સુમન શાહની વાર્તાસૃષ્ટિ/છોટુ

છોટુ

બપોરે હંસા ઘરમાં એકલી હોય છે. છોટુને આની ખબર છે. હંસા બારણું ખોલે ન ખોલે ત્યાં તો ‘સાહેબ છે કે…?’ કરતોક ને માળો સીધો દાખલ જ થઈ જાય છે! મૅં હંસાને ઘણીવાર કહ્યું છે કે ‘બપોરે તું એકલી હોય ત્યારે બેલ વાગે કે તુર્ત જ બારણું ખોલવાની ઉતાવળ ન કરવી.’ પણ એ હમ્મેશની ઉત્કણ્ઠ હોય છે —બારણે આવેલા કોઈ પણ માનવબાળનું સ્વાગત કરવાને. હંસા, સદાની આતુર એવી, મારી જરીક ભોળી પત્ની છે. છોટુ નથી જાણતો કે એ આમ અવારનવાર મારા ઘરમાં ગરી જાય છે તેની મને ખાસ્સી ખબર છે. દાખલ થઈને સીધો હોહા શરૂ કરી દેવાનો  ‘કેમ જૅન્તીભૈસાએબ નથી? હજી નથી આવ્યા? મને એમ કે આવી ગયા હશે. શું ચાલે છે આજકાલ? મજામાં તો છો ને?’ જવાબમાં ‘કેમ કંઈ ખાસ કામ હતું?’ —ક્હૅતી હંસા પાણીના સ્વચ્છ ગ્લાસમાં, જેને હું ‘ક્રિસ્ટલ ક્લીઅર’ કહું છું, તેમાં ફ્રિજનું ઠંડું પાણી ધરી એને પૂછે છે. હંસાને એવું છે કે બધાં જ માણસોને હમેશાં મારાં જ મહત્ત્વનાં કામો હોય છે!

પણ એમ નથી હોતું. છોટુની વાત કરું:

છોટુ, સાલો, મેં બરાબર માર્ક કર્યું છે, આમ અપાતા ગ્લાસનો હમેશાં ગેરલાભ લઈને હંસાનાં આંગળાંને પોતાનાં સ્પર્શે એવું અચૂક કરે છે. મારી ગેરહાજરીમાં કેટલો આગળ વધતો હશે એ તો રામ જાણે, પણ મારી હાજરી હોય ત્યારે તો એને એમ કરતો મેં વારંવાર નૉંધ્યો છે.

જરા માંડીને કહું :

છોટુ લાંબો-પ્હૉળો માણસ છે. પડછંદ કાયાનો. થોડો ગોરટિયો પણ ખરો. છ–સાત માસ પર આકસ્મિક જ એની ઓળખાણ થઈ ગઈ અમારે. મોટે ભાગે સફારી પ્હૅરે છે. આવા આડેધડ વધી ગયેલા તડબૂચો અને હમેશાં ઇડિયટ જેવા લાગ્યા છે. હું હોઉં ત્યારે કેવું કરે છે એ જુઓ:

આવતોક ને સોફામાં બેસી –બેસી શું– લંબાઇ પડે. ઘણીવાર તો ટિપોઇ પર પગ પણ લંબાવી દે – જાણે એના બાપનું ઘર હોય! ‘ચા પાણી કરશો ને ?’ રસોડા તરફ જતાં હંસા રીતસર ટહૂકતી લાગે. ‘બેસો બેસો, ભાભી.’ છોટુએ ક્યારથી હંસાને ‘ભાભી’ ક્હૅવું શરૂ કરી દીધેલું તે મને ઘણું ઘણું વિચાર્યા પછી પણ યાદ આવ્યું નથી –‘બેસો, વાત કરો ને, શું ચાલે છે? મારી તે કંઈ મહેમાનગતિ કરવાની હોય!’ હંસાને સામે બેસાડવા ઊંચો થયેલો છોટુનો હાથ એ બેસે પછી જ હેઠો પડે. એ પણ એકદમ કહ્યાગરી થઈને, પાલવ સરખો કરતી, સોફામાં સામે બેસી જાય છે –એના સફેદ દાંત દેખાય એવું ખુલ્લું હસતી. ‘સફારી તમને સરસ લાગે છે, છોટુભાઈ’ -મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે હંસા આવું કંઈક બકી પડે. ‘ઍ…ઍમ!’ સફારી તરફ જોતાં એનું એકાદું બટન રમાડતો છોટુ એકદમ ખુશ થઈ બોલે ‘તમને ગમ્યું એટલે બસ!’ મને થાય ‘તમને’ એટલે કોને? કોને કોને? એ વિચારે, છોટુ હવે નવી શી વાતો કાઢશે તેની વિમાસણમાં હું એની ચેષ્ટા નીરખતો રહું. ‘ભલે, કંઈ નહીં તો પાણી તો પીઓ’ કહીને હંસા સહસા ઊઠીને, ગ્લાસ લઈ પાછી ફરે ને છોટુને ધરી રહે. લંબાઇ પડેલો એ બેઠો થાય ને એની કટેવ પ્રમાણે હંસાનાં આંગળાંને સ્પર્શ કરતો–કરતો જડથાની જેમ ગ્લાસ લે –‘ટિપોઇ પર ઠોકી દેતી હોય તો’ –એવું એક આખું વાક્ય મારા મૉંમાં સમસમી ઊઠે પણ બોલું નહીં. પાણી છોટુ, હમેશાં થોડુંક જ પીતો હોય છે. એને ખબર નથી કે આ બધું રજેરજ છપાય છે મારા મગજમાં. ઊપસેલી જાડી લીલી નસોવાળા એનાં કાંડાંને તેમજ ટૂંકા પણ પ્હૉળા નખવાળા એનાં જાડાં આંગળાંને હું બરાબર ઓળખું છું –એનાં એ આંગળાં મને જો એકલાં પણ મળે ને, તો પણ ઓળખી કાઢું.

એ અડબંગને એમ છે કે આ જૅન્તીલાલ ભોટ છે! પણ હાળાને એક દિ’ તો… પણ શું એક દિ’ તો? એનાં શું આંગળાં કાપી નાખવાનો? કાંડું તોડી નાખવાનો? શૉ સ્વાદ ચખાડવાનો’તો એને? માથું! હંસા જ જ્યાં રીસ્પોન્સ આપે છે તે! ગ્લાસ ટ્રેમાં લાવતાં શું થાય છે એને? બધું ટ્રેમાં જ લાવવાનું હોય ને? ટ્રે તો નાનીમોટી બે-ચાર વસાવી છે! વચમાં એક વાર મેં એને કહેલું  ‘તમે –ગુસ્સે થાઉં ત્યારે ક્યારેક હું એને ‘તમે’ કહું છું – ટ્રે–નો ઉપયોગ કરવાનું રાખો, આમ હાથોહાથ સારું નથી લાગતું, એ દેશી રીતભાત છોડો હવે.’ ત્યારથી હંસા કોઈને પણ ચાનો કપ કે પાણીનો ગ્લાસ ટ્રે–માં જ આપે, પણ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે ઘણા પ્રસંગે પાછી ભૂલી ગઈ હોય, છોટુના કિસ્સામાં આબાદ રીતે ભૂલી જ ગઈ હોય! શું સમજતી હશે એના મનમાં? મને થાય કે હંસાને સાવ ભોળી માનવી એ કદાચ ભૂલ થાય…

છતાં? છતાં કહું? હંસા એકદમ નિખાલસ છે. બિલકુલ સાફ દિલની. નહિતર મને ખબર પડે જ શી રીતે કે બપોરે હમણાંનો છોટુ અવારનવાર ટપકી પડે છે? ઑફિસેથી આવું કે તુર્ત જ હંસા કહે  ‘આજે તમારો પેલો છોટુ આવ્યો’તો. એની રિક્ષા આપણા ઘરની જરા આઘે બગડી ગઈ એટલે એને થયું કે ચાલો મળતો જઉં. મૅં તો કહ્યું એને  ‘તમારા ભૈ આ ટાઇમે તો ન જ હોય ને ઘરમાં? તો ક્હૅ કે ‘હા–હા, એની તો ખબર છે મને. પણ હંસાભાભીને મળવા ન અવાય અમારાથી?’ મને તુર્ત જ છોટુની ઝીણી આંખો -ઝીણી છે મોટા ચ્હૅરામાં બિયા જેવી– પ્રશ્ન બનીને હંસાની આંખોમાં મંડાયેલી દેખાય. હંસાએ શો જવાબ આપ્યો હોય? –‘અવાય અવાય, કેમ નહીં વળી?’

એનો સ્વભાવ જ એવો છે. ખરે જ. હંસાએ પણ માર્ક કર્યું છે કે પંદર–વીસ દિવસના આંતરે, કાં તો બુધવારે કે ગુરુવારે છોટુ ટપકે જ છે -‘કાલે બુધ ને? પેલો આવવાનો!’ ઍમ ક્હૅતી હંસા હવે તો મને ઠીક ઠીક અકળ લાગવા માંડી છે.

એમનું બધું ગોઠવેલું તો નહીં હોય ને?

એક વાર ‘વીજળીઘર’ પાસે રોડ ક્રૉસ કરતાં મને છોટુ મળી ગયો. હું ‘ઍડવાન્સ’ ભણી જતો’તો ને એ બાજુથી એ આ તરફ આવતો’તો. મને જોઈને ‘વીજળીઘર’-ની ફૂટપાથે મારી જોડે પાછો ફર્યો  -‘જવાય છે, રસ્તામાં વળી ક્યારે ભેટો થવાનો હતો તમારો? શું ચાલે છે જૅન્તીભૈ? કોઈ દિ’ નહીં ને આજે એકલા કેમ? હંસાભાભીની તબિયત તો સારી છે ને?’ સાલાને ‘હંસાભાભી’ બોલતાં મૉંમાં આઇસ્ક્રીમ પડ્યાનું સુખ થતું લાગે છૅ –મને થયું. પછી જૂઠું જ ક્હૅવાનું મન થયું કે ‘હા, દવા લેવા જ જઉં છું હંસાની’ –પણ પછી ચમકારામાં જ સમજાઇ ગયું કે આમ ક્હૅવાથી તો પ્હાડ જેવડી ભૂલ કરી બેસવાનો! આ ગધેડાને એવું ના ક્હૅવાય. એટલે મેં તો, આમતેમ જોતાં ગલ્લાંતલ્લાં કરવા માંડ્યાં. દરમ્યાનમાં ટ્રાફિક પાછો બંધ થઈ ગયેલો. એટલે તો છોટુ જલદી ઊખડે જ શાનો મારાથી? મને સામું પૂછવાનું મન થયું -તમે કેમ એકલા નીકળ્યા છો, છોટુભાઈ? પણ એવું કશું પૂછવું તે પણ ભૂલનો બાપ જ ઠરે! સ્ત્રીઓની કશી પણ વાત વચમાં લાવ્યા વિના જ આની જોડે પતાવવું સારું. ‘ચાલો નીકળું ત્યારે, ફરી મળશું પાછા.’ પણ છોડે તો છોટુ શાનો? ‘આ સન્ડે ઘેર છો ને?’ મેં કહ્યું  ‘ના, સૂરત જવાનો છું.’ ‘ઓહોઓ! એમ! કંઈ નહીં, મળશું ત્યારે તો, ફરી કોઈ વાર… આવજોઓઓ’. ક્હી પાછો ‘એ આવજો જૅન્તીભૈ’ ઉમેરતો છોટુ ગયો. મને શી ખબર કે જૂઠું નહીં પણ સાચુ બોલવું એય આ દુષ્ટના દાખલામાં તો ગમ્ભીર ભૂલ જ ઠરશે! સોમવારે રાતે સૂરતથી પાછો આવ્યો કે તુર્ત જ હંસાએ હમ્મેશની જેમ એકદમ જ સમાચાર આપ્યા  ‘છોટુ આવ્યો’તો, સન્ડે સન્ડે કરતો’તો… ‘થયું કે સન્ડેની રજા છે એટલે તમને બન્નેને મળાશે.’

‘એ સાલીનો સમજે છે શું એના મગજમાં?’ મારો પારો અચાનક જ ઊંચે ચડી રહ્યો’તો. સૂરતનું મારું કામ પણ પતેલું નહીં એટલેય ચિડાયેલો હતો.

‘કૂતરાને કીધું’તું તો ખરું જ કે હું નથી! સૂરત જવાનો છું! હવે તો આ રાસ્કલને કંઈ ને કંઈ સ્વાદ ચખાડવો જ પડશે…’

‘મને એ નથી સમજાતું હંસા, કે આવા બોથડોને આપણે કયા કારણે ચલાવી લઈએ છીએ?’

હંસા કંઈ જ ન બોલી. હું ક્રોધથી ત્રમત્રમ થઈ રહ્યો –કપડાં બદલતો, આંટા મારતો. એની ચુપકીદી મને ભેદી લાગી. થોડીવારે હંસા ઠાવકાઇથી બોલી, ‘તમે એને સાચું કીધું જ શું કામ?’ પછી હસીને ઉમેર્યું  ‘ભૂલ તમારી નથી?’. હંસાના મૉં પરનું હાસ્ય એની મોટી મોટી આંખોમાં ચમકતું મને ગમતું’તું છતાં મેં રાડ પાડીને કહ્યું -‘હસે છે શું? તું દર વખતે આ વાતમાં હસે છે કેમ? તને કહી દઉં હંસા, મારી ભૂલ ના કાઢીશ, કદી પણ ના કાઢીશ… અને હા, તને એ પણ કહી દઉં છું –’મારો અવાજ સાચે જ બહુ મોટો થઈ ગયેલો– ‘આવું બધું હું ઝાઝું ચલાવી લેવાનો નથી, સમજી?’

–પણ મનમાં આવેલું એ ભારે વાક્ય ન બોલતાં જુદું જ બોલ્યો. મારો સૂર મારી જાણ બહાર સમજાવટના સૂરમાં સરી પડેલો : ‘તને ખબર નથી હંસા, આ માણસ જર્રી યે ભરોસાપાત્ર નથી.’

આ ક્ષણે હંસાની આખી ફિગર મારી સમક્ષ દેખાવડી પૂતળીની જેમ ઊપસી રહી –‘હજી તું ઘણી આકર્ષક છું’ એવું બોલવાની મારી પૂરી ઇચ્છા હતી, પણ એવી ઇચ્છાને એ ટાણે બળપૂર્વક દબાવીને મેં એટલું જ કહ્યું :

‘તું ચેતજે –આવા લફંગાઓની કોઈ વાર દાઢ સળકે ને, તો ભારે પડી જાય આપણને, કોઈ દિવસ કશું અઘટતું થઈ જશે ને–‘ અને ન્હૉતું ગમતું છતાં બોલી નાખ્યું – ‘તો જીવવું ભારે થઈ પડશે… દુનિયાને મૉંઢું નહીં બતાવાય મૉંઢું…રોજ કેવા કેવા કિસ્સા બને છે, ખબર છે ને તને?: આ વખતે હંસા મારો બગડેલો મૂડ પામી ગઈ હોય કે પછી મને સાંભળતી જ ન હોય એમ એની સાડીના છેડાથી ફ્રિજનું હૅન્ડલ ઘસી–ઘસીને ચમકતું સાફ કરતી’તી. એણે એક દૃષ્ટિ સીધી ત્યાંથી મારી આંખોમાં ફૅંકી ને પાછી હોઠમાં હસવા લાગી. ‘અરે યાર, હસે છે શું આ વાતમાં?’– હંસાના એ અકળ હાસ્યથી અંદરથી હું ખરેખર ગભરાઇ ગયેલો, ને એનો ભેદ પામવા અધીરો બની ગયેલો, એટલે ‘યાર’ એમ લાડ ઘાલીને બોલ્યો’તો.

‘હસું ના તો શું કરું? તમે કેટલું બધું લાંબું વિચારો છો? શું બોલતા હશો –દુનિયાને મૉંઢું નહીં બતાવાય!…છોટુ તો એક સામાન્ય માણસ છે, ખરેખર તો વલકુડો છે’ –

‘શાનો વલકૂડો? તું બચાવ ન કર, હંસા! મારા વિચારો ઊછળી પડશે પછી –તને ક્હી દઉં, મારું માથું ફાટે છે આ વાતે…!’

… … … …

‘ક્યાંથી ભેટી ગયો ઇડિયટ… જીવનમાં મને…?’

એમ હું ધીમો પડું છું ત્યાં હંસા પૂછવા લાગી  ‘તમને વિશ્વાસ નથી મારામાં?’ અને મારા જવાબની પરવા કર્યા વિના જ બોલવા લાગી  ‘ખોટો બળાપો કરો છો તમે, તમે ઘરમાં ના હોવ ને કોઈ બે ઘડી આવ્યું, તેમાં આટલો બધો વલોપાત શો?’ –કહી મને ટાઢો પાડવા લાગી.

‘ના હંસા, વિશ્વાસનો સવાલ નથી. પણ આ ‘કોઈ’ નથી, છોટિયો છે!’ –‘જાડી આંગળીઓવાળો’ એમ ઉમેરવાને બદલે બોલ્યો -‘આવા ઉંદેડા ધીરે ધીરે આગળ વધતા હોય છે’… ‘તને કશી ખબર નથી પડતી, હંસા. તું સાવ ભોળી છો, અથવા–’…

‘બોલો બોલો…? અથવા બધ્ધી ખબર પડે છે, બોલો, ઘણી હોશિયાર છે તું!’ –કહી હંસાએ મારું અધૂરું વાક્ય પૂરું કર્યું. આ ક્ષણે હું જરા લેવાઇ ગયો. એવો હેબતાઇ ગયો કે શું બોલવું તે જ સૂઝ્યું નહીં. મેં જોયું કે એ ઝડપથી બેડરૂમમાં ચાલી ગઈ’તી. એ રિસાય તો દેખાઈ જ આવે, કેમકે હંસા કશો પણ મનોભાવ છુપાવી શકતી નથી…

આખી રાત અમે એકમેકથી ખોવાયેલાં અને ચૂપ પડી રહ્યાં કે ઊંઘ્યાં, મને યાદ નથી.

પણ સવારે ઊઠીને ચાના ટેબલ પર મેં નવેસરથી વાત ઉપાડતાં કહ્યું -‘હંસા, આડીતેડી વાત જવા દે, પણ આ આમ પરક્યો છે, તે ખોટું નથી? આપણા ઘરમાં આ ચાલે ખરું?’ મને થયું, શું ચાલે? એમ બૂમ પાડીને હંસા ઊકળી પડશે, પણ ધીમેશથી ત્રુટક સ્વરમાં બોલી  ‘ખો…ટું તો…છે જ… પણ શું થાય?’ હંસા છૂટી પડે છે કે વાતને વજૂદ વિનાની ગણી પડતી મૂકવા ચાહે છે તે મને નહીં સમજાયેલું. ઘણીવાર એ ઘણું ગૂંચવાડિયું બોલતી હોય છે. ચાનો છેલ્લો ઘૂંટડો મૉંમાં જાણે ઠાલવી દેતી હોય એમ ઉતાવળ દાખવતાં હંસા ઊભી થઈ ગઈ.

‘ગમે તેમ પણ આનું કંઈક કરવું જોશે, સ્પષ્ટ કહી દેવું પડશે એને.’ -પીવાઇ રહેલી ચાનો પ્યાલો હડસેલતાં હું બોલ્યો.

‘એવું થોડું ક્હૅવાય છે કે મારી ગેરહાજરીમાં મારે ઘેર ના આવશો?’ મારાં કપરકાબી ભેગાં કરતાં મારી સામે જોયા વિના જ હંસા પૂછી રહી.

હંસાની આ વાત પણ એટલી જ સાચી છૅ – છોટુને સ્પષ્ટ ક્હૅવું? સ્પષ્ટ શું ક્હૅવું છોટુને?

હંસાએ પછી તો એ આવે ત્યારે એક નવો જ પ્રશ્ન પૂછવાનું ચાલુ કર્યું  ‘કેમ એકલા આવ્યા? અમારાં ભાભીને કેમ નથી લાવતા કદી?’ આવા પ્રશ્નો પૂછાશે એમ પહેલેથી જાણતો ન હોય, છોટુ તુર્ત જ બોલતો  ‘અરે ભાભી, એને બિચારીને નવરાશ જ ક્યાં છે તે…’ ને પછી, ‘તમે ટીવી–બીવી લાવ્યાં કે નહિ?’–થી માંડીને જાતભાતની વાતોનો છોટુ એવો તો હંગામો ચાલુ રાખે કે બધું ભૂલી જ જવાય…

‘બોલો, બીજું શું ચાલે છે?’ એમ પાછો નવેસરથી વાતનો દોર ઉપાડતાં હમણાં–હમણાંનો છોટિયો પોતાના ઉપલા ખિસ્સામાંથી પડીકી કાઢવા લાગ્યો છે. સૌ પહેલાં પડીકી બાંધેલો છાપાનો ઉપરનો ટુકડો કાઢે, ડૂચો વાળી હાથ લંબાવી ઘર બ્હાર વરન્ડામાં ફૅંકી દે; પછી, નાયલોન–પેપરથી બાંધેલી પડીકીને, ડાબા હાથની હથેળીમાં, બાંધેલી હાલતમાં જ જમણા હાથનાં આંગળાંથી મસળે. પછી નાયલોન–પેપરનો દોરો નિરાંતે છોડે. દોરો એક તો લાંબો હોય અને છોટુ સાવ ધીરેથી છોડે. આપણને થાય કે ક્યારે ખૂલશે પડીકી –પણ તુર્ત જ એની હથેળીમાં, સોપારી–કિમામ–ચૂનો–એકસો વીસ વગેરેની મિશ્ર સુગન્ધનો એક જાણે આછો નાનકડો કૂવો ખૂલી જાય છે. પછી તો છોટુ પોતાનું આખું મસ્તક ઊંચું કરી, એક્કી સાથે, બધું પોતાના મૉંમાં રીતસર ઓરી જ જાય છે! હોઠ પાસે ચૉંટેલી કશીક કટકીને પણ મૉંમાં આંગળીથી પ્રવેશ અપાવી દે છે અને અજાણપણે પેલું નાયલોન–પેપર ચોળી–ચોળીને વાળતો રહે છે. નાયલોનનું હોવાથી એનો સાવ ડૂચો નથી થતો તે હું બરાબર જોઉં છું. પછી એના સોપારી–ભરેલા મૉંએ છોટુ વાતો કરવાનું ચાલુ રાખે છે. એ શું બોલે છે આવી રીતે, તે મને કે હંસાને કેટલીયે વાર નથી સમજાતું, છતાં સૌજન્ય ખાતર એને અમે ધ્યાનથી સમજવાનો ડૉળ કરીએ છીએ. બોલતો બોલતો જ ઊભો થઈ છોટુ બ્હાર વરન્ડામાં પિચકારી મારી આવે છે. આવીને, વળી સોફામાં બેસી જાય છે. આપણને એમ કે હવે કશુંક ચોખ્ખું બોલી શકશે. પણ એને ઊંડેથી ચકળ–વકળ થવા લાગે છે. તમાકુ–કિમામની અસર રૂપે એના મોટા ચ્હૅરા પર એક ભદ્દી લાલાશ તરવરવા લાગે છે. એના હાથની આંગળીઓ વાતના મુદ્દા પ્રમાણે નાચતી–ફરતી હોય છે, પણ અમને કંઈ કરતાં કંઈ જ સમજાતું નથી.

આખું દૃશ્ય સ્વપ્ન સમું અશ્રાવ્ય બની ર્હૅ છે…

‘પાણી આપું?’…હંસાના એવા લાગણીભર્યા બોલથી પછી દૃશ્ય છેદાયું. પણ પેલો, ‘ના, ના હોય?’ મૉંમાં ‘આ’ હોય ત્યારે તો ‘કંઈ નહીં’ –એવું ઇશારાથી સમજાવી દે છે.

…એના ગયા પછી ડૂચો નહીં થઈ શકેલું પેલું નાયલોન–પેપર હું બહાર ફૅંકી દઉં છું.

એક વાર છોટુ આમ લાલ થઈ ગયેલો ત્યારે વાતોનો દોર મૅં ઇરાદાપૂર્વક ‘નાલાયકો’-ની દિશામાં વાળેલો -‘છોટુભાઇ, અમે ગામડામાં હતાં ત્યારે અમારી પડોશમાં સાલુ એક જબરું લફરું ચાલતું’તું. બપોરે ભાઈ એમની ઑઇલમિલે જાય, એટલે બાઈ બનીઠનીને –પફપાવડર, નવી સાડી, પગમાં ચંપલ, ઠસ્સાથી થનગનતી– એક જાડિયાની રાહ જુએ. ઠીકઠીકપણે અંદર–બ્હાર થઈ હોય. પછી પેલો આવે, જાડિયો, આવે કે થોડી વારમાં જ અમુક બારી અને મેઇનડોર બંધ થઈ જાય તે છેક પેલાના પાછા ફરવાનો વખત થાય ત્યાં લગી –સાંજના ચાર સાડાચાર લગી એમનો આ રોજનો ક્રમ. કૉણ જાણે અન્દર કેટલાયે ખેલ પડતા હશે! જાડિયાને લઘરવઘર બ્હાર નીકળતો અમારી બારીમાંથી અમે ઘણી વાર જોયેલો. મને તો, છોટુભાઈ, સાચું ક્હું? આવા નાલાયકો પ્રત્યે ભારે ચીડ છે –એવી તો જબરદસ્ત ખીજ છે કે સાલાઓને કાપી નાખું જાણે! દુષ્ટો સમજે છે શું તે આમ લોકોનાં ઘર ભાંગવા મંડી પડે છે? એવું થાય છે કે કૂતરાઓને રિવૉલ્વરથી શૂટ કરી નાખું!’

–આ મારી ટેવરૂપ બની ગયેલી લઢણ છે,  ‘સાલાઓને રિવોલ્વરથી શૂટ કરી નાખું.’ એટલે હંસા, આ વખતે પણ આંખોમાં હસતી મને ધ્યાનથી સાંભળતી હતી. એના મનમાં પેલો હમ્મેશનો રમૂજી પ્રશ્ન પણ ઝબક્યો હશે, ‘પહેલાં રિવૉલ્વર તો લાવો… છે તમારી પાસે?’ પણ એવું કશું બોલવાને બદલે પોતાની ડાબી હથેળીના ટેકે, ચ્હૅરો મારા ભણી ગોઠવી રાખીને હંસા, વાત કરવાનો મારો ઉત્સાહ ટકી રહે એમ, પોતાની નજરને મારા ભણી વધુ ને વધુ સંકોરતી રહી….

પણ છોટુ? એ લુચ્ચો ‘હંહ’ કરી, ‘અચ્છાઆ’ ‘ઍ…ઍમ’ વગેરે રસ લેતો હોય એવું બતાવનારાં જાતભાતનાં અચરજો રજૂ કરતો’તો. પછી, ‘એવું છે જૅન્તીભૈ, કે આખ્ખો જમાનો બગડી ગયો છે…!’ – ક્હૅતો મારી વાતમાં સૂર પુરાવતો લાગ્યો પણ પછી ગઠિયાએ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે શું કહ્યું, જાણો છો? કહ્યું, -‘એ કરતાં તો જૅન્તીભૈ, તમે ક્હૉ છો તેવા નાલાયક જાડિયાઓ સારા, બાઈની મરજી વિરુદ્ધનું તો કંઈ નથી કરતા ને…!’

છોટુ, આટલું બોલતાં–બોલતાં તો એના મોટા શરીરની અંદર ઊતરી ગયો ભાસ્યો –ઊંઘમાં કે તન્દ્રામાં નહીં, પણ પેલા એની તમાકુના કૂવામાં.

‘નહીં નહીં, છોટુભાઇ, –મને થયું નથી સાંભળતો કે શું– એવી વાત નથી યાર, બાઈની મરજી શાની? હમણાં ક્હું એની! એ ઘોડીના બધું ધીમે ધીમે, ફોસલાવી-ફોસલાવીને વધારતા હોય છે–’

આ ક્ષણે હંસા ખરેખર ગભરાઈ ગઈ, કેમકે એને ખાતરી હોય કે હું હવે મારા સ્વભાવ પ્રમાણે ‘ઍક્સ્ટ્રીમ’ પર પ્હૉંચી જવાનો, પણ એ જ વખતે છોટુનું મસમોટું શરીર સોફામાં લંબાયેલું મને સાવ ઢીલું અને પલળેલા લોચા જેવું લાગ્યું –ઊંઘી ગયો કે શું…

–પછી મને એની એવી તો સૂગ ચડી કે હંસાને પણ ત્યાં જ મૂકીને હું સીધો રસોડામાં ચાલી ગયો. સિન્કમાં તિરસ્કારથી થૂંકી કાઢ્યું, પાણી રેડી દીધું ને પછી ત્યાં વ્યર્થ ફાંફાં મારતો થોડી મિનિટો જાણે પુરાઇ રહ્યો…

‘ક્યાં ગયા સાએબ? ચાલો, નીકળું ત્યારે’ – થોડી વારની ચુપકીદી પછી ઊંઘમાંથી ઊઠેલા છોટુનો અવાજ સાંભળી હું બ્હાર આવ્યો, કહ્યું  -‘અચ્છા, જવું છે? આવજો ત્યારે.’ પરન્તુ હંસા, ‘પાછા નીકળી આવજો આ તરફ એમ નવું ઇજન આપતી, મારા સામે મર્માળુ હસવા લાગી. ને પછી, એનો ચ્હૅરો કેનાના વિકસિત ફૂલ જેવો ખરે જ હસી રહ્યો!