ઉમાશંકરનો વાગ્વૈભવ/૧. ઊર્મિકવિતા: Difference between revisions

ઉમાશંકરે પોતાને કવિ તરીકે, શબ્દના ઉપાસક તરીકે ઓળખાવવાનું વિશેષ પસંદ કર્યું છે. કવિને તેઓ વ્યક્તિ તથા સમષ્ટિના આંતરજીવનના ઘડવૈયા તરીકે ખૂબ મહત્ત્વ આપે છે. કવિ ક્રાન્તદર્શી છે, મનીષી છે એ ઉપનિષદ-કથી વાતના તેઓ પુરસ્કર્તા જ નહિ, પ્રચારક પણ છે. એમનો કવિધર્મ વ્યક્તિ-સમષ્ટિના શ્રેયનો વિરોધક નહિ, બલકે સમર્થક-સંવર્ધક છે. એ કવિધર્મ રસાત્મક વાક્-સંદર્ભના સર્જનને અનુલક્ષતો હોઈ, શબ્દને અનુષંગે અર્થનો – અર્થસંકેતિત સંસ્કાર–સંસ્કૃતિના, જીવન-જગતના બૃહત ક્ષેત્રનો વિચાર અનિવાર્ય થઈ પડે છે. ‘હૈયાના હીણા રાગ’ (‘બલિ’) દાબી દીધા સિવાય, સંઘર્ષોનો અણનમ રીતે પ્રતિકાર કર્યા સિવાય, જીવનની અનિવાર્ય યંત્રણાઓમાંથી પસાર થતાં જે સહન કરવાનું હોય તેને હસતે મુખે વધાવી લીધા સિવાય, પોતાની અપૂર્ણતાઓ સામે સતત ઝૂઝ્યા સિવાય, શિવોર્મિઓને પોતાના કાર્ય દ્વારા અભિવ્યક્ત કરવાનો પુરુષાર્થ કર્યા સિવાય, વિસંવાદિતાઓને ગાળી નાખ્યા સિવાય ખરા અર્થમાં ‘સારસ્વતધર્મ’ – કવિધર્મ અદા કરી શકાતો નથી. ઉમાશંકર બરોબર જાણે છે કે કવિનો શબ્દ જીવન તથા જગત પ્રત્યેની જે કંઈ જવાબદારીઓ છે તેની સાથે સીધી રીતે સંડોવાયેલો હોય છે. એક કલાકાર તરીકે, કવિ તરીકે તો ઉમાશંકરને પોતાનો શબ્દ કલાદૃષ્ટિએ સુંદર હોય એ ખાસ તો અપેક્ષિત હોય; પરંતુ ઉમાશંકરની શ્રદ્ધા છે કે કલાદૃષ્ટિએ સુંદર શબ્દ જીવનદૃષ્ટિએ મંગલ હોય છે જ.૧-૨ ‘વિશ્વશાંતિ’ના આરંભે ‘મંગલ શબ્દ’ સાંભળતાં જ, આજ દિન સુધી ઉમાશંકરનો માંગલ્યલક્ષી ભાવનારસ અને ઉન્નત ભાવરસ જે સ્ફુરતો રહ્યો છે તે તુરત ખ્યાલમાં આવે છે. શબ્દના ઉપાસક ઉમાશંકરે શબ્દોપાસના નિમિત્તે હૃદયના ઉદાત્તીકરણની આવશ્યકતા પ્રતીત કરી છે. રમણીક અરાલવાળાના કાવ્યસંગ્રહ ‘પ્રતીક્ષા’ના પુરોવચન લેખમાં તેમણે કહ્યું છે : “વર્ણનની શક્તિ કેળવવી હાથમાં છે, દર્શનની શક્તિ કેળવવી સહેલી નથી. એ તો... હૃદયપલટ માગી લે છે.” (‘પ્રતીક્ષા’, ૧૯૬૦, પૃ. ૨૨) શબ્દસાધનાનો ઉપક્રમ તત્ત્વત: કવિની આત્મસાધનાનો ઉપક્રમ બની રહે છે.૩ ઉમાશંકર કવિકર્મને ‘કવિની સાધના’ના રૂપમાં જુએ છે એ મહત્ત્વનું છે. સર્જક તેમ જ ભાવકને કાવ્ય દ્વારા થોડીક વાર માટે પણ સચ્ચિદાનંદનો અનુભૂતિ-સ્પર્શ થાય છે એમ તેમનું માનવું છે.૪ સર્જન અને વિવેચનમાં કવિકર્મ આચરતાં – એ વિશે વિચારતાં કવિધર્મ બજાવ્યાની યત્કિંચિત્ કૃતાર્થતા તેમણે અનુભવી છે. ઉમાશંકરને મન કાવ્યો માનવીના થવાપણાની પ્રક્રિયામાં પ્રગટ થતા એના હોવાપણાના લઘુદ્વીપો સમાં છે. એમને મન કાવ્ય એ એક ચરિતાર્થતા છે.૫

ન્હાનાલાલે કવિને પ્રભુનો પયગંબર માનેલ.૬ ‘Poets are the un-acknowledged ligislators of the world’ કહેનાર૭ શૅલીની જેમ તેમનો પણ કવિ વિશે ખૂબ ઊંચો ખ્યાલ હતો. એમ હોવાનું કારણ શબ્દની કલા – શબ્દની શક્તિ વિશેનો એમનો ખ્યાલ ઊંચો છે તે છે. કવિતા શબ્દની લીલા છે, પણ તે જીવનનિરપેક્ષ શબ્દની નહીં. ઉમાશંકર તો ‘જીવનમૃત્યુના વંટોળિયાની આરપાર જે સળંગ સ્થાયી સંવાદિત્વ તે જ કવિતા’૮ એવું માનવા સુધી પહોંચી જાય છે ! કવિ અને કવિતા વિશેના ઉદ્ગારોમાં કેટલીક વાર તેઓ રોમૅન્ટિક વલણ અખત્યાર કરે છે. એમના એવા રોમૅન્ટિક ઉદ્ગારો સાંભળવાનું – એના કેફમાં ખોવાઈ જવાનું ગમી જાય કદાચ, પરંતુ એવા રોમૅન્ટિક ઉદ્ગારોમાંથી કવિતાની વાસ્તવિક સમજ સવિવેક તારવવાની રહે; દા. ત., નીચેની પંક્તિઓ જુઓ : {{Poem2Close}}

<Poem>

'''‘સ્વપ્નો શીળાં સર્જનહારનાં તે'''

'''થીજી જતાં ભૂતલના કવિ બન્યા,’'''

{{Poem2Open}}

<Poem>

'''‘...જીવતાં મથ્યો પૂંઠે'''

_________________________________________

'''બનાવજે પોપટ – ચાટુ બોલતા.’'''</Poem>

{{Right|(‘દે વરદાન એટલું’, વસંતવર્ષા, પૃ. ૧૦૪)}}

{{Poem2Open}}

ઉમાશંકરની આ પ્રાર્થનામાં માનવીય પ્રતિષ્ઠાની ઉન્નત ભાવના ને જીવનસૌન્દર્યની ઊંડી નિષ્ઠા જોઈ શકાય છે. તેઓ એક કાવ્યમાં કહે છે :{{Poem2Close}}

'''અને તો તો ત્રીજું'''

'''સુધા-ભીંજ્યું ભેળું વહન પણ સારસ્વત હશે’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''આત્માની અમરાકૃતિ.’'''</poem>

'''મારા અસ્તિત્વમાં એક કાવ્ય ચમકતું તમે'''

'''જોયું છે ?'''’</poem>

{{Poem2Open}}

'''કૂદી શું રેલાઈ રહ્યું ?'''

'''એ ક્ષણાર્ધ તો હું નર્યો વૃક્ષ રચના મય હતો.”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''ઉત્ક્રાન્તિના ઉછાળા પલકપલક પલ્ટાઈ પ્રોત્કર્ષઘેલા'''

'''આવે, જાવે; પરંતુ મહીંથી કવિ ગ્રહંતો ચિરંજીવ તંતુ.”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''‘અહિંસાથી ભીંજાવો ને પ્રકાશો સત્યતેજથી !'''

'''શાંતિનો જગને માટે માર્ગ એકે બીજો નથી.’''' </Poem>

'''‘માનવી માનવી ઉરે એક માનવભાવ છે,'''

'''પેખીને પ્રેમની પીડા નકી એ પીગળી ઊઠે.’'''</Poem>  

'''‘સત્ય ને શાંતિ ને પ્રેમ લ્હેરે છે વિશ્વમાત્રમાં,'''

'''ને પૃથ્વીને પડે કો દી ઝમે છે યોગ્ય પાત્રમાં.’'''</Poem>  

'''પ્રકૃતિમાં રમંતાં એ દુભાશે લેશ જો દિલે,'''

'''શાંતિની સ્વપ્નછાયાયે કદી માનવને મળે.”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''માનવી માનવી આંખે મનનું શોધ્યું માનવી,'''

'''શોધતાં ક્યાંયથી તે આ નવી કો પ્રેયસી મળી !”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''આવી ચડે જો પ્રભુ ! તું કદીક,'''

'''તો આવજે તું થઈને મનુષ્ય. –”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

{{Space}}'''‘બડકાવ્ય ભાગ્યે'''

'''જો જીવતાં અગર કાવ્ય જીવી જ જાણ્યું.’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''‘મને વ્હાલી વ્હાલી કુદરત ઘણી, કિંતુ અમૃતે'''

'''મનુષ્યે છાયેલી પ્રિયતર મને કુંજ ઉરની.’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''‘પડે જે જે મારી નજર પર ચ્હેરા મનુજના,'''

'''વિમાસું : સૌ જાણે પરિચિત ન હો કૈંક ભવના.’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''ખુલ્લા બે ‘ખાલી’ હાથે ?”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

{{Space}} '''જન્મ ગાંધી બાપુનો,'''

{{Space}} '''સત્યના અમોઘ મોંઘા જાદુનો.’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''અને ચ્હાનારની કો દી કમીના ન હજો તને,'''

'''અવિશ્રાંત તને ચાહી માગું આજ હું એટલું.”'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''‘બીજાં કાજે વસતું મુજમાં ?! તો મદર્થે બીજાંમાં'''

'''હૈયાં વાસો નહિ શું વસતાં કૈં હશે સ્નેહભીનાં ?’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''‘ભારતમાતા ! નથી કદીયે શોભી તુજ કરમાં તલવાર,'''

'''કમલ સહસ્રદલ, ધાન્ય જવારા : આશિષ-શો મા ! તવ શણગાર.’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''હુંયે બનું, એક લઘુ તરંગ,'''

'''ત્રિકાલનો દુર્લભ સાધું સંગ,’'''</Poem>

{{Poem2Open}}

'''અમને સૌને દર્પણ સમજીને'''

{{Space}} '''જોયાં કરો છો પોતાનું રૂપ.”'''</Poem>

____________________________________________________