈ ગયું હતું કે ગમે તેટલે અંતરે ઊભેલો માણસ પણ પદ્મશિખરનાં દર્શન કરી શકે. મંદિરના નિજમંડપની બહાર વ્યાસપીઠવાળા સભાસ્થાન જેવો વિશાળ ઓટો હતો, જેના ઉપર અત્યારે ભજનમંડળીઓએ ભજનોની રમઝટ જમાવી હતી. ઊંચાણમાં આવેલા કાચા સોના જેવા ફળદ્રુપ ભાઠામાં આડે દિવસે વાઘરી લોકો વાડા બાંધીને મીઠાં સાકર જેવાં તડબૂચ પકાવતા. દિવસ-રાતનાં રખોપાં અને સતત જળસિંચનને પરિણામે, ઘી પીધેલ લાપશી જેવી બનેલી એ ગાંગડિયાળી ભોંય ઉપર આજે એનાં છોરુ મોકળે મને નાચી રહ્યાં હતાં. પટની એક કોર ઉપર વહેતો ખળખળિયો બાદ કરતાં આખાય વિસ્તાર ઉપર અત્યારે ઠાંસોઠાસ હીરાકશીના છોગાળા ફેંટા અને લાલપીળાં ઓઢણાંની અડોઅડ ગોઠવાઈ ગયેલી મથરાવટીઓ જોતાં, સ્વપ્નમાં કોઈ પરીઓએ આવીને આવળ અને કેસુડાનાં રંગબેરંગી ઝુંડ ઉગાડી મૂક્યાં હોય એવો આભાસ આવતો હતો. ભેગા થયેલ બહોળા માનવમનખાનું હલનચલન પણ જાણે કે એટલું તો સુસંબદ્ધ અને સુમેળવાળું હતું કે દૂરથી જોતાં, વિરાટના રંગમંચ ઉપર ક્ષણે ક્ષણે બદલાતી જતી રંગોળીનો ખ્યાલ આવે. વહેણની ઉપરવાસમાં ફજરફાળકાની ચકરડીઓ અને ઊંચક નીચક ફરતાં ચગડોળ ખોડવામાં આવ્યાં હતાં, છોકરાછોકરીઓ અને રસિયાં જુવાનજુવતીઓ ત્યાં હકડેઠઠ્ઠ ભેગાં થયાં હતાં. જુવાનોએ ઝુલાળાં કડિયાં અને માથે વીશ વીશ આંટાળા લાલ હીરાકશીના ફેંટા વીંટ્યા હતા. માથામાં ધૂપેલ નાખીને ઓડિયાં ઓળ્યાં હતાં. અણિયાળી આંખોને ખૂબીપૂર્વક આંજીને સોનાનાં ઠોળિયાંએ શોભતી કાન-બૂટો ઉપર પણ આંજણનાં ટપકાં કર્યાં હતાં. કેટલાકના મોં ઉપર ફૂટતી મૂછના દોરાનો જાંબલો ભૂરો લિસોટો તો જાણે કે સમસ્ત યૌવનસૌંદર્યને ત્યાં કેન્દ્રિત કરી, એની માધુરીના રહસ્યની જીભ બની બેઠો હતો. છોકરીઓએ પણ આંખમાં આંજણના લપેડા તાણ્યા હતા, ખોરા ધૂપેલે રસબસતા માથાના વાળને ઝીણી કાંગસી અને ધારદાર ખંપારા વડે તાણીતાણીને તંગ મીંડલામાં ગૂંથ્યા હતા. લાલ-લીલી અતલસના હીરભર્યા કમખા પહેર્યા હતા અને જાડાં બુંસ જેવાં પહેરણાંઓમાં મેના-પોપટ, વનજાત્રા વગેરે ભરતકામનાં ગોળ નાનાં આભલાં એમને પહેરનારાનાં પારદર્શક અણબોટ્યાં હૈયાનાં પ્રતિબિંબ પાડતાં ચકચક ચમકી રહ્યાં હતાં… આ સૌને ઠાંસોઠાસ ભરીને ચગડોળ પૂરવેગે ફરતાં હતાં. બાજુમાં ગોળ-બજાણિયા, નટડા વગેરેના ખેલ ખેલાતાં હતા. તેમને શૂર ચઢાવવા સારુ બેવડી વળી ગયેલી દાંડીએ પણ આંખ મીંચીને ઢોલી લોકો ઢોલ પીટ્યે જતા હતા. એના અવાજના સુમેળમાં જ રાસમંડળીઓમાં અઠંગા અને ત્રણ તાલના દાંડિયારાસની હીંચ જામી હતી. ભજનમંડળીઓમાં બોદાં થયેલાં તબલાં ઉપરેય જોરશોરથી થાપીઓ પડ્યે જતી હતી; અને એ તાનમાં જ ભજનિકો મંજીરાં, કરતાલ અને કાંસીજોડીઓ વગાડ્યે જતા હતા. દૂર મંદિરમાં દર્શનાર્થીઓના હાથે ઉપરાઉપર થતો ઘંટારવ પણ આ સમષ્ટિ-ગાનમાં જ સૂર પુરાવતો હતો. આવડા બહોળા માનવ-સમૂહનો ચિત્રવિચિત્ર બેસુરો કલબલાટ પણ મેળાના વાદ્યમાં ગળાઈને એમાંથી પંચમ સૂરોની મિલાવટવાળું કોઈ નિરાળું જ માનવ-જીવનનું સનાતન છતાં નિ:શબ્દ એવું અનંતગાન સંભળાવતો હતો. કારણ આ કોઈ મુઠ્ઠીભર માનવીઓનું નહીં પણ સમસ્ત જીવિતોનું સંમેલન હતું. નવા વર્ષાજળે નવપલ્લવિત બનેલ માનવજીવનો આ મહોત્સવ હતો. ધરતીના રસકસની ઉજાણી ઊજવવા આખેઆખાં માનવપૂર ઊમટ્યાં હતાં. અને તેથી જ, એમાં છૂટાછવાયા વોકળા કે ખળખળડીના ખડખડ કર્કશ અવાજ નહીં પણ રમણે ચડેલા મહાનંદનાં મદમત્ત ધૂઘવતાં પૂરના ધીરગંભીર તાલબદ્ધ ઘુઘવાટા સંભળાતા હતા. ઓચિન્તા જ, ખળખળિયાનાં પાણી ડહોળાવા લાગ્યાં. તેલ જેવાં નીતર્યાં પાણી વહેતાં હતાં તે ડહોળાં રાબ જેવાં થવા માંડ્યાં. તુરત પારખુએ પારખી કાઢ્યું કે નદીમાં ઉપરવાસથી પૂર આવી રહ્યું છે! પાંપણના પલકારા જેટલી વારમાં તો આખા મેળામાં રાડ પડી ગઈ કે ઉપરવાસના વરસાદનાં પૂર આવી રહ્યાં છે. મહાપ્રયત્ને મિલાવેલા વાદ્ય તારો ઉપર બજવૈયો પોતાની જાતને ભૂલી જઈને હૃદય ઠાલવી રહ્યો હોય અને સરોદાવલિ પરાકાષ્ઠાએ પહોચું પહોંચું કરતી હોય ત્યારે જ વાદ્યનો મુખ્ય તાર તૂટે અને અસહ્ય રીતે બસૂરું વાતાવરણ ઊભું થાય, જામેલા રંગમાં ઓચિંતો ભંગ પડે અને એનો પ્રત્યાઘાતી ઘોંઘાટ શરૂ થાય એવી જ સ્થિતિ અત્યારે મેળામાં થવા લાગી. કોટિક કંઠે ઘૂઘવતા માનવમેળાના જીવનગાનમાં ભંગ પડ્યો. મેળામાં ભંગાણ પડ્યું. રસઘેલાં યુવકયુવતીઓને લઈને પુરજોશમાં ચગ્યે જતાં ચગડોળો થંભી ગયાં. બે વાંસ વચ્ચે બાંધેલી દોરી ઉપર અધ્ધર ચાલતા નટડાઓ નીચે કૂદી પડ્યા. ભજન-ધૂન અટકી ગઈ. દાંડિયારાસની હીંચ બંધ થઈ ગઈ. મંદિરમાં થતો ઘંટારવ પણ નિ:શબ્દ બન્યો. નદીનાં પાણી વધારે ડહોળાયાં. માણસો જીવ લઈને ભાગવા માંડ્યા. આખા મેળામાં નાસભાગની હડિયાપટ્ટી અને હો’ગોકીરો થઈ રહ્યાં. નદીના ડહોળા વહેણમાં હવે ઉપરવાસથી ઝાડઝાંખરાં પણ તણાઈને આવવા લાગ્યાં. અને આખા મેળામાં ‘ભાગજો! ભાગજો!’ની રીડિયારમણ બોલી રહી. રમકડાંની દુકાનો, મેવામીઠાઈના માંડવાઓ, રમતગમતના તંબુઓ, બધું પોતપોતાને ઠેકાણે રહ્યું અને માણસોએ પહેર્યા લૂગડે જ ચપટીમાં જીવ લઈને ભાગવા માંડ્યું. પણ આજે જાણે કે કુદરત કોપી હતી, હાંફળાફાંફળા ભાગતા જીવોનેય હડફટમાં લેવા, ક્યાંય નહોતાં ત્યાંથી આભમાં ઘટાટોપ વાદળાં ચડી આવ્યાં, અને ઓચિન્તી જ સૂરજ આડી કોઈએ થાળી ઢાંકી દીધી હોય એવું અંધારું ઘોર થઈ ગયું અને ઇશાન દિશાએ કાન ફાડી નાકે તેવા ગાજવીજના કડાકા સાથે મુશળધાર વરસાદ તૂટી પડ્યો. એટલી વારમાં તો નદીનાં પાણી ઊંચાં ચડી ગયાં હતાં. તાણ અનેક ગણું વધી પડ્યું હતું. ઊંચાણવાળી ભેખડોનેય પૂર આંબવા માંડ્યું. ચગડોળ તાણાયાં, માંડવા-તંબુઓ તણાયા, માણસો તણાયાં, મેળો તણાયો. પલકવારમાં જ પૂરની એકસામટી છાલક આવી અને ભાખોડિયાં ભરીને ભેખડે આંબવા જતા માણસોનેય પ્રવાહમાં ખેંચી લીધાં. માનવમાત્રમાં રહેલી પ્રબળ જિજીવિષા અને કુદરતને સર્જન જેટલી જ પ્રિય એવી સંહારક પ્રકૃતિ વચ્ચે ઘર્ષણ જામ્યું હતું. બન્ને એકબીજાને માત કરવા મથતા હતા. કુદરતનાં સંહારક બળો સામે માનવો કેવાં કેવાં મામૂલી આયુધો શોધતાં હતાં! રમકડાંથી ભરેલ પેટીપટારાઓનાં કડાં પકડીને તેના માલિકો પૂરમાં તરવા મથતા હતા, પણ પાછળ મારમાર ધસ્યે આવતાં રાક્ષસી મોજાંની એક જ ઝાપટ એ માનવ-તણખલાંઓને ક્યાંનાં ક્યાં ફંગોળી દેતી હતી. તંબુઓની વાંસવળી અને બીજા કાટમાળખાંઓને પણ અનેક માણસો બળપૂર્વક બાથ ભીડીને વળગ્યાં હતાં; પણ પૂરના પાણીનો હર ક્ષણે વધતો જતો માર એ સૌને શેકેલ ઝીંઝરાંની જેમ ઝંઝેણી કાઢતો હતો. જુવાન આદમીઓએ ઝાડનો આશરો લીધો હતો. પણ એ ઝાડઝાંખરાનેય ઉબેણે મૂળિયાંસોતાં ઉખેડી નાખ્યાં. બીજાં કેટલાંકોએ મહાદેવના મંદિર ઉપર સલામતી શોધવા પ્રયત્ન કર્યો પણ એમનેય ઉબેણના ચડતા પૂરે આંબી લીધાં. વરસાદ અનરાધાર વરસતો હતો. દખણાદી પવનથી ખેંચાઈને આવેલાં વાદળાંઓએ હવે તો આખું આકાશ ઘેરી લીધું હતું. દિશાઓમાં ક્યાંય નાખી નજર નહોતી પૂગતી. ચારેકોર જામી પડેલ અંધારામાં ઉબેણ બે-કાંઠે દોડતી હતી. ઉપરગામોમાં થયેલી અતિવૃષ્ટિના ધોધમાર ધસ્યે આવતા પૂરે ઉબેણના પહોળા પટનેય છલકાવી દીધો હતો. આખી ધરતી ઉપર જળબંબાકાર થઈ રહ્યો. ઘડી વાર પહેલાં રમણે ચઢેલો હૈયેહૈયું દળતો માનવમનખો નિમિષમાત્રમાં આ જળબંબાકારનાં બબ્બે મોજાંની મોં ફાડમાં ગરક થઈ ગયો… ઉબેણ ગાંડીતૂર બનીને વહેતી હતી. એનાં વેગે ઘસતાં ઘોડાપૂરમાં ઊઠતાં માથોડું માથોડું ઊંચાં મોજાં મરુભૂમિમાં આળોટતા મહાકાય રાક્ષસોની યાદ આપે તેવાં બિહામણાં લાગતાં હતાાં. તેમાંય જ્યારે જ્યારે ઇશાન ખૂણે વીજળીના ઝીણા ઝીણા ઝબકારા થઈ જતા, ત્યારે તો એ મત્ત મોજાંઓની ભયાનકતા અનેક ગણી વધી જતી… હવે તો અંકલાશે ચડેલી ઉબેણે મન મોકળું મૂકીને ઘેરે રાગે ઘૂઘવવા માંડ્યું હતું. પૂર્ણચંદ્ર જોઈને ઘેલો બની ધૂણવા માંડતા સિંધુનું ગર્જન આજે ઉબેણના ઘૂઘવતા પૂરમાં સંભળાતું હતું. થોડી વાર પહેલાં કિલ્લોલી રહેલા મબલખ માનવીના કલબલાટનો ઘૂઘવાટ આ ગાંડા પૂરના ઘૂઘવાટામાં શમી ગયો. અને હેલીના વરસાદ સાથે ઊતરેલી વા’ઝડીના દશે દિશાએથી ઊઠતા હીબકતા વાયરાઓમાં તડિતનું મૃત્યુમીંઢુ, નિ:શબ્દ છતાં સાંભળ્યું ન જાય એવું દર્દભરપૂર પ્રલયગાન ગાજી રહ્યું. • વળતે દિવસે આ પ્રલયલીલા શમી ગઈ અને ઉબેણનાં ઘોડાંપૂર ઓસરી ગયાં ત્યારે હેઠવાસ પટમાં એકાદ ગાઉ દૂર એક તોતિંગ બાવળના ઊખડી ગયેલ થડિયામાં એક યુગલના મૃતદેહો અટવાઈ ગયેલા દેખાયા. ઉત્સવના રંગબેરંગી પોશાક પહેરેલા આ લગ્નોન્મુખ ખેડુ જુવાનજુવતીને ગામલોકોએ ઓળખી કાઢ્યાં. મેળામાંથી ચાલતે ચગડોળે તેઓ તણાઈ ગયાં હતાં, અને અત્યારે મૃત અવસ્થામાં પણ બંને જણાં એકબીજાને ગાઢ આલિંગનથી વળગી રહ્યાં હતાં.