છેલ્લું પ્રયાણ/૩. સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી!: Difference between revisions

no edit summary
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|૩. સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી!|}} {{Poem2Open}} વિશ્વ-સાહિત્યમાં ઠેકાણ...")
 
No edit summary
Line 52: Line 52:
રાતના ખવારે આંટા.  
રાતના ખવારે આંટા.  
</poem>
</poem>
{{Poem2Open}}
આના રચયિતા જેઠો ને ચૂડ વિજોગણ, બેઉ બાદ દેવાય છે. કવિ નહિ, કવિતા જ રહી જાય છે. લોકવાણીમાં શ્વાસ ઘૂંટનાર એ સંગાથી મુસાફરનું મન જ આપણા વિચારનો એકમાત્ર વિષય રહે છે. પ્રિયજન-સ્વજનનાં પરણેતરનો ચિતાર મહાલીને એ વળતી જ ક્ષણે ચંચળ સ્વજન-મનથી ચેતી જવા કહે છે. પ્રેમમાં મળેલી નિરાશા એ તો ભારી સાર્વજનીન ભાવ લાગે છે! કોણ જાણે ક્યાંથી કાને પડેલાં, કેટલી પેઢીએ ટોચાતાં ને ખરી જરી જતાં આ ખંડિત પદોને એ ભરવાડે પકડી, કલેજે ને કંઠે રમમાણ રાખ્યાં હશે—  
આના રચયિતા જેઠો ને ચૂડ વિજોગણ, બેઉ બાદ દેવાય છે. કવિ નહિ, કવિતા જ રહી જાય છે. લોકવાણીમાં શ્વાસ ઘૂંટનાર એ સંગાથી મુસાફરનું મન જ આપણા વિચારનો એકમાત્ર વિષય રહે છે. પ્રિયજન-સ્વજનનાં પરણેતરનો ચિતાર મહાલીને એ વળતી જ ક્ષણે ચંચળ સ્વજન-મનથી ચેતી જવા કહે છે. પ્રેમમાં મળેલી નિરાશા એ તો ભારી સાર્વજનીન ભાવ લાગે છે! કોણ જાણે ક્યાંથી કાને પડેલાં, કેટલી પેઢીએ ટોચાતાં ને ખરી જરી જતાં આ ખંડિત પદોને એ ભરવાડે પકડી, કલેજે ને કંઠે રમમાણ રાખ્યાં હશે—  
{{Poem2Close}}
<poem>
સજણે શીખું માગીયું,  
સજણે શીખું માગીયું,  
રુદાના રામ રામ કરે.  
રુદાના રામ રામ કરે.  
Line 65: Line 68:
પાડોશમાંથી પ્રીતાળુ ગિયાં,
પાડોશમાંથી પ્રીતાળુ ગિયાં,
હેડાઉત ગિયાં હાલી.  
હેડાઉત ગિયાં હાલી.  
</poem>
{{Poem2Open}}
હેડીનાં— સરખી જોડીનાં સ્વજન, ઘરને સાંકળ ચડાવી પાડોશમાંથી ચાલ્યાં તો ગયાં, તે છતાં એ જ્યારે બાજુમાં વસતાં હતાં તે કાળનું તેમનું સૌંદર્ય તો નથી વિસરાતું
હેડીનાં— સરખી જોડીનાં સ્વજન, ઘરને સાંકળ ચડાવી પાડોશમાંથી ચાલ્યાં તો ગયાં, તે છતાં એ જ્યારે બાજુમાં વસતાં હતાં તે કાળનું તેમનું સૌંદર્ય તો નથી વિસરાતું
{{Poem2Close}}
<poem>
સજણા ખાંડે જે દી' ખાંડણા,  
સજણા ખાંડે જે દી' ખાંડણા,  
હલકે ઉપાડે હાથ;  
હલકે ઉપાડે હાથ;  
Line 72: Line 79:
નવરો દીનોનાથ ને માઢુડા ઘડ્યાં,
નવરો દીનોનાથ ને માઢુડા ઘડ્યાં,
માઢ કમાણસને પાને પડ્યાં.  
માઢ કમાણસને પાને પડ્યાં.  
</poem>
{{Poem2Open}}
દરેક પ્રેમિકની એ જ માન્યતા! પોતે સુમાણસ અને સ્જવનને જે પરણી ગયો તે કુમાણસ. ખેર, એ આશ્વાસન કંઈ ઓછું નથી. આપણને ગમે છે તે તો આ ‘માઢુડાં' (માનવી) જેવો લાડ-પ્રયોગ. પ્રેમની વિષમતા તો આ છે કે
દરેક પ્રેમિકની એ જ માન્યતા! પોતે સુમાણસ અને સ્જવનને જે પરણી ગયો તે કુમાણસ. ખેર, એ આશ્વાસન કંઈ ઓછું નથી. આપણને ગમે છે તે તો આ ‘માઢુડાં' (માનવી) જેવો લાડ-પ્રયોગ. પ્રેમની વિષમતા તો આ છે કે
{{Poem2Close}}
<poem>
સજણા ઝાંપે ને અમે શેરીએ  
સજણા ઝાંપે ને અમે શેરીએ  
વચમાં વળુંધાઈ રિયાં,  
વચમાં વળુંધાઈ રિયાં,  
Line 79: Line 90:
મોઢે ચડી તમે કે'દી, માગેલ નૈ,  
મોઢે ચડી તમે કે'દી, માગેલ નૈ,  
અમે કે'દી, પાડેલ ના ?  
અમે કે'દી, પાડેલ ના ?  
</poem>
{Poem2Open}}
વિદાય લેતાં ‘સજણ'ની સાથે આટલો ઝડપી વાર્તાલાપ પણ થઈ જાય છે. પછી તો પ્રવાસી સાથી સોન-હલામણ, નાગમદે-નાગવાળો, શેણી–વીજાણંદ, મેહ-ઉજળી વગેરેની કરુણાન્ત પ્રેમગાથાઓમાં ઉતરી પડી દુહા પર દુહા રેલાવે જાય છે. ખંડિત અને તેમ છતાં મૂળ વિષયને વળગી રહેતી એ કવિતા સૂત્રાત્મક સ્વરૂપને પામી રહે છે
વિદાય લેતાં ‘સજણ'ની સાથે આટલો ઝડપી વાર્તાલાપ પણ થઈ જાય છે. પછી તો પ્રવાસી સાથી સોન-હલામણ, નાગમદે-નાગવાળો, શેણી–વીજાણંદ, મેહ-ઉજળી વગેરેની કરુણાન્ત પ્રેમગાથાઓમાં ઉતરી પડી દુહા પર દુહા રેલાવે જાય છે. ખંડિત અને તેમ છતાં મૂળ વિષયને વળગી રહેતી એ કવિતા સૂત્રાત્મક સ્વરૂપને પામી રહે છે
{{Poem2Close}}
<poem>
સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી,  
સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી,  
ઊડવા લાગી ખેપ;
ઊડવા લાગી ખેપ;
Line 140: Line 155:
કલેજાં માગો તો લૈ મુખ ઉપર ધરિયેં.  
કલેજાં માગો તો લૈ મુખ ઉપર ધરિયેં.  
નમ્યો છે દી, ને ઢળી છે છાંયા,
નમ્યો છે દી, ને ઢળી છે છાંયા,
સજણરિયો તો રાખિયેં, લાગી તમારી માયા.  
સજણરિયો તો રાખિયેં, લાગી તમારી માયા.
</poem>
{{Poem2Open}}
ઓરું માથે – ઉર પર, છાતી પર – ઉતારા દઉં: પ્રણયકવિતાની ઘણી ઊંચી કક્ષાએ પહોંચી ગઈ લોકકવિતા. ફરી પાછી એક ચોટદાર, અને લોકસાહિત્ય સિવાય અન્યત્ર અસંભવિત એવી ઉપમા મળે છે આ રેલગાડીના બોતડ સાથી પાસેથી :  
ઓરું માથે – ઉર પર, છાતી પર – ઉતારા દઉં: પ્રણયકવિતાની ઘણી ઊંચી કક્ષાએ પહોંચી ગઈ લોકકવિતા. ફરી પાછી એક ચોટદાર, અને લોકસાહિત્ય સિવાય અન્યત્ર અસંભવિત એવી ઉપમા મળે છે આ રેલગાડીના બોતડ સાથી પાસેથી :  
સજણા! તમારી શેરીએ,
સજણા! તમારી શેરીએ,
Line 147: Line 164:
*  
*  
લોકકવિતાને રાંક પ્રતિનિધિ એ મારો સહયાત્રી પ્રથમ દેહની ક્ષણભંગુરતાનાં અને પછી ‘સજણા'ના નેહમાં સાંપડેલી વિફલતાનાં પદોમાંથી જોબનની વિદાય પર ઊતરી પડ્યો હતો
લોકકવિતાને રાંક પ્રતિનિધિ એ મારો સહયાત્રી પ્રથમ દેહની ક્ષણભંગુરતાનાં અને પછી ‘સજણા'ના નેહમાં સાંપડેલી વિફલતાનાં પદોમાંથી જોબનની વિદાય પર ઊતરી પડ્યો હતો
{{Poem2Close}}
<poem>
કાના કેસા ને લોચના, ડગમગતે દાંતે,  
કાના કેસા ને લોચના, ડગમગતે દાંતે,  
ઈને લાંછન લાગશે, એક જોબન જાતે.  
ઈને લાંછન લાગશે, એક જોબન જાતે.  
Line 160: Line 179:
જોબનિયા, તુંને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત;  
જોબનિયા, તુંને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત;  
જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત.
જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત.
</poem>
*  
*  
નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે.  
નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે.  
18,450

edits