રવીન્દ્રપર્વ/૫૯. વિદાય-અભિશાપ: Difference between revisions

<poem>

(દેવગણનો આદેશ લઈને બૃહસ્પતિપુત્ર કચ દૈત્યગુરુ શુક્રાચાર્યની પાસે સંજીવની વિદ્યા શીખવાના નિમિદૃો જાય છે. ત્યાં સહસ્ર વર્ષો ગાળીને અને નૃત્યગીતવાદ્ય દ્વારા શુક્રદુહિતા દેવયાનીના મનને રંજિત કરીને સિદ્ધકામ થઈ કચ દેવલોકમાં પાછો જવા નીકળે છે. એ વેળાએ દેવયાનીની વિદાય લેવા જાય છે. ત્યારે એ બે વચ્ચે નીચેનો વાર્તાલાપ થાય છે.)

કરશે પ્રયાણ. આજે ગુરુગૃહવાસ

થાય છે સમાપ્ત. આશીર્વાદ દે તું મને

સુમેરુશિખરે સૂર્ય રહે જેમ

અક્ષયકિરણ.

પામ્યો તું દુર્લભ વિદ્યા સેવી ગુરુચર્ણ,

સહસ્ર વર્ષોની તવ દુ:સાધ્ય સાધના

સિદ્ધ આજે; અન્ય કશી નહીં શું કામના?

જોને જરા ચિત્તે તારે.

દેવયાની કશું નહૈં? તોયે એક વાર જો તું ફરી

અવગાહી ઉરકેરી સીમાન્ત અવધિ

વાંચ્છા કો પ્રચ્છન્ન રહી કુશાંકુર સમ

ક્ષુદ્ર દૃષ્ટિ-અગોચર તોય તીક્ષ્ણતમ.

ઉરતણા શૂન્ય નહિ, દૈન્ય વા જરાય

સુલક્ષણે!

જા તું ભલે ઇન્દ્રલોકે નિજ કાર્ય કાજે

ઉચ્ચ શિરે ગૌરવપૂર્વક. સ્વર્ગપુરે

આતિથ્યનો અપરાધ રહે ના સ્મરણે

પાછા જતાં સુખલોકે.

પ્રસન્ન વિદાય આજે દેવી જોશે મને.

દેવયાની સ્મિત? હાય સખા, આ તો નથી સ્વર્ગપુરી

બેએક વાતોમાં થયું સકલ સમાપ્ત?

દશશત વર્ષ પછી આવી જ વિદાય?

દેવયાની હાય,

સુન્દરી અરણ્યભોમે સહસ્ર વત્સર

તું જ માત્ર ચાલ્યો જાય સહાસ્ય અધરે,

નિશાન્તના સુખસ્વપ્ન સમ.

અહીં થયો નવજન્મ પ્રાપ્ત. એના પરે

મારે નથી અનાદર, - ચિર પ્રીતિભર્યે

ઉરે સદા કરીશ સ્મરણ.

વટવૃક્ષ જેની છાયે પ્રતિદિન સખા,

ગોધન ચરાવી આવી સૂઈ જતો સુખે

પળ એક નહીં થોભે એ વિલમ્બે તવ

સ્વર્ગને જશે ના કદી ખોટ.

લાગે જાણે મને આજે વિદાયની ક્ષણે

આ સહુય ચિરપરિચિત બન્ધુગણ

મધ્યાહ્ને કરશે ખેલ, આ સૌ ક્રીડા કાજે

આ પુરાણો મિત્ર તવ ભુલાય ના જોજે.

સ્વર્ગસુધા પાન કરી આ પુણ્યદા ગાય

ભૂલીશ ના ગર્વે.

દૂધ એનું; જોઈ એને થાય પાપક્ષય,

માતૃરૂપા, શાન્તિસ્વરૂપિણી, શુભ્ર કાન્તિ,

હૈયે રે’શે એ જ દૃષ્ટિ સ્નિગ્ધ અચંચલ,

પરિપુષ્ટ શુભ્રતનુ, ચિક્કણ, પિચ્છલ.

સ્રોતસ્વિની વેણુમતી.

વેણુમતી! કેટલીય કુસુમિત કુંજે

મધુકણ્ઠે આનન્દિત કલગાન ગુંજે

સદા ક્ષિપ્ર ગતિ પ્રવાસસંગિની મમ

નિત્ય શુભ્રવ્રતા.

અન્ય કોઈ સહચરી નો’તી તારી પાસે

પરગૃહવાસદુ:ખ ભુલાવી દેવાને

યત્ન જેણે કર્યા મને કંઈ રાતદિને;

હાય રે દુરાશા!  

નામ તેનું ગયું છે ગુંથાઈ.

આવ્યો હતો પ્રથમ તું અહિંયા જે દિને

કિશોર બ્રાહ્મણ તરુણઅરુણ સમ

પ્રસન્ન સરલ હાસ, પણે પુષ્પવને

ઊભો’તો તું આવી —

દીર્ઘ આર્દ્ર કેશજાળે નવ શુક્લામ્બરી

જ્યોતિસ્નાત મૂર્તિમતી ઉષા, હાથે છાબ

‘તમને શોભે ના શ્રમ, દિયો અનુમતિ

ફૂલ ચૂંટી દઉં દેવી.’

એ જ ક્ષણે પૂછી બેઠી તવ પરિચય.

વિનયે કહ્યું’તું, — આવ્યો છું હું તવ દ્વારે

તવ પિતાશ્રીની પાસે શિષ્ય થવા કાજે

હું છું બૃહસ્પતિસુત.

રખે ને દાનવગુરુ સ્વર્ગના બ્રાહ્મણને

પાછો વાળી દેય.

હસીને મેં કહ્યું — પિતા, ભિક્ષા એક યાચું

ચરણે તમારે. — સ્નેહે બેસાડીને પાસે

એ વિનતિ. — એને આજે થયો કંઈ કાળ

તોયે મને થાય જાણે બન્યું ગઈ કાલ.

કર્યો હતો વધ, તેં જ દેવી દયા કરી

પાછા લાવી દીધા પ્રાણ એ જ કથા

હૃદયે જગાવી રે’શે ચિર કૃતજ્ઞતા.

ઉપકાર જે કર્યો તે ભલે થાઓ રાખ —

દાનનું ચાહું ના પ્રતિદાન. સુખસ્મૃતિ

ચિર રાત્રિ ચિર દિન? માત્ર ઉપકાર!

નહીં શોભા, નહીં પ્રીતિ? કરી જો વિચાર

સખી, વહૃાા કરે મર્મે બની રક્તમય;

શી રીતે બતાવું એને બ્હાર?

તારું આ હૃદય મમ હૃદયઆલોકે

આશ્ચર્યે જોયંુ’તું કંઈ વાર, માત્ર જાણે

નિખિલ વિસ્મૃત. ઓ હે સખા, જાણું સર્વ

રહસ્ય હું તારું.

મન તારું? જાણે ના તું પ્રેમ અન્તર્યામી?

વિકસિત પુષ્પ ભલે ઢંકાઈ રહે પર્ણે

મારી પાસે. એ બન્ધન છેદી ના શકીશ.

ઇન્દ્ર હવે તારો ઇન્દ્ર નહીં.

સહસ્ર વત્સર સુધી આ દૈત્યપુરીમાં

આ જ માટે કરી મેં સાધના?

વિદ્યાને માટે જ લોકો દુ:ખ સહે

આ જગતે? કરે ના શું રમણીને માટે

નથી કશી લજ્જા એમાં, રમણીનું મન

સહસ્ર વર્ષની સખા, સાધનાનું ધન.

મહા સંજીવની વિદ્યાનું કરી અર્જન

દેવલોકે વળીશ હું. આવ્યો હતો તેથી,

દીર્ઘ કાળે થયું આ જીવન; કશા સ્વાર્થ

તણી ના કામના આજે.

ઇચ્છી હતી માત્ર વિદ્યા? ગુરુગૃહે આવી

માત્ર છાત્ર રૂપે તું શું રહૃાો’તો નિર્જને

દ્વારપાળને દઈ દે મુદ્રા બે કે ચાર

સંતોષાયા મને.

સત્ય સુણીને શું થશે સુખ! ધર્મ જાણે

પ્રતારણા કરી ના મેં, અકપટ પ્રાણે

મારે મન સુખ. ક્ષમા કર, દેવયાની,

ક્ષમસ્વ આ દોષ.

કર્યું તેં આ નારીચિત્ત કુલિશકઠોર

હે બ્રાહ્મણ! તું તો ચાલ્યો જશે સ્વર્ગલોકે

વહૃાા જ કરીશ ભાર, કરીશ ના ભોગ,

શીખવીશ, કરી જ ના શકીશ પ્રયોગ.

વિપુલ ગૌરવે સર્વ ગ્લાનિ ભૂલી જજે.