સ્થળ : ખિજીરાબાદના કેદખાનાની ઝૂંપડી. સમય : રાત્રિ.
[સિપાર એક બિછાના પર ઊંઘે છે. દારા એકલો જાગતો એની સામે નીરખી રહ્યો છે.]
| દારા :
|
ઊંધે છે — સિપાર ઊંઘે છે. નીંદ! સર્વ સંતાપોને હરનારી ઓ નીંદ! મારા સિપારને બધાં દુઃખો વીસરાવી નાખજે. બચ્ચો બિચારો મુસાફરીમાં મારી સાથે ટાઢ-તડકાથી બહુ દુઃખ પામ્યો છે. એને તું તારાથી બને તેટલો આરામ દેજે. હું તો અશક્ત છું. બચ્ચાંને રક્ષણ દેવું, ખવરાવવું, કપડાં પહેરાવવાં, એ તો પિતાનું કામ છે. પણ હું એ નથી કરી શક્યો. બેટા! તું ભૂખે ટળવળ્યો છે ને હું ખાવાનું નથી આપી શક્યો. પ્યાસથી તારી છાતી ફાટતી’તી, પણ હું પાણીયે નથી આપી શક્યો. હું પોતે જ ખાવા કે સૂવા પામ્યો નથી, પરંતુ મારું દુઃખ મારા સીનામાં એટલું બધું નથી સાલ્યું, જેટલું તારું દુઃખ, તારી ગરીબી ને તારું અપમાન મારી છાતીએ ખટક્યાં છે. બેટા, મારા પ્રાણથી પણ પ્યારા બેટા! આજ તારી સામે જોઉં છું, અને મને સાંભરે છે કે આજ આ દુનિયામાં મારું કોઈ નથી. કેવળ તું ને હું જ છીએ. હું આટલો દુઃખી છું, કેદમાં પડ્યો છું, છતાં તારો ચહેરો નીરખતાં જ બધું દુઃખ ભૂલી જવાય છે.
|
[દિલદાર આવે છે.]
| દારા :
|
કોણ? — તમે કોણ છો?
|
| દિલદાર :
|
હું — આ — શો દેખાવ!
|
| દિલદાર :
|
હું પ્રથમ હતો સુલતાન મુરાદનો વિદૂષક અને આજે છું સુલતાન ઔરંગજેબનો દરબારી.
|
| દારા :
|
અહીં આવવાનું શું પ્રયોજન?
|
| દિલદાર :
|
પ્રયોજન તો કંઈ નથી. ફક્ત એક વાર મળી લેવા આવ્યો છું.
|
| દારા :
|
શા માટે જવાન? મારી મશ્કરી કરવા? — તો કરી લે.
|
| દિલદાર :
|
ના, કુમાર! હું મશ્કરી કરવા નથી આવ્યો. ને મશ્કરી કરવા આવ્યો હોત તોપણ આ દેખાવ જોઈને એ મશ્કરી પીગળી, આંસુ બની, ટપકી પડત. આ દશા! આ પોતે જ શું શાહજાદો દારા! [તૂટતે સ્વરે] યા ખુદા!
|
| દારા :
|
એ શું જવાન! તારી આંખોમાંથી પાણી કાં પડે? — રડે છે? — ભલે — રડી લે.
|
| દિલદાર :
|
ના, નહિ રડું. આ ભારી મહિમાવંત દૃશ્ય! જાણે કોઈ પહાડ તૂટી પડ્યો છે, કોઈ મહાસાગર શોષાઈ ગયો છે, કોઈ સૂર્ય બુઝાઈ ગયો છે. બ્રહ્માંડની એક બાજુ નવી રચના ચાલે છે ને બીજી બાજુ ધ્વંસ ચાલે છે. આ એક વિનાશ છે — વિરાટ, પવિત્ર અને મહિમાવંત વિનાશ!
|
| દારા :
|
તું કોઈ ફિલસૂફ લાગે છે, જવાન!
|
| દિલદાર :
|
ના, યુવરાજ, હું ફિલસૂફ નથી, વિદૂષક છું. દરબારીના હોદ્દા પર ચડ્યો છું, હજુ ફિલસૂફની પદવી પર નથી પહોંચ્યો. તોપણ ઘાસ ખાતાં ખાતાં વચમાં કોઈ કોઈ વાર માથું ઊંચું કરીને આકાશમાં જોઈ લેવું એનું નામ જો ફિલસૂફી હોય, તો હું ફિલસૂફ સાચો! શાહજાદા, નાદાનો સમજે છે કે દીવો જલ્યા કરે એ જ સ્વાભાવિક, એનું બુઝાવું જાણે અન્યાય! સમજે છે કે ઝાડ વધતું જ જાય તે બરાબર, પડી જાય તે તો કોપ! સમજે છે કે ઇન્સાનને અલ્લાએ સુખ જ દેવું જોઈએ, દુઃખ દે તો એ જુલમ! પરંતુ, ભાઈ, એ તો એક જ નિયમની બે દિશાઓ છે.
|
| દારા :
|
મને કાંઈ એના વિચાર નથી થતા, જવાન. તેમ છતાં દુઃખમાં હસી તો કોણ શકે? મરવાનું તો કોને મન થાય? મરવું મને પણ નથી ગમતું.
|
| દિલદાર :
|
યુવરાજ! આપના મૉતની સજાને તો હું આજે રદ કરાવીને આવ્યો છું. હવે જો આપ કારાગૃહમાંથી છૂટવા માગતા હો, તો ચાલો, મારાં વસ્ત્રો પહેરીને બહાર નીકળી જાઓ. કોઈને શક નહિ જાય. આવો, આપણે બન્ને વેશ બદલાવીએ.
|
| દિલદાર :
|
મને મરવાનું મન છે. મરવામાં મને બહુ આનંદ છે. આ દુનિયામાં મારી પાછળ શોક કરનારું કોઈ નથી.
|
| દારા :
|
તને મરવાનું મન છે!!!
|
| દિલદાર :
|
હા, શાહજાદા! હું મરવાનો એક સુયોગ જ શોધતો હતો. મરવું મને બહુ પ્રિય છે. આજ હું આપનો કેટલો બધો અહેસાનમંદ બન્યો તે શી રીતે કહી બતાવું?
|
| દારા :
|
અહેસાનમંદ શાને માટે?
|
| દિલદાર :
|
મરવાનો આવો સુયોગ દેવાને માટે.
|
| દારા :
|
દયાસિંધુ! આ જ શું સ્વર્ગ! ફરી વાર બતાવ્યું! ના જવાન, મારે નથી જવું.
|
| દિલદાર :
|
કેમ? મરવાનો અવસર આપવાની યાચના કરું છું તે પણ નહિ આપો, શાહજાદા!
|
[પગ પકડે છે.]
| દારા :
|
તને મારાથી મરવા ન દેવાય, ભાઈ! તે ઉપરાંત આ બચ્ચાંને છોડીને હું ક્યાંય નહિ જાઉં.
|
[જીહનખાં પ્રવેશ કરે છે.]
| જીહન :
|
હવે ક્યાંય નહિ જવું પડે. આ રહ્યું દારાના મૉતનું ફરમાન.
|
| જીહન :
|
શાહજાદા, મરવા તૈયાર થઈ જાઓ, જલ્લાદ હાજર છે.
|
| દિલદાર :
|
ત્યારે તો શું પાદશાહે મત બદલ્યો છે?
|
| જીહન :
|
હા, દિલદાર. તું મહેરબાની કરીને અત્યારે બહાર જા. અમને અમારું કામ કરવા દે!
|
| દારા :
|
ઔરંગજેબ એના વિશાળ સામ્રાજ્યની અંદર મને શ્વાસ મેલવા જેટલી સાડા ત્રણ હાથ જમીન પણ ન આપી શક્યો? આ મારે રહેવાનું ઝૂંપડું, અંગ ઉપર ફાટેલાં કપડાં ને ખાવાની બે ગંધારી રોટલી; એટલું પણ એ ન આપી શક્યો?
|
| દિલદાર :
|
જીહનઅલી! તમે આજે સબૂર કરો. હમણાં પાદશાહનો મનાઈ હુકમ મેળવી આવું છું.
|
| જીહન :
|
ના, દિલદાર, પાદશાહનો હુકમ છે કે આજ રાતે જ શાહજાદાનું માથું કાપીને એમને બતાવવા હાજર કરવું.
|
| દારા :
|
આજે જ રાતે! એટલું જલદી! આ માથું બસ જોઈશે જ કે? નહિ તો એની નીંદમાં ખલેલ પડશે કે! — અહાહા! આ માથાનું એટલું બધું મૂલ મને અગાઉ માલૂમ નહોતું.
|
| જીહન :
|
આજે જ રાતે આપનું માથું હાજર ન કરું તો મારો જાન જાય.
|
| દારા :
|
ઓહો! ત્યારે તો તું બિચારો શું કરે, જીહનખાં? બહુ સારું! કાપી લો એ માથું — ખુદ પાદશાહની જ જ્યારે આજ્ઞા થઈ ત્યારે તો પછી! — આજ કોણ રાજા, કોણ પ્રજા! — હસે છે? હસી લે, ભાઈ, હસી લે!
|
| દારા :
|
તૈયાર તો છું જ ને! અને તૈયાર ન હોઉં તોયે તારે શી ફિકર? [દિલદારને] એક દિવસ આ જીહનખાં જ મારી પાસે હાથ જોડીને જીવત દાન માગી રહ્યો હતો અને મેં એ બક્ષ્યું હતું. આજ — કિસ્મત! તારી કરામત અદ્ભુત છે.
|
| જીહન :
|
પાદશાહનો હુકમ! કાજીનો ઇન્સાફ! એમાં હું શું કરું, શાહજાદા?
|
| દારા :
|
પાદશાહનો હુકમ! કાજીનો ઇન્સાફ! બરાબર, બરાબર! એમાં તું શું કરે? [દિલદારને] જા ભાઈ, તારી સાથે મારો આ પહેલો અને છેલ્લો મિલાપ બની ગયો.
|
| દિલદાર :
|
ત્યારે તો હું ન છોડાવી શક્યો. બચાવ ન કરી શક્યો, શાહજાદા! તો પછી લાગે છે કે પ્રભુની આવી ઇચ્છા હશે. એનો ભેદ તો પમાતો નથી. ફક્ત એટલું જ સમજું છું કે આ બીનાની પાછળ કોઈ મહાન હેતુ ઊભો છે. આનું કોઈ એક મહાન પરિણામ સરજાયું છે, નહિતર શું આટલી મોટી નિર્દયતા, આટલું ઘોર પાપ કદી નિષ્ફળ જઈ શકે? નક્કી માનજો, શાહજાદા, કે તમારા સરખા બત્રીસાનું જરૂર કોઈ મહાન પ્રયોજન હશે. શું પ્રયોજન, તે તો હું સમજતો નથી, છતાં પ્રયોજન તો છે જ. માટે હસતે મુખે હોમાઈ જાઓ, શાહજાદા!
|
| દારા :
|
બેશક, એમાં દુઃખ શું છે? એક દિવસ તો જવાનું જ છે. તો પછી બે દિવસ વહેલું કે બે દિવસ મોડું! હું તૈયાર જ છું. મને રજા દે, બંધુ! તારી સાથે આ ઘડીભરનો જ મિલાપ થયો. તું કોણ છે તે નથી જાણતો. છતાં લાગે છે કે જાણે તું ઘણા દિવસનો જૂનો બાંધવ છે.
|
| દિલદાર :
|
તો ભલે, સિધાવો, યુવરાજ! આંહીં જ આપણું છેલ્લું મિલન.
|
[જાય છે.]
| દારા :
|
હવે સુખેથી મારો વધ કરો, જીહનઅલી.
|
[બે જલ્લાદ આવે છે. જીહનખાં ઇશારો કરે છે.]
| દારા :
|
લગાર ખમો. એક વાર — સિપાર! બેટા સિપાર! અરે ના. ભૂલ થઈ. એને શા માટે જગાડ્યો?
|
| સિપાર :
|
[જાગીને] હં બાબા! — આ શું? આ કોણ છે, બાબા? મને ડર લાગે છે.
|
| દારા :
|
આ લોકો મારો વધ કરવા આવ્યા છે. તારી પાસે રજા લેવા માટે મેં તને જગાડ્યો છે, માટે મને રજા દે, બચ્ચા! [આલિંગન કરે છે] હવે જા, જીહનખાં, મને લાગે છે કે તું એવો મોટો રાક્ષસ નથી કે મારા બેટાના દેખતાં મારો વધ કરે. આને બીજા ઓરડામાં લઈ જા, ભાઈ!
|
| જીહન :
|
[એક જલ્લાદને] આને પેલા ઓરડામાં લઈ જાઓ.
|
| સિપાર :
|
[એક જલ્લાદના હાથમાં જકડાયલો] ના, હું નહિ જાઉં. તમે શું મારા બાબાનો વધ કરશો? શા માટે વધ કરશો? [જલ્લાદનો હાથ છોડાવી] બાબા, હું તમને છોડીને નહિ જાઉં.
|
[એટલું બોલી સિપાર જોર કરીને દારાને પગે બાઝી પડે છે.]
| દારા :
|
મને બાઝી પડવાથી કાંઈ મને બચાવી થોડો શકાશે? જા, બેટા, આ લોકો મને મારી નાખશે અને તું એ દેખાવ નહિ જોઈ શકે.
|
[બન્ને જલ્લાદો પોતાની આંખો લૂછે છે.]
[જલ્લાદ ફરી વાર સિપારને પકડી, છૂટો પાડી લઈ જવા માંડે છે.]
| સિપાર :
|
[ચીસ પાડીને] ના, હું નથી જવાનો, નથી જવાનો.
|
[એટલું કહી સિપાર એ જલ્લાદના હાથ છોડાવવા મથે છે.]
| દારા :
|
ઊભા રહો, હું એને સમજાવી લઉં. પછી એ કાંઈ તોફાન નહિ કરે.
|
[જલ્લાદ સિપારને છોડી દે છે. સિપાર દારાની પાસે આવી ઊભો રહે છે.]
| દારા :
|
[સિપારનો હાથ ઝાલી] સિપાર!
|
| દારા :
|
સિપાર – મારા પ્યારા બેટા! મને હવે રજા દે! તેં આટલા દિવસ મને તજ્યો નથી — ટાઢમાં, તાપમાં, ભૂખમાં ને ઉજાગરામાં. તું મારી સાથે અરણ્યમાં અને રણવગડામાં આથડ્યો છે, છતાં તેં મને છોડ્યો નથી. હું દુઃખમાં અંધ બની તારી છાતીમાં છૂરી મારવા ગયો હતો. છતાંયે તેં મને છોડ્યો નથી. મારી સફરમાં, યુદ્ધમાં ને કેદમાં, મારા પ્રાણની પેઠે છાતીની અંદર લોહી સાથે મળીને તું રહ્યો હતો, મને છોડ્યો નહોતો. આજ તારો આ નિર્દય — [બોલતાં બોલતાં દારાનો અવાજ તૂટી જાય છે. ત્યાર પછી બહુ મુશ્કેલીથી જીવને દબાવી દારા કહે છે.] તારો નિર્દય પિતા આજ તને છોડીને ચાલ્યો છે.
|
| સિપાર :
|
બાબા! અમ્મા ગઈ — અને તમે પણ — [રડે છે.]
|
| દારા :
|
શું કરું, ભાઈ! ઇલાજ નથી. આજે મારે મરવું જ જોઈએ. મારો દેહ છોડતાં મને આજ એટલું કષ્ટ નથી થતું, જેટલું તને છોડી જતાં થાય છે. [આંખો લૂછે છે.] જા, બેટા!
|
| સિપાર :
|
બાબા! તમને છોડીને હું નથી જવાનો.
|
| દારા :
|
સિપાર! તેં તો આજ સુધી કદી પણ મારું કહેવું ઉથાપ્યું નથી — કદી પણ નહિ ને [આંખો લૂછે છે.] જા, બેટા! મારી છેલ્લી આજ્ઞા — બાબાની આજીજી કબૂલ રાખ. જા!
|
[સિપાર નીચે મોંએ ચાલ્યો જવા તૈયાર થાય છે.]
[સિપાર પાછો ફરે છે.]
| દારા :
|
એક વાર છાતીએ ચાંપી લઉં. [હૈયે ચાંપે છે] ઓહ! — હવે જા, બેટા!
|
[સિપાર મંત્રમુગ્ધ જેવો નીચે મોંએ એક જલ્લાદની સાથે બીજા ઓરડામાં ચાલ્યો જાય છે.]
| દારા :
|
[ઊંચે નિહાળી છાતી પર હાથ રાખી] ઈશ્વર! પૂર્વ જન્મે એવું કયું ઘોર પાપ કર્યું, તું મેં! ઓહ, જવા દો, પતી ગયું. નાજીર, તારું કામ કર, ભાઈ!
|
| જીહન :
|
બાજુના ઓરડામાં લઈ જઈને પતાવી લાવો. આંહીં કરવાની જરૂર નથી.
|
[બન્ને જલ્લાદ દારાને લઈને ચાલ્યા જાય છે.]
| જીહન :
|
મારા જીવનદાતાની હત્યા નજરોનજર ક્યાં જોવી? એ — કુહાડીનો ધડાકો : એ — મૉતની ચિચિયારી.
|
[નેપથ્યમાં ઓ! ઓ! ઓ!]
| સિપાર :
|
[બીજા ઓરડામાં] બાબા! બાબા!
|
[જલ્લાદો દારાનું માથું લઈને દાખલ થાય છે.]
| જીહન :
|
લાવો, માથું મને આપો. હું જ શહેનશાહની પાસે લઈ જઈશ.
|
[બરાબર એ જ વખતે સિપાર દરવાજો તોડી ‘બાબા! બાબા!’ એવી ચીસો પાડતો દાખલ થાય છે અને પોતાના પિતાનું મસ્તક જોઈને મૂર્છા પામે છે.]