સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/જવાહરલાલ નેહરુ/દિમાગી ફર્ક
પાકિસ્તાનકે દિમાગમેં ઔર હિન્દુસ્તાનકે દિમાગમેં ફરક ક્યા હૈ? અવ્વલ તો વહ એક ફૌજી દિમાગ હૈ. હમારે યહાં બડે બડે અફસર હૈં, શાનદાર અફસર હૈં, અચ્છે કાબિલ લોગ; લેકિન હમારી હુકૂમત ફૌજ કે અફસર નહીં ચલાતે. કિતને હી અચ્છે અફસર હૈં, અપની જગહ પર અચ્છે હૈં; લેકિન ઉનકો હક નહીં કિ હમારી હુકૂમતમેં દખલ દેં, બહૈસિયત અફસરકે. બહૈસિયત એક નાગરિકકે ઔર બાત હૈ. અબ, વહાં પર તો ફૌજી દિમાગ હૈ. ફૌજી દિમાગ ઈન બાતોં કો, સબ બાતોં કો પૂરા ગૌર નહીં કરતા હૈ. ફૌજી દિમાગ સમઝતા હૈ — હુકુમ દેનેસે બાતેં હો જાતી હૈં. લેકિન હુકુમ દેનેસે બાતે નહીં હોતી. હુકુમ દેનેસે હોતી, તો હમ હુકુમ દેતે : સારા મુલ્ક ખુશહાલ હો જાએ. હો જાતા ખુશહાલ — હુકુમ દે દિયા. લેકિન ઐસે તો નહીં હોતા. આપ જાનતે હૈં, ઉસકે લિએ મેહનત કરની પડતી હૈ, દૌલત પૈદા કરની પડતી હૈ — જમીનસે, કારખાનેસે, મશીનસે વગૈરહ વગૈરહ — તબ દૌલત આતી હૈ. તો એક તો યહી બાત હૈ કિ ફૌજી દિમાગ ચલતા હૈ, ઔર સબ ખિડકિયાં બંદ હો ગઈ હૈં; ઔર ઉસમેં કોઈ એતરાજ ભી નહીં કર સકતા. અગર કોઈ એતરાજ કરે, તો ઉસકો સજા હો જાએ.