26,604
edits
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/મ/માર્કવાદી વિવેચન: Difference between revisions
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/મ/માર્કવાદી વિવેચન (view source)
Revision as of 09:43, 29 November 2021
, 09:43, 29 November 2021no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) (Created page with "{{SetTitle}} {{Poem2Open}} <span style="color:#0000ff">માર્ક્સવાદી વિવેચન(Marxist Criticism) : ૧૯૧૭ની રશિયન ક્ર...") |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 3: | Line 3: | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
<span style="color:#0000ff">માર્ક્સવાદી વિવેચન(Marxist Criticism) : ૧૯૧૭ની રશિયન ક્રાંતિ પછી માર્ક્સવાદે અને માર્ક્સવાદીઓએ વિશ્વસાહિત્યમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. સમાજવિજ્ઞાનલક્ષી કે ઇતિહાસલક્ષી અભિગમોમાંનો આ એક અભિગમ હોવા છતાં અહીં સાહિત્યનું અર્થઘટન વર્ગસંઘર્ષના આવિષ્કાર રૂપે થાય છે. એની નિસ્બત અર્થકારણ, વર્ગ અને વિચારધારા સંબંધેના નિર્ણયો સાથે છે. આર્થિક ઉત્પાદનની પ્રણાલિ એ અધોરચના(Base) છે, જ્યારે સામાજિક, રાજનૈતિક, બૌદ્ધિક, વૈજ્ઞાનિક, સાંસ્કૃતિક વ્યવસ્થાઓ એ અધિરચના(Super Structure) છે. સમાજના માળખાના ઉપરી ભાગ જેવી અધિરચના અધોરચના પર નિર્ભર છે. આનો અર્થ એ થયો કે ઉત્પાદન પ્રણાલિનું પરિવર્તન લોકોનાં ધાર્મિક વિશ્વાસ, નૈતિકમૂલ્યો, કલા, સાહિત્ય તેમજ સામાજિક અને રાજનૈતિક સંસ્થાઓને પણ બદલી નાખે છે. માર્ક્સવાદી વિવેચન આથી સ્વાભાવિક રીતે સાહિત્યના અનુકરણ સિદ્ધાન્ત સાથે જોડાય છે. એટલું જ નહિ પણ સામાજિક વાસ્તવવાદને સિદ્ધ કરવા માટે સાહિત્યકારે શેનું અનુકરણ કરવું એને પણ સમર્થિત કરે છે. | <span style="color:#0000ff">'''માર્ક્સવાદી વિવેચન(Marxist Criticism)'''</span> : ૧૯૧૭ની રશિયન ક્રાંતિ પછી માર્ક્સવાદે અને માર્ક્સવાદીઓએ વિશ્વસાહિત્યમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. સમાજવિજ્ઞાનલક્ષી કે ઇતિહાસલક્ષી અભિગમોમાંનો આ એક અભિગમ હોવા છતાં અહીં સાહિત્યનું અર્થઘટન વર્ગસંઘર્ષના આવિષ્કાર રૂપે થાય છે. એની નિસ્બત અર્થકારણ, વર્ગ અને વિચારધારા સંબંધેના નિર્ણયો સાથે છે. આર્થિક ઉત્પાદનની પ્રણાલિ એ અધોરચના(Base) છે, જ્યારે સામાજિક, રાજનૈતિક, બૌદ્ધિક, વૈજ્ઞાનિક, સાંસ્કૃતિક વ્યવસ્થાઓ એ અધિરચના(Super Structure) છે. સમાજના માળખાના ઉપરી ભાગ જેવી અધિરચના અધોરચના પર નિર્ભર છે. આનો અર્થ એ થયો કે ઉત્પાદન પ્રણાલિનું પરિવર્તન લોકોનાં ધાર્મિક વિશ્વાસ, નૈતિકમૂલ્યો, કલા, સાહિત્ય તેમજ સામાજિક અને રાજનૈતિક સંસ્થાઓને પણ બદલી નાખે છે. માર્ક્સવાદી વિવેચન આથી સ્વાભાવિક રીતે સાહિત્યના અનુકરણ સિદ્ધાન્ત સાથે જોડાય છે. એટલું જ નહિ પણ સામાજિક વાસ્તવવાદને સિદ્ધ કરવા માટે સાહિત્યકારે શેનું અનુકરણ કરવું એને પણ સમર્થિત કરે છે. | ||
‘બીભત્સ માર્ક્સવાદ’ તો સરકારની નીતિરીતિને અનુલક્ષીને જીવનરીતિ અને સિદ્ધાન્તોને રજૂ કરવા સાહિત્યને ફરજ પાડવા સુધી આગળ વધે છે. અલબત્ત, માર્ક્સ કે એન્જલે આર્થિક નિર્ણયોને સૌન્દર્યમૂલ્ય સાથે કેમ સાંકળવાં એ અંગે ભાગ્યે જ કશું કહ્યું છે. તેથી એમ કહી શકાય કે માર્ક્સવાદી વિવેચનની ગુણવત્તા કલાના મૂલ્યાંકનમાં નહિ પણ કલાને નિષ્પન્ન કરવામાં ભાગ ભજવનારાં મૂળભૂત સામાજિક અને આર્થિક પ્રભાવને સમજાવવામાં છે. | ‘બીભત્સ માર્ક્સવાદ’ તો સરકારની નીતિરીતિને અનુલક્ષીને જીવનરીતિ અને સિદ્ધાન્તોને રજૂ કરવા સાહિત્યને ફરજ પાડવા સુધી આગળ વધે છે. અલબત્ત, માર્ક્સ કે એન્જલે આર્થિક નિર્ણયોને સૌન્દર્યમૂલ્ય સાથે કેમ સાંકળવાં એ અંગે ભાગ્યે જ કશું કહ્યું છે. તેથી એમ કહી શકાય કે માર્ક્સવાદી વિવેચનની ગુણવત્તા કલાના મૂલ્યાંકનમાં નહિ પણ કલાને નિષ્પન્ન કરવામાં ભાગ ભજવનારાં મૂળભૂત સામાજિક અને આર્થિક પ્રભાવને સમજાવવામાં છે. | ||
માર્ક્સવાદી વિવેચન માર્ક્સ અને એન્જલનાં લખાણો સુધી પહોંચી એમાંથી વિચારણા ઊભી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આથી એક કરતાં વધુ માર્ક્સવાદી સાહિત્યસિદ્ધાન્તો પ્રવર્તતા જોઈ શકાય છે. આ સિદ્ધાન્તોમાં ઘણી ભિન્નતા હોવા છતાં એક સામાન્ય ભૂમિકા પડેલી છે. બધા સિદ્ધાન્તો માને છે કે સામાજિક વાસ્તવની બૃહદ્ સીમાઓની અંતર્ગત જ સાહિત્યને બરાબર સમજી શકાય. સમાજથી વિયુક્ત રહીને સિદ્ધાન્ત જો સાહિત્યને સમજાવે તો તે સાહિત્યને સમજાવવાની બાબતમાં ઊણો ઊતરે છે. સામાજિક વાસ્તવને આ રીતે સાહિત્ય સાથે સાંકળવા માટે તૈયાર કરાયેલાં પાંચેક પ્રતિમાનો(Models) ધ્યાન ખેંચે છે. | માર્ક્સવાદી વિવેચન માર્ક્સ અને એન્જલનાં લખાણો સુધી પહોંચી એમાંથી વિચારણા ઊભી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આથી એક કરતાં વધુ માર્ક્સવાદી સાહિત્યસિદ્ધાન્તો પ્રવર્તતા જોઈ શકાય છે. આ સિદ્ધાન્તોમાં ઘણી ભિન્નતા હોવા છતાં એક સામાન્ય ભૂમિકા પડેલી છે. બધા સિદ્ધાન્તો માને છે કે સામાજિક વાસ્તવની બૃહદ્ સીમાઓની અંતર્ગત જ સાહિત્યને બરાબર સમજી શકાય. સમાજથી વિયુક્ત રહીને સિદ્ધાન્ત જો સાહિત્યને સમજાવે તો તે સાહિત્યને સમજાવવાની બાબતમાં ઊણો ઊતરે છે. સામાજિક વાસ્તવને આ રીતે સાહિત્ય સાથે સાંકળવા માટે તૈયાર કરાયેલાં પાંચેક પ્રતિમાનો(Models) ધ્યાન ખેંચે છે. | ||