કાવ્ય-આચમન શ્રેણી – ઝવેરચંદ મેઘાણી/કવિ અને કવિતાઃ ઝવેરચંદ મેઘાણી: Difference between revisions

::: '''સૂરજ! ધીમા તપો, ધીમા તપો!'''

... ... ...

... ... ...

</poem>

મેઘાણીનાં અનેક ગીતો, કથાકાવ્યો પ્રાથમિક અને માધ્યમિક કક્ષાના અભ્યાસક્રમોમાં વર્ષો સુધી સ્થાન પામ્યાં છે, જેમ કે; ‘ચારણ-કન્યા’, ‘તલવારનો વારસદાર’, ‘હાલો ગલૂડાં રમડવાં જી રે‘, ‘શિવાજીનું હાલરડું’ વગેરે. ‘ચારણ-કન્યા’માં ચારણ-કન્યાનું વર્ણન કરતા આ કથાકાવ્યમાં ‘સાવજ ગરજે!’ની સાથે સતત ‘ગરજે ગરજે’માં જાણે આપણનેય ગર્જનાઓ સંભળાય છે. ચિત્રો નજર સામે તરે છે. ‘થર! થર! કંપે’માં બાળકો, વાછડાં, પંખીઓ વગેરે તો કંપે, પરંતુ કવિની કલ્પના તો જુઓઃ ‘પહાડોના પથ્થર કંપે’ અદ્ભુત છે. એ રીતે અહીં ચારણ-કન્યાની શૂરવીરતા કાઠિયાવાડી ચારણ-રીતિએ નિરૂપી છે. ‘હાલો ગલૂડાં રમાડવાં જી’માં તો કૂતરી વિયાય એ તો જાણે શેરીનાં બાળકો માટે તો ઉત્સવ.

‘શિવાજીનું હાલરડું’ જેવું અમર કથાગીત – હાલરડું તો ગુજરાતી કવિતાસાહિત્યની અમર કૃતિ બની રહી છેઃ

માતાની કૂખમાં પોઢેલા બાળક — શિવાજીને માતા નિરાંતે નિરાંતે સૂવા, રમવા, ઓઢવા, માતા-પિતાનો સ્નેહ, માતાનો ખોળો, ફૂલડાંની પથારી વગેરને ભોગવી લેવાની વાત કરતાં કરતાં આવનારા ભાવિ માટે તૈયાર કરે છે.

ગાંધીયુગનો તેમજ સામાજિક સ્થિતિનો પ્રભાવ તેમની કવિતામાં જોવા મળે છે. ગ્રામ્યજીવન, ખેડૂતજીવન, નગરજીવન અને યંત્રજીવનનો કવિને બહોળો અનુભવ છે. એટલે જ તો દીનદલિતો-પીડિતોની દુર્દશાથી કવિહૃદય કંપી ઊઠે છે. એટલે જ તો ‘ઘણ રે બોલે ને—’માં કવિ નિઃશસ્ત્રીકરણની વાત કરે છે, નવસર્જનની વાત કરે છે. ‘ફાગણ આયો’માં પીડિતદર્શન છે. આ ‘ફાગણ’ તો ‘ધોમધખતો’ ફાગણ છે. જ્યાં પ્રભુના મંદિરમાં હિંડોળા છે, પરંતુ બહાર ભૂખ્યાં લોકોનાં ટોળાં છે. આવા પીડિતોની દુર્દશાને તાદૃશ્ય કરતાં ગીતો-કાવ્યોમાં મેઘાણીના હૈયાની સંવેદના ટપકે છે. ‘કાલ, જાગે,’ ‘કવિ, તને કેમ ગમે?’માં કવિ પોતાને ઠપકો પણ આપે છે. તો બંગાળી બાઉલ ગાનના લય-ઢાળમાં રચાયેલું ‘બીડીઓ વાળનારીનું ગીત’માં નિરાધાર નારીને ઘરના ચૂલાની ચિંતા છે. તેમાં ગરીબાઈ અને શોષણનું આબેહૂબ વર્ણન કવિએ કર્યું છે. ‘બાર પૈસાની પાંચસો લેખે બીડીઓ વાળો...રે!’ આ બીડીઓ કેવી સ્થિતિમાં વાળે છે...!

મેલવાં વા’લાં બાળક રોતાં,

તાવ આવે તો મૂકવાં પોતાં,

ઓરડો ઓઢી અંગ સંતાડું, બીડીઓ વાળો...રે!

સાડલે લીરા, કાળજે ચીરા, બીડીઓ વાળો...રે!

મેઘાણીનાં ગીતો વિના સંગીતકારોના ડાયરા-મેળાવડા પૂરા ન થાય. ‘કસુંબીનો રંગ’નું ગાન શરૂ થાય અને સાંભળનારાનાં હૈયાં કસુંબલ રંગે રંગાઈ જાય...

યુવાનીનો તરવરાટ, જુસ્સો, શૌર્યને ‘તરુણોનું મનોરાજ્ય’માં કવિએ હૂબહૂ આલેખ્યાં છે. એનો ઉપાડ જ જુઓઃ

‘છેલ્લી પ્રાર્થના’ કાવ્યમાં સ્વાધીનતા માટેની પ્રાર્થના છે. આ કાવ્ય મેઘાણીએ સત્યાગ્રહના પ્રથમ સંગ્રામમાં તેમના પર મુકાયેલા ખોટા આરોપ સમયે મૅજિસ્ટ્રેટની રજા લઈને ચાલુ અદાલતમાં ગાયેલું. એ સાંભળીને માનવમેદની રડતી હતી, ડૂસકાં ભરતી હતી.

રાષ્ટ્રપ્રેમ, સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ, ગાંધીદર્શન વગેરે મેઘાણીનાં કાવ્યોનો વિશેષ છે. ‘ઝંડાવંદન’માં કવિ ઝંડાને ‘આશાના દીવડા’ તરીકે ઓળખાવે છે. તો ‘કોઈનો લાડકવાયો’માં રણસંગ્રામમાં સમર્પિત થયેલા લાડકવાયાઓને આંસુભરી આંખે નિહાળતાંઃ

આંખ સામે અનેક દૃશ્યો ખડાં થઈ જાય છે. સમગ્ર કાવ્યમાં કરુણરસ વહ્યા કરે છે.

જ્યારે ગાંધીજી ગોળમેજી પરિષદમાંથી પાછા ફરતા હતા એ સમયે લખેલું કાવ્ય, ‘માતા, તારો બેટડો આવે!’માં તો ગાંધીજીના હૈયાની સ્થિતિનું જાણે મેઘાણીના હૈયામાં પ્રતિબિંબ ઝિલાયું છેઃ

... ... ...

મેઘાણીના અનુવાદો એ ‘અનુવાદ’ નથી પરંતુ અનુસર્જનો છે, અનુરણનો છે જેમાં મેઘાણીની મહેક પ્રગટે છે, મેઘાણીનો અવાજ પ્રગટે છે. અન્ય કવિઓનાં કાવ્યો પણ મેઘાણીની સર્જક-ચેતનામાં રસાઈને આવે છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનાં કેટલાંક કાવ્યોના મેઘાણીએ અનુવાદો-અનુસર્જનો કર્યાં છે, જે ‘રવીન્દ્રવીણા’માં ગ્રંથસ્થ થયેલાં છે ‘ઝવેરચંદ મેઘાણી’ — પરિચય-પુસ્તિકામાં દીપક મહેતા લખે છેઃ

“ ‘રવીન્દ્રવીણા’નાં કાવ્યોનાં ભાષા, લય, પ્રતીકો વગેરેમાં સૌરાષ્ટ્રનાં જીવન અને બાનીની છાપ જોવા મળે છે. ટાગોરનાં બંગાળી કાવ્યોને મેઘાણીએ જાણે સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિમાં ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કર્યાં છે.’

મેઘાણી લોકજીભે, લોકહૈયે સતત જિવાતાં રહેશે.

૧૭-૭-૨૦૨૧{{Right|— ઊર્મિલા ઠાકર}}

</poem>