ચિત્રકૂટના ઘાટ પર/મેઘપ્રિયા:: Difference between revisions

પણ આપણે વર્તમાનની આ દુર્દશાની વાતને વ્યથાપૂર્વક દબાવી, કાલિદાસના યક્ષે જોયેલી નર્મદાની વાત કરીએ. પાકેલાં આમ્રવૃક્ષોથી છવાયેલ અને હવે મેઘના અડવાથી મધ્યેશ્યામ અને આજુબાજુ પાંડુ વિસ્તાર ધરાવતા ધરતીના સ્તન જેવો લાગતો આમ્રકુટ પર્વત વટાવી મેઘ જેવો જરાક આગળ જશે કે એ વિન્ધ્યગિરીનાં ચરણોમાં ઊંચીનીચી શિલાઓ પર અનેક ધારાઓમાં વિખરાઈને વહેતી નર્મદાને જોશે. એ નર્મદા કેવી દેખાશે? જાણે વિન્ધ્ય પર્વતરૂપી હાથીના અંગે વાંકીચૂંકી વેલની ડિઝાઈન ચીતરી હોય એવી.

રેવાં દ્રક્ષ્યસ્યુપલ વિષમે વિન્ધ્યપાદે વિશીર્ણાં

યક્ષ મેઘને એ રેવાના જળમાંથી થોડો સંચય કરી સ-ભાર થવાનું કહે છે.

વિરહી યક્ષને નદી એટલી નારી દેખાય છે, એટલે એ મેઘને કહે છે : તું એ વેત્રવતીનું મીઠા અધરરસ જેવું વારિ પીજે.

તીરોપાન્તસ્નતિત સુભગં પાસ્યસિ સ્વાદુ યત્તત્

અને કામીને તો સુરતાનન્દ કરતાં અધર-સ્વાદ વધારે ગમે. ‘કામિનામ્ અધરાસ્વાદ : સુરતાદ્ અતિરિચ્યતે’ એમ કહેવાય છે.

‘જળના તરંગોથી ઊડીને વાગતી ઘૂઘરી જેવા મંજુલ સ્વર કરતાં પક્ષીઓ રૂપી મેખલા કમર ઉપર ધારીને લગાર મદથી અટકતી અટકતી લટકબંધ ચાલથી તથા પાણીનાં ઝીણાં વમળરૂપી નાભીને (ડૂંટીને) આછા અંબર જેવા જળમાંથી બતાવતી એ નદીના અંતરમાં પ્રતિબિંબરૂપે પેસીને એનો રસ પીને તારા અંતરને તૃપ્ત કરજે.’ એ પોતાની નાભિ બતાવે એટલે એનો એ વિભ્રમ તારે સમજી લેવો જોઈએ. કેમકે, સ્ત્રીઓનું પહેલું પ્રેમવચન આવો હાવભાવ જ હોય છે!

વીચીક્ષોભસ્તનિતવિહગશ્રેણિકાગ્યીગુણાયાઃ

વેણીભૂતપ્રતનુસલિલા સાવતીતસ્ય સિન્ધુઃ

પાંડુચ્છાયા તટરુહતરુભ્રંશિભિઃ જીર્ણપર્ણૈ:

સૌભાગ્યં તે સુભગ વિરહાવસ્થયા વ્યંજયન્તી

કાર્શ્યં યેન ત્યજતિ વિધિના સ ત્વયૈવોપપાદ્યઃ ।

એ પછી ઉજ્જયિનીની શિપ્રા નદીની વાત છે અને યક્ષ મેઘને શિપ્રાની શીતલ પવન લહેરીઓની વાત કરે છે, જે લહેરીઓ દૂરથી સારસોના કૂજનને અને ખીલેલાં કમળોની સુગંધને વહાવી લાવે છે, એ સાથે ઉજ્જયિનીના વિલાસીઓના રતિશ્રમને દૂર કરે છે. શિપ્રા પરથી વાતો એ પવન ખુશામતિયા પ્રિયતમ જેવો છે.

મોઘીકર્તું ચટુલશફરોદ્વર્તનપ્રેક્ષિતાનિ ।

આ શ્લોકમાં રાગવિરાગનાં બે વિરોધી ચિત્રો કેવાં જોડાજોડ મુકાયાં છે. કાલિદાસની સર્જકપ્રતિભા જ આ કરી શકે. ‘રેવતી લોચનકા’ હાલાપાન કરનાર બલભદ્ર અને સરસ્વતીનું જળ પીનાર બલભદ્ર – એક એકદમ રાગી, બીજા એકદમ વિરાગી. સ્વજનવધના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા વિરાગી એવા એમણે સરસ્વતીનાં જળનું જાણે સેવન કર્યું.

કુરુક્ષેત્ર પછી ઊડતો મેઘ આવે હરદ્વાર ભણી, કનખલ. અહીં ગંગા શૈલરાજ હિમાલય પરથી નીચે ઊતરી આવી છે. સરસ્વતી પછી આ ભાગીરથી. એના પ્રત્યે પણ ઊંડો આદરભાવ સ્વાભાવિક છે. કારણ સરસ્વતી તો અંતઃકરણને શુદ્ધ કરે છે, જ્યારે આ ગંગા તો સગરપુત્રોને સ્વર્ગમાં લઈ જનાર સોપાનમાલા રૂપે અવતીર્ણ થઈ છે – એ આપણે માટે પણ ‘સ્વર્ગસોપાનમાલા’ છે. તેમ છતાં અહીં કવિ ગંગા અને પાર્વતી બન્નેનો સપત્નીઓ તરીકેનો સંદર્ભ રચી મનોમન હસતા જણાય છે. પર્વતરાજ દુહિતા ભલે ભ્રમરો ઊંચી કરે, પણ પોતાના ફેણથી હસતી હોય તેમ, ગંગા શિવની જટાને પકડી જાણે હાથથી ખેંચે છે. એ રીતે શિવ પર પોતાનું આધિપત્ય પાર્વતી કરતાં વધારે છે એમ સૂચવી દે છે.

શમ્ભો કેશગ્રહણમકરોદિન્દુલગ્નોર્મિહસ્તા ।

યક્ષ મેઘને કહે છે કે, હે મેઘ, એ ગંગાનું સ્ફટિકનિર્મલ પવિત્ર જળ પીવા નીચો નમીશ કે એના પ્રવાહમાં તારો શ્યામ પડછાયો પડતાં જાણે અસ્થાને ગંગાનો યમુના સાથે સંગમ થયો હોય એવી સુંદર તે લાગશે. (અસ્થાને એટલાં માટે કે ગંગાયમુનાનો સંગમ તો પ્રયાગરાજ આગળ થાય.) અહીં મેઘનો શ્યામ પડછાયો પડવાથી એ ગંગાયમુના સંગમની શોભા રચાશે એવી અભુત કલ્પના છે!

આપણે પણ મંદાકિનીને એ તટે મનોવિરામ કરીશું. ત્યાં કશા વિનાશક પૂરનો ભય નથી!

::::::::::::[૩-૮-’૯૭]

{{Poem2Close}}