સુદામાચરિત્ર — પ્રેમાનંદ/કડવું 1
[મધ્યકાલીન આખ્યાનની પરંપરા મુજબ આરંભે ગુરુ, ગણપતિ ને સરસ્વતીની વંદના કરતા કવિ ભક્તિરસ ચાખવા માટે જ સુદામાની કથા માંડી છે એમ કહે છે. કથાની આ પૂર્વભૂમિકા કવિએ ખૂબ ટૂંકમાં કરી છે. સ્તુતિની પહેલી બે કડીઓમાં પ્રાસ-લયની લીલા રસપ્રદ છે.]
રાગ આશાવરી શ્રી ગુરુદેવ ને ગણપતિ; સમરું અંબા ને સરસ્વતી, પ્રબળ ગતિ, વિમળ મતિ પામિયે રે. 1
રમા-રમણ હૃદયમાં રાખું, ભગવદ-લીલા ભાખું, ભક્તિરસ ચાખું, જે ચાખ્યો શુક-સ્વામીએ રે. 2
- ઢાળ
શુક સ્વામી કહે સાંભળ રાજા, પરિક્ષિત પુણ્યપિવત્ર; દશમસ્કંધ અધ્યાય એંશીમેં, કહું સુદામાચરિત્ર. 3
સાંદીપનિ ઋષિ સુરગુરુ સરખા, વિદ્યાવંત અનંત; તેને મઠ ભણવાને આવ્યા, હળધર ને ભગવંત. 4 તેની નિશાળે વડો વિદ્યાર્થી, ઋષિ સુદામો કહાવે; પાટી લખી દેખાડવા રામ-કૃષ્ણ, સુદામા પાસે આવે. 5
સુદામો, શ્યામ, સંકર્ષણ, અન્નભિક્ષા માગી લાવે; એકઠા બેસી અશન કરે તે, ભૂધરને મન ભાવે. 6
સાથે સ્વર બાંધીને ભણતા, થાય વેદની ધુન્ય; એક સાથરે શયન કરતા, મોરલીધર, બળ, મુન્ય.7
ચોસઠ દહાડે ચૌદ વિદ્યા, શીખ્યા બેઉ ભાઈ; ગુરુને ગુરુદક્ષિણા આપી, વિઠ્ઠલ થયા વિદાઈ.8
કૃષ્ણ સુદામો ભેટી રોયા, બોલ્યા વિશ્વાધાર; ‘મા’નુભાવ! ફરીને મળજો. માગું છું એક વાર.’ 9
ગદ્ગદ કંઠે કહે સુદામો, ‘માગું દેવ મુરારિ; સદૈવ તમારાં ચરણ વિષે, મનસા રહેજો મારી.’ 10
મથુરામાંથી કૃષ્ણ પધાર્યા, પુરી દ્વારિકા વાસી; સુદામે ગૃહસ્થાશ્રમ માંડ્યો, મન જેનું સંન્યાસી. 11
પતિવ્રતા પત્ની છે પાવન, પતિને પ્રભુ કરી પ્રીછે; સ્વામીસેવાનું સુખ વાંછી, માયાસુખ નવ ઇચ્છે. 12
દશ બાળક થયાં સુદામાને, દુ:ખદરિદ્રે ભરિયાં; શીતળાએ અમીછાંટો નાખ્યો, થોડે અન્ને ઊછરિયાં. 13
અજાચક વ્રત પાળે સુદામો, હરિ વિના હાથ ન ઓડે; આવી મળ્યું તો અશન કરે, નહિ તો ભૂખ્યાં સાથરે પોઢે. 14
- વલણ
પોઢે ઋષિ સંતોષ આણી, સુખ ન ઇચ્છે ઘરસૂત્રનું; ઋષિપત્ની ભિક્ષા માગીને લાવે, પૂરું પાડે પતિપુત્રનું.15