ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/વિભૂત શાહ: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

‘બંદિશ’(૧૯૭૭)ની બીચનું વર્ણન કરતી પ્રસ્તાવના સૂક્ષ્મ રીતે નૈતિક મૂલ્યોનું પતન, સંવેદનહીન બનતો માનવી, સ્ત્રી-પુરુષની જાતીય ભૂખ, ઔપચારિક બનતા માનવીય સંબંધોને સંકેતે છે. ખરેખર તો આ વર્ણનાત્મક પ્રસ્તાવનામાં સંગ્રહની વાર્તાઓના વિષયોનો સંકેત મળે છે. સંગ્રહની મોટા ભાગની વાર્તાઓ પારિવારિક અને સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધને કપોળકલ્પના યુક્ત અથવા વાસ્તવનિષ્ઠ શૈલીએ આલેખે છે. સંવેદન શૂન્યતાને આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘ઠંડુ માસ’, ‘મર્મેઇડ’ મહત્ત્વની છે. ‘ઠંડુ માસ’માં ત્રણ ઘટનાઓ-સોનાલીના મમ્મીના મૃત્યુને કારણે તેના ઘેર જવું, મિત્ર વિજયના ઘેર જવું પરંતુ તેનું ઘર પર ન હોવું અને મહાસુખમાસાને ત્યાં ખબર કાઢવા જવું. જેવી ઘટનાઓમાં માત્ર ઔપચારિકતા ખાતર સંડોવાતા નાયક દ્વારા સંવેદનશૂન્ય બનેલ માનવીને આલેખાવાનો પ્રયાસ છે. સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધને આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘મર્મેઇડ’ રૂપકાત્મક રીતે રતિક્રિયારત નાયક અને રતિક્રિયા પ્રત્યે સુસ્ત નાયિકાને આલેખે છે. વરસાદ બાદ માટીમાંથી પ્રસરતી સુગંધ, દરિયાની સફર દરમિયાન નાયકે જોયેલ અર્ધ મૃત મર્મેઇડ, એલિફન્ટા કેવ્ઝ, બાજુમાં સૂતેલ સુસ્ત નાયિકા, નાયક પર તેનો ઝુકાવ જેવા સંદર્ભો આ સંદર્ભે પ્રસ્તુત છે. ‘પરાઈ ભોમમાં’ વાર્તા એથેન્સના પ્રવાસ દરમિયાન ચેકોસ્લોવાકિયાની ધરતીને જોવા-માણવાના નાયકના અનુભવ સાથે ત્યાનાં લોકોમાં ખાસ કાતકા નામની યુવતી સાથે વધતો પરિચય આકર્ષણમાં પરિણમી, નાયકના પ્રણય નિવેદન સામે નાયક-પત્નીની સ્વીકારેલ ભેટને કારણે કાતકાનો અસ્વીકાર વિદેશી કાતકાની આંતરિક રેખાઓ પ્રગટ કરી આપે છે! ‘હું કે પછી એ?’ વાર્તા સુખદ દામ્પત્યમાં સુમતિ નામક વ્યક્તિનો પત્ની યામિનીના નામે આવતો વસિયતમાં નોમિની તરીકે યામિનીના નામનો પત્ર શંકાનું કારણ બને છે. યામિની દ્વારા પત્રની અવગણના, સુમતિની ઓળખનો અસ્વીકાર, પત્ર બાદ યામિનીનું ગુન ગુન બંધ થવું, વગેરે નાયકની શંકાને દૃઢ કરતાં બળો છે, પરિણામે જ નાયક સુમતિના ઘેર જઈ તપાસ કરવા પ્રવૃત્ત થાય છે. જ્યાં સુમતિની વૃદ્ધ મા પાસેથી સુમતિને યામિની સાથે પ્રેમ હતો તેની જાણ થવી, માની સુમતિના પત્રોની નાયકને સોંપણી, નાયકના જ કહેવાથી યામિનીનું તે પત્રો વાંચવું, પરિણામે નાયકને બેડરૂમમાં થતી સુમતિની હાજરીની અનુભૂતિ નાયકના સાશંક માનસને પ્રગટ કરે છે. તો પારિવારિક સંબંધ-સંકુલતાને આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘શક્યતા તરીકે –’, ‘આટલાં વર્ષો પછી પણ...’, ‘ઇતિહાસમાંથી મળી આવેલી’, ‘મૂંગા પાત્રો’ નોંધપાત્ર છે. ‘શક્યતા તરીકે’ વાર્તામાં વર્ષો પહેલાં ઘર છોડીને ગયેલા નાયકની પાછા ફરતા ઘરમાં સ્વીકાર થશે કે અસ્વીકારની અવઢવ, પત્નીનો આવકાર પરંતુ દીકરીનું ગરીબીથી કંટાળી ઘર છોડીને ભાગી જવાના કારણ તરીકે તથા પોતાની આ સ્થિતિનું કારણ પિતાને માનતા પુત્રોની વાતચીત, પિતા દ્વારા તે રાત્રે સાંભળી લેવાની શક્યતાએ પિતાનું પુનઃ ઘર છોડીને ચાલ્યા જવું, રહેવું કે આત્મહત્યા કરવી એવો ભાવકને પૂછાવામાં આવતો પ્રશ્ન અંતની શીર્ષક કથિત શક્યતાને નિર્દેશે છે. ‘આટલાં વર્ષો પછી પણ...’ શીર્ષકને અનુરૂપ વર્ષો પછી પુત્રીએ પસંદ કરેલ પ્રેમી સંદર્ભે અસંતોષ વિશે પિતાની પત્ની સાથેની ચર્ચામાં પત્નીના પ્રશ્ન – તમે કેવળ સુખને જ મહત્ત્વ આપો છો? પ્રેમને નહીં? નાયકનાં લગ્ન પહેલાંના પ્રેમસંબંધ અને અત્યાર સુધી સાચવી રાખેલા તેના પત્રો વર્તમાન નિર્ણય અને તેના સુખદ દામ્પત્ય જીવન પર જાણે પ્રશ્ન ઊભો કરી સાધન-સુવિધાની સરખામણીમાં પ્રેમના મહત્ત્વને સંકેતે છે. બીજું પુત્રીએ પસંદ કરેલ પાત્ર એ નાયકની પ્રેમિકા માધવીનો પુત્ર છે એવો સ્ફોટ વર્ષો પછી આ રીતે સામે આવતા ભૂતકાળને નિર્દેશે છે. ‘ઇતિહાસમાંથી મળી આવેલી’ના કેન્દ્રમાં પિતા પુત્રીનો ભાવપૂર્ણ સંબંધ અને માતા વગરની પુત્રીના મનને જાણવાની યુક્તિ રૂપે પિતાએ ઊભી કરેલી પોતાની કાલ્પનિક પ્રેયસીની વાત એક પુત્રી વત્સલ પિતાના માનસને પ્રગટ કરે છે. ‘મૂંગા પાત્રો’ પણ ભૂતકાળના પ્રેમસંબંધે થયેલ બાળકનો સમાજની સામે સ્વીકાર, સમાજના મોભીઓ દ્વારા તેમની હિંમતની પ્રસંશા, તો કેટલાક વિરોધી મત, પરંતુ પુત્ર સમરના પાલક પિતા સાથે રહેવાના નિર્ણયની સામે શ્રીમતિ રાધારમણ અને સમરના પાલક પિતા ડૉ. પરીખના નિર્ણયનું શું? એવા વાર્તાના અંતે મૂકવામાં આવેલ પ્રશ્ન સંદર્ભે વાર્તાનું શીર્ષક પ્રસ્તુત છે. ‘મારું નામ અમર છે’ નામ સાથે જોડાયેલ માનવીની વ્યક્તિત્વ-ઓળખની સંવેદનાને આલેખતી સુંદર વાર્તા છે. દેવાની નાગચૂડમાંથી બચવાની યુક્તિ રૂપે પોતાને મૃત જાહેર કરી વિમાના પૈસાથી નવી ઓળખ અને નવા શહેરમાં અમર અને સુચિત્રા નવું જીવન શરૂ કરે છે પરંતુ મનથી આ નવી ઓળખને સ્વીકારી ન શકતા અજંપાના અનુભવે આખરે પોતાની અસલ ઓળખ પાછી મેળવવા પત્ની સુચિત્રાનો સાથ મળતાં અમર બધું કબૂલ કરવા તૈયાર થાય છે! ‘કુમારસેન, લ્યૂસી ક્લાર્ક અને લોર્ડ ક.’ વાર્તા જાસૂસી શૈલીએ લખાયેલી વાર્તા છે. પત્રકાર નાયકનું બોસના આદેશથી લોર્ડ ક.એ કરેલા ખૂનની તપાસ માટે તેમની સાથે સંકળાયેલ ક્લાર્ક લ્યૂસીને મળવા જેરુસલેમ જવું અને ત્યાં બહાનું કરી લ્યૂસી સાથે યહૂદીઓના પવિત્ર સ્થળ ‘વેઇલિંગ વૉલ’ જોવા જવું, બીજા દિવસે અન્ય સ્થળે સાથે જઈ વાત વાતમાં લ્યૂસી પાસેથી લોર્ડ સાથે સંકળાયેલ હોવાની તથા લોર્ડે કરેલા ખૂનની માહિતી મેળવવી, પાછા આવતાં લ્યૂસી સાથે રહેતો બહેરો-મૂંગો નોકર લોર્ડ ક. તો નહિ હોય-ના ઝબકારોમાં, ખરેખર તો એક રાજા હોવા છતાં પોતે કરેલા અપરાધને કારણે તેને વેઠવો પડેલો અજ્ઞાતવાસ જ જાણે તેને મળેલી સજા છે!–ની પ્રતીતિ ભાવકને થયા વગર ન રહે. સર્જકે પસંદ કરેલી પ્રયુક્તિને કારણે સાદ્યંત વાર્તાનો રસ જળવાયો છે.

{{Poem2Close}}

[[File:GTVI Image 89 Flower Vaz.png|200px|left]]   

{{Poem2Close}}

[[File:GTVI Image 90 Kunjar.png|200px|left]]   

{{Poem2Open}}

‘કુંજાર’(૧૯૯૪) વિભૂત શાહના આ ચોથા વાર્તાસંગ્રહની વાર્તાઓમાં માનવના ભીતરમાં ડોકિયું કરવાના પ્રયાસ રૂપે તેના સદ્‌ અને અસદ્‌ અંશનું આલેખન છે. સાથે સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધને આલેખતી વાર્તાઓ પણ આ સંગ્રહમાં મળે છે. માનવીના સદ્‌ અંશને આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘એક જીવતો માણસ’, ‘કિન્નરી’ નોંધપાત્ર છે. ‘એક જીવતો માણસ’ માતા-પિતાની હાજરીમાં દરિયામાં ડૂબતી બાળકીને એક અજાણ્યો માનવી તરતાં ન આવડતું હોવા છતાં બચાવી લાવી કિનારે તમાશો જોનારા નિર્જીવ માનવીઓની સામે પોતાની જીવંતતાને પ્રગટ કરે છે. તો ‘કિન્નરી’ની બનિતાનો નૃત્ય પ્રત્યેનો પ્રેમ અને સમર્પણ માત્ર ‘કિન્નરી’ નૃત્ય સંસ્થાને નામના નથી અપાવતો પરંતુ પોતાને અસાધ્ય રોગ સામે પણ જીત અપાવે છે. રોગ સામે લડવામાં ડૉક્ટરના પ્રયાસો, બનિતાનું મનોબળ અને નૃત્યપ્રેમ માનવીય ગરિમાને પ્રગટ કરે છે પરંતુ વધારે પડતો વિસ્તાર વાર્તાની અસરકારકતાને મોળી પાડે છે. તો ‘જાનવર’માં માનવીની પશુતાનું આલેખન છે. પ્રાણીઓની તસ્કરી સામે જંગે ચડતા વાર્તાનાયક ફોરેસ્ટ ઑફિસર દેવેનને મિત્રનો સાથ ન મળવો, મિત્રનું તેની ગેરહાજરીમાં રાત્રે તેને ઘેર આવવું, તસ્કરી કરનાર કાલિયાનું દેવેનને હથિયાર વગર બોલાવી દગો કરી તેને મારી નાખવું અને અંતે પત્ની અંજનીના વિચારો – તું ખરેખરા જાનવરને ન ઓળખી શક્યો! વાર્તાને બોલકી બનાવે છે. જાતીય આવેગની પ્રબળતા, અનૈતિક સંબંધને આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘વીના-લિયા’, ‘સાગુન’, ‘પાણીપોચો’, ‘આટલા માટે...’, ‘તમને હવે ખબર પડી!’ નોંધપાત્ર છે. ‘વીના-લિયા’માં ઈટલીના ફ્લોરેન્શ શહેરના પરિવેશને કેન્દ્રમાં રાખી વેપાર માટે ત્યાં વસેલા દંપતી અને એ જ એપાર્ટમેન્ટમાં રહેતા ગુજરાતી નાયક નિમિત્તે વિધવા સ્ત્રીની જાતીય વૃત્તિનું આલેખન કમલિનીના પાત્ર દ્વારા થયું છે. મૃત્યુ બાદ વિધવા કમલિનીનું પતિના મિત્ર એવા નાયકને અંગ્રેજી ફિલ્મો જોવા પોતાના ઘેર બોલાવવું, નાયકના અસ્વીકાર બાદ વાઇન પીવાના ઈટાલીયન ઉત્સવ ‘વીના-લિયા’ના દિવસે દીકરીને મોકલી નાયકને પોતાના ઘેર બોલાવી કમલિની પોતે જ આજે ‘વીના-લિયા’ છે, એક સ્ત્રી છે-ના કથન સાથે નાયકને અંદર ખેંચી દરવાજો બંધ કરી દેવાની ઘટના તેની જાતીય વૃત્તિની આદિમતાને પ્રગટ કરે છે. ‘સાગુન’માં અનૈતિક સંબંધની સાથે વર્તમાન અને ભૂતકાળનો વિરોધ છે. પતિ-પત્નીના માંડુ પ્રવાસ નિમિત્તે ભૂતકાળ અને વર્તમાનનો વિરોધ માત્ર બાહ્ય સ્તરે જ નહીં પરંતુ આંતરિક સ્તરે પણ નિરૂપાયો છે. બાજબહાદુર અને રૂપમતીની પ્રણયકથાના વિરોધે નાયકના પત્ની પ્રત્યેના પ્રણયોન્માદની સામે પત્નીનું પતિને છોડી રાત્રે લોજ મૅનેજર રવિ ખન્ના સાથે સાગુનના ઝાડ નીચે હોવું તેની પ્રતીતિ કરાવે છે. ‘પાણીપોચો’ વાર્તા ખજૂરાહોના પ્રવાસ નિમિત્તે સેક્સ વિશે ઉદાસીન પતિ વાસનનું ઉન્માદી બની પત્ની પર તૂટી પડવું, ખજૂરાહોના પરિવેશ ત્યાંના રતિ શિલ્પોના પ્રભાવને આલેખે છે. એટલું જ નહીં મનુષ્યમાં રહેલી આદિમતાને સૂક્ષ્મ રીતે આલેખવાનો પ્રયાસ પણ આ વાર્તામાં છે. પાણીપોચાને સ્થાને પત્નીનું વાસનને કાપાલિક તરીકેનું સંબોધન એ અર્થમાં સાર્થક છે. વાર્તા સર્જકની વર્ણન શક્તિનો સારો પરિચય કરાવે છે. ‘આટલા માટે...’માં પીઢ પુરુષની કામુકતાનું આલેખન લલિતચંદ્રના પાત્ર નિમિત્તે થયું છે. પત્નીનું ઠરડાયેલ શરીર અને સેક્સ પ્રત્યેની અરૂચિને કારણે કામોત્સુક અને વેપારમાં ડંકો વગાડવા ટેવાયેલ અને પોતાના જેવો કોઈ મર્દ નથી એવા મદમાં જીવતા લલિતચંદ્ર શૈયા પર વાઘની જેમ કૂદતા કામવાળી અમલી સામે ફસડાઈ પડે છે, જે રાની બિલાડી અને લાચાર ઉંદરની ઉપમા દ્વારા સૂચવાયું છે. તો ‘તમને હવે ખબર પડી!’ વાર્તા પણ અનૈતિક સંબંધ, Exchange partnerના વલણને આલેખતી વાર્તા છે. ખ્યાતનામ કથક ડાન્સર અચલા અને સંગીત વિદ્વાન પરાસર એવા પતિ-પત્ની મધુર દામ્પત્ય જીવનમાં ઉદ્યોગપતિ બ્રિજકિશોરનો પ્રવેશ, બ્રિજકિશોરનું પતિ પ્રત્યે વફાદાર અચલાને ધીરે ધીરે મોંઘી મોંઘી ભેટ-સોગાદો, ઍવૉર્ડ, પાર્ટી વગેરેથી લલચાવી પ્રાપ્ત કરવામાં સફળ થવું, પતિની સામે પોતાના સ્ખલનને સ્વીકારતી અચલાનું વારંવાર આંતરિક ખેંચાણે બ્રિજકિશોર પાસે જવું, બધું જ જાણતી બ્રિજની પત્નીનું સ્વેચ્છાએ પરાસરને પોતાનો દેહ સોંપવો, પરાસર દ્વારા અજ્ઞાત રીતે થતો સ્વીકાર અને અંતે બ્રિજની પત્નીનો પરાસરને પ્રશ્ન – શા માટે તમારી પત્નીને લલચાવી હતી એ ખબર પડી! જેવી ઘટનાઓ Exchange partner અથવા અન્યને પ્રાપ્ત કરવાની અજ્ઞાત ઇચ્છાને આલેખે છે. તો આસપાસના વાસ્તવને કપોળકલ્પના, સન્નિધિકરણ, કલ્પન જેવી પ્રયુક્તિએ આલેખતી વાર્તાઓમાં ‘માણસનું મોં’ ‘લીલીછમ આંખોની યાદ’, ‘હળવું ફૂલ જેવું એક શહેર’ ‘કક્કુનો વાસ’ નોંધપાત્ર છે. ‘માણસનું મોં’માં માનવીમાં રહેલી અમાનવીયતાનું કટાક્ષાત્મક શૈલીએ નિરૂપણ છે. દરિયાઈ તોફાનમાં ફસાયેલા ૧૧ જણ માનવ વસ્તીને જોવાની આશાએ ટાઢ, તાપ, ભૂખ, આંધી, પ્રાણી સાથે સંઘર્ષ કરી આખરે માનવ વસાહત જોઈ આનંદ અને ઉત્સાહથી નાચી ઊઠે છે, પરંતુ જેના માટે તેમને આટલો સંઘર્ષ કર્યો, આટલી આતુરતાથી રાહ જોઈ એ જ માનવી તેમને જેલમાં પૂરી દેનાર બને છે. હંમેશા પોતાના સાથીઓને ઉત્સાહમાં રાખનાર શેરગીરનું અંતિમ વાક્ય – ‘લે, હવે જોઈ લીધુંને માણસનું મોં!’ વાર્તાના મર્મને પ્રગટ કરે છે. ‘લીલીછમ આંખોની યાદ’માં કપોળકલ્પના પ્રયુક્તિએ સર્જન-વિસર્જન, માનવીનો તેમાં ફાળો અને અંતે નવ સર્જનના આશાવાદનું આલેખન છે. માનવતાને ટકાવી રાખનાર અને માનવ હૃદયને આશ્વાસન આપનાર એકમાત્ર બળ રૂપે મા અને પ્રેયસીનાં પાત્રો મહત્ત્વનાં છે. પોતાના ગામમાં થયેલ હુમલામાં તોપગોળાનો સામનો કરતો નાયક બંદી બની અપરિચિત સ્થાને પહોંચી જાય છે અને ત્યાંથી નાસી જતાં રસ્તામાં આવતી ભગરી, ચીકણી, નરમ, ઠંડી, કઠણ-ગોરાટ, ખેતરાઉ જેવી જુદી જુદી જમીનો પાત્રમાનસના બદલાતા ભાવોને આલેખે છે. નાયકની ભમરા, મરઘી સાથેની એકરૂપતા અને સેન્દ્રિય પદાર્થમાં રૂપાંતર પામી જમીનમાં દટાઈ જવું, કાંશી-જોડાનો અવાજ, વરસાદ તૂટી પડવો, ઘાસ ઊગવું અને તેમાં બે લીલીછમ આંખોની યાદ સંચવાવાની અનુભૂતિ વિસર્જન-સર્જન અને ભૂતકાળ સાથેની માનવીની સંવેદનાને પ્રગટ કરે છે. ‘હળવું ફૂલ જેવું એક શહેર’માં વ્યક્તિગત જીવન અને આસપાસની પરિસ્થિતિનાં સન્નિધિકરણ દ્વારા આવતી વાસ, ખુલ્લી ગટરો, શંકાસ્પદ તગડો માણસ અને તેની ધડાકો થાય તો કેટલા જાય સંદર્ભેની વાતચીત, ૧૪મી પહેલાં પચાસ તો જવા જ જોઈએ, કેતકીની યાદ, લગ્ન કરવાનો વિચાર, એક દિવસ કેતકીના ઘેર એકાંતનો લાભ લઈ દરવાજો બંધ, યુવાનના હાથમાં બ્રીફકેશ, બાપુજી શું કરે છે? પ્રશ્નના જવાબમાં મારે કોઈ બાપ નથી, નાપાસ થયો ત્યારે બાપનું તેના પાછળ આટલા પૈસા ખર્ચ કર્યાનું કથન, બાપ કે વેપારી! જેવી યુવાનની અનુભૂતિ, પ્લાસ્ટિકની કોથળીને આપવી અને સૂંઘવી જેવા સંદર્ભો વ્યક્તિગત જીવન અને પોતાના શહેરમાં ચાલી રહેલી ગુનાહિત પ્રવૃત્તિઓમાં સંડોવાયેલ માનવી અને તેની પાછળ જવાબદાર પરિબળ તરીકે પણ માનવને અસરકારક રીતે નિરૂપે છે, પરંતુ વાર્તાનો અંત જાણે બોલકો બની જાય છે. તો ‘કક્કુનો વાસ’ વાર્તામાં આજ સમયમાં પણ વિના સંકોચ દેહવ્યાપારને વ્યવસાય તરીકે અપનાવતા ગામનું આલેખન છે. રિપોર્ટર ફાલ્ગુનીની રિપોર્ટ માટે આ ગામની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત, ગામના નામથી લોકોના બદલાતા ભાવોની સામે આ વેપારની મુખ્ય સ્ત્રી પ્રેમદેવી સાથેની મુલાકાતમાં નિખાલસતાથી છોકરીઓ સ્વેચ્છાએ આ ધંધો કરે છે-ની કબૂલાત, સાથે ભીખ કે મજૂરી કરતાં આ ધંધો જ સારો હોવાનો સ્વીકાર, ટ્રક ડ્રાઇવરથી માંડીને પોલીસ સુધીના ગ્રાહકો સમાજની વર્તમાન વાસ્તવિકતા અને તેને આજે પણ ચલાવવામાં સમાજના શ્રેષ્ઠિઓથી માંડી રક્ષક સુધીના નાગરિકોના સંપૂર્ણ ટેકાનો સંકેતે છે. આપણા દેશમાં આવાં તો કેટલાંય ગામ છે –નો સ્વીકાર નક્કર વાસ્તવને પ્રગટ કરે છે. અંતે કોયલના મધુર અવાજનું તરડાયેલ લાગવું આ સંદર્ભે પ્રસ્તુત છે.

{{Poem2Close}}