શાહજહાં/ચોથો પ્રવેશ1

ચોથો પ્રવેશ

અંક બીજો

         સ્થળ : મુંગીરના દરબારગઢમાં. સમય : અજવાળી રાત.

[પિયારા ટેલતી ટેલતી ગાય છે.]

સુખને કારણ બાંધી મઢૂલી:
બાંધી ત્યાં આગ ક્યાંથી ઊઠી રે!
અમૃત-સાગરે સ્નાન કરંતાં,
વખડાં ક્યાંથી ભેળાણાં રે.
હું રે ચકોરી ગઈ ચંદ્રને ઝીલવા:
સૂરજ-તાપ ક્યાંથી તપિયા રે!

[સૂજા આવે છે.]

સૂજા :

તું આંહીં છો, પિયારા! હું તો તને ગોતી ગોતી થાક્યો.

[પિયારાનું ગીત ચાલુ રહે છે.]

નીચાણ છોડીને ઊંચે ચડું ત્યાં
ઊંડેરાં નીરમાં બૂડી રે.

સૂજા :

પછી તો તારો સૂર સાંભળીને સમજ્યો કે તું આંહીં છો.

[પિયારાનું ગીત ચાલુ રહે છે]

ધનની આશા જનમી આંતરે
નિરધન ત્યાં તો બની છું રે.

સૂજા :

વાત તો સાંભળ — આહ!

[પિયારા ગાય છે.]

જલની પ્યાસે જોયું ગગનમાં:
વાદળથી વજ્ર વરસ્યાં રે

સૂજા :

નહિ સાંભળ ને! તો હું તો આ ચાલ્યો!

[પિયારાનું ગીત ચાલે છે.]

કાનાની પ્રીતથી તો મૉત ભલેરું,
ભેદ્યા છે પ્રાણ જ્ઞાનદાસના રે.

સૂજા :

ઓહોહો! બહુ સતાવ્યો! ભલા થઈને કોઈ બીજી વાર શાદી કરશો મા! ભાયડાઓને તો ગાળી જ નાખે! તું પહેલીવારની હોત તો શું મારી એક વાત સાંભળવા માટે હું તને આટલો કરગત કે?

પિયારા :

આ હા હા! આવું રૂપાળું કીર્તન ધૂળ મેળવી દીધું! ભલી થઈને કોઈ બીજવરને પરણશો મા. નીકર શું આવીને આવું ભજન ધૂળ મેળવે? આહા! તોબા પોકારી ગઈ! દિવસરાત લડાઈની જ વાતો સાંભળવી! અને વળી ન જાણે વ્યાકરણ. ન સમજે ગીત. તોબા, બાપ!

સૂજા :

હું ગીત નથી સમજતો શી રીતે?

પિયારા :

આ હા હા હા, કેવું ભજન!

સૂજા :

વાહવા! પોતે ગાય અને પોતે જ મોહિત થાય!

પિયારા :

ત્યારે શું કરું? તમે તો સમજો નહિ. એટલે પછી હું જ ગાનાર અને હું જ સાંભળનાર.

સૂજા :

હવે સાંભળ. વાત જરા ગંભીર છે. તારી પાસે સલાહ લેવા આવ્યો છું.

પિયારા :

એમ કે? ત્યારે ખમો. હું તૈયાર નથી થઈ. [ચહેરો અને પોશાક ઠીકઠાક કરી] બળ્યું! આંહીં તો એક ઊંચી બેઠક પણ ન મળે! બહુ સારું, ઊભી રહીને જ સાંભળીશ. ચલાવો, હું તૈયાર છું.

સૂજા :

મને ખાતરી છે કે બાપુ મરી ગયા છે.

પિયારા :

મને પણ ખાતરી છે.

સૂજા :

ને જયસિંહે તે દિવસ મને બાપુના હસ્તાક્ષરનો જે કાગળ બતાવેલો, તે દારાએ બનાવટી કરેલો હતો.

પિયારા :

હોય જ ને!

સૂજા :

તું કબૂલ કરે છે?

પિયારા :

કબૂલ-બબૂલ હું કાંઈ જ નહિ કરું. તમે તમારે બોલ્યે જ જાઓ.

સૂજા :

બીજી લડાઈમાં ઔરંગજેબને હાથે દારાએ હાર ખાધી. સાંભળ્યું છે?

પિયારા :

હા.

સૂજા :

કોની પાસેથી સાંભળ્યું?

પિયારા :

તમારી પાસેથી.

સૂજા :

ક્યારે?

પિયારા :

અબઘડી.

સૂજા :

દારા આગ્રાથી પલાયન કરી ગયો છે. ઔરંગજેબે આગ્રામાં દાખલ થઈ બાપુને કેદ કર્યા છે, મુરાદને પણ બંદીખાને પૂરેલ છે.

પિયારા :

બહુ સારું!

સૂજા :

હવે ઔરંગજેબ મારી સાથે લડાઈમાં ઊતરવાનો.

પિયારા :

ઊતરેય તે!

સૂજા :

અને એ તો ખૂનખાર લડાઈ થવાની.

પિયારા :

ખૂનખાર — ખરાખરીની ખૂનખાર.

સૂજા :

મારે અત્યારથી જ સજ્જ થવું પડશે.

પિયારા :

થાવું તો પડે જ ને!

સૂજા :

પરંતુ —

પિયારા :

મારો પણ એ જ અભિપ્રાય — પરંતુ...

સૂજા :

તું શું બોલે છે તે જ હું સમજી શકતો નથી.

પિયારા :

સાચું કહો તો હું પણ સમજી શકતી નથી.

સૂજા :

જા, જા, તારી સાથે મસલત કરવી નકામી છે.

પિયારા :

તદ્દન!

સૂજા :

લડાઈની વાતમાં તું શું સમજે!

પિયારા :

હા જ તો, હું શું સમજું?

સૂજા :

પણ બીજી બાજુ વળી મુશ્કેલી છે.

પિયારા :

કઈ જાતની?

સૂજા :

મહમ્મદે મને ચોખ્ખું લખ્યું છે કે એ આપણી દીકરી સાથે હવે શાદી નહિ કરે.

પિયારા :

એ તો શી રીતે કરે?

સૂજા :

કેમ ન કરે? વેવિશાળ કાંઈ ફોક થાય?

પિયારા :

એ તે કાંઈ ફોક થાય!

સૂજા :

પણ હવે એ શાદી કરવા માગતો જ નથી.

પિયારા :

ન જ માગે તો!

સૂજા :

લખે છે કે મારા બાપના દુશ્મનની દીકરીને હું નહિ પરણું.

પિયારા :

શી રીતે પરણે?

સૂજા :

પણ તો તો મારી દીકરી બહુ દુઃખ પામશે.

પિયારા :

તે તો પામે જ ને! કેમ ન પામે?

સૂજા :

મારે હવે શું કરવું તેની ગમ પડતી નથી.

પિયારા :

મનેય પડતી નથી.

સૂજા :

હવે શું થાય!

પિયારા :

હવે શું થાય!

સૂજા :

તારી પાસે તો સલાહ માગવી જ નકામી!

પિયારા :

ઓહો! સમજી ગયા ને શું? શી રીતે સમજી ગયા? અરે કહો તો ખરા, સમજી શી રીતે ગયા? વાહ, કાંઈ અક્કલ!

સૂજા :

હવે હું શું કરું! એક તો ઔરંગજેબ સાથે લડાઈ, ને ઉપરાંત એનો બહાદુર બેટો મહમ્મદ પણ એની સાથે. ભારી વિકટ સમસ્યા. તારી શી સલાહ છે?

પિયારા :

પ્યારા! મારી સલાહ સાંભળશો? સાંભળો તો કહું.

સૂજા :

બોલ. હું સાંભળીશ.

પિયારા :

તો સાંભળો. મારી સલાહ છે કે લડાઈની જ જરૂર નથી.

સૂજા :

કેમ?

પિયારા :

સલ્તનતને શું કરવી છે, નાથ? આપણે કઈ કમીના છે? આમ તો જુઓ, આ ધાન્યથી લચકતી, ફૂલોથી શોભતી ને હજારો ઝરણાંના રૂમઝૂમાટથી ગાજતી અમરાપુરી સમી બંગભૂમિ! આની પાસે શી વિસાત છે સલ્તનતની! અને મારા જે હૃદય-સિંહાસન પર મેં તમને બેસારેલા છે, તેની સામે શી વિસાત છે એ મયૂરાસનની? જે વખત આપણ બેઉ આ મહેલની અટારીએ ઊભી, હાથમાં હાથ રાખીને હૈયું દબાવી પંખીઓના કિલકિલાટ સાંભળીએ છીએ, દિગન્ત સુધી પથરાયેલો ગંગાનો પટ દેખીએ છીએ, આ અનંત આસમાની આકાશ ઉપર થઈને આપણી સંયુક્ત નજરની નૌકાને તરાવતાં તરાવતાં જ્યારે આપણે ચાલ્યાં જઈએ છીએ, અને એ આસમાન-સાગરના કોઈ એક ગુપ્ત પ્રદેશમાં કલ્પનાનો એક મનોહર શાંતિમય ટાપુ સરજીને એની વચ્ચે એક સ્વપ્નસુંદર કુંજમાં બેસી સામસામાં નજર મિલાવી પરસ્પરના પ્રાણને પીઈએ છીએ; તે વખતે શું તમને નથી લાગતું, પ્યારા, કે શી વિસાત છે આ સલ્તનતની! પ્યારા! આપણે આ યુદ્ધનું કામ નથી. એમાં તો કદાચ આપણું જે નથી તે પામશું નહિ ને ઊલટું આપણું જે છે તે ગુમાવી બેસશું.

સૂજા :

વાહ, શું નવીન વિચારો આપ્યા! એક તો વિચાર કરી કરીને મારું માથું ગરમ થઈ ગયું છે, ને એના ઉપર — ના, ના, દારાની તાબેદારી તો કદાચ સ્વીકારી શકત, પણ આ ઔરંગજેબની — મારાથી નાનેરા ભાઈની — તાબેદારી કદી ન કબૂલું, મરી જાઉં તો પણ નહિ.

[જાય છે.]

પિયારા :

તને ઉપદેશ દેવો વ્યર્થ છે. તું વીર નર છે. સલ્તનતને ખાતર નહિ તો ખુદ લડાઈને ખાતર જ તું તો લડે તેવો છે. હું તને બરાબર પિછાનું છું. લડાઈનું નામ પડતાં જ તું નાચી ઊઠે છે.