ગુજરાતી નિબંધ-સંપદા/ભરત નાયક/સુરત: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

બાપુજીની બદલી થઈ એટલે મહેસાણાથી સુરત આવ્યા. રેલવે-યાર્ડમાં બંગલો મળેલો. આગળ બગીચો. ડાબી મેર લીમડો. પાછળ વાડો. જાંબુડા ઓથે ત્રણ ઓરડી હતી. એકમાં સાફસફાઈવાળા ચાકર ગંગા ને એનો વર રહે. એની બાજુની ઓરડામાં કળબ સીંચેલી ને ગોતર ને ખોળની ગૂણી ભરેલી. એનાં બારણાં પાસે જતાં મોતિયા મરે. ખોળની કડવી વાસ જીરવાય ની. ત્રીજી ખોરડીમાં મહેસાણાથી આણેલી મારી ચાંદરી ભેંસ રહે. સવારે ને સાંજે ચાંદરી પાંચ શેર – પાંચ શેર દૂધ આપે. રેલવેના સ્ટૉલ પર દૂધ ભરીએ, ત્યાં આઠ-દશ પાટા, શન્ટિંગ થયા કરે. કોઈ ને કોઈ લાઈન પર માલગાડી પડી રહે. હાથમાં બરણી લઈ, માલગાડી નીચેથી નીકળી સ્ટૉલ પર દૂધ ભરવાનું. નિશાળથી આવતી વખતે બરણી પાછી લઈ આવવાની. કળબ ચાવતી ચાંદરીની ખખડતી સાંકળ ઓરડી બહાર ઘણી વાર લટાર મારતી હોય. બંગલો ચારેક ઓરડાનો હતો. ઓરડે વીશેક હાથ ઊંચી છતથી પાંચેક હાથ લાંબી, લટકતી લોઢાની દાંડી પર મસમોટા સૂપડા જેવા પંખા ફરે. ધતૂરાનાં ફૂલ જેવા આછા જાંબલી ચિનાઈ માટીના ઢાંકણાવાળી બત્તી લાંબાલચક કાળા વાયર પર ઝૂલે. દીવાનખંડમાં ષટ્કોણિયું મેજ હતું – આરસ મઢેલું. સીસમની આરામખુરશી હતી. ખુરશીના હાથા નીચેથી પાટિયાં બંને બાજુએ ખેંચી, સામે મેળવી, એ પર પગ લંબાવી ઓ તા’રે પડી રહેવાનું – ટેશન પર આરામઘરમાં મુસાફર પડ્યા રહે એમ. બંગલામાં દાખલ થતાં ચોપાડ આવે – ફરતે ભીંત અડધી ઈંટની, ઉપરથી અડધી લાકડાંનાં જાળિયાંથી બંધાયેલી. જાળિયાંમાંથી તડકા પહેરી પહેરીને ચકલાં આવ-જા કર્યાં કરે, તણખલાં ઊંચકી દીવાનખંડમાં લટકાવેલા ફોટા પાછળ ગોઠા બાંધ્યા કરે. ઈંડાં ફોડી બચ્ચાં નીકળે. કાચલાંમાંથી દોરડી જેવી ડોકી ફેરવીને એ ચીંચવાયા કરે. બચ્ચાંની ડોકી રાતીચોળ, એમાંથી તડકો આરપાર દેખાય. છેવાડેના ઓરડાની બારી પાસે હું બેસી રહું. સળિયા પકડી બેઠા હોઈએ ત્યારે ઓરડો ગાડીનો ડબ્બો લાગે. સળિયામાંથી તીડિયા ધસી આવે ને પાછળ ચકલાં. આ ઓરડામાં એક દા’ડો મેં, પ્રતાપ ને દિવાકર સાથે, ચકલો ખદેડ ખદેડ કર્યો. લાકડીવાળું ઝાડુ લઈ ઉછાળીએ. ઝાપટ મારતા જઈએ. હોકાર પાડીએ. દેકારા મચાવીએ. ચકલો પંખાની પાંખે ઠરે ની ઠરે, ફોટા પર. ત્યાં જરીક જંપે ની જંપે, વાયર પર ઊંધે માથે લટકે. તાં હો કાંથી ટકે? ઉડાવ ઉડાવ કરીએ. આ દીવાલથી સામી દીવાલ ચકલો ગોળ ગોળ, ભેગા અમે બી ગોળ ગોળ ફરીએ. દોડાદોડી ને ધમાચકડીમાં ચકલાની આંખો ચકળવકળ. ચાંચ ફાટેલી. ટેબલ પર એ પડ્યો. સામે જવા ગયો પણ એની ફાટી ચાંચ જોઈ હાંજા ગગડી ગયાં. ખાંખણી જો ચઢી ચકલાને તો સીધી તીરની જેમ ચાંચ ચોડી આંખ ફોડી નાખહે – ઈંડાંના કાચલાંની જેમ. પણ દિવાકર મચી પડેલો. લાકડીવાળું ઝાડું ફેરવ ફેરવ કરે ને કૂદે. ચકલો થાકી સાવ લોથપોથ થઈ ગયેલો. માથેથી વીંખાઈ ગયેલો. ભીંતને ભટકાયો. લસરી સીધો ભોંય પર પછડાયો. ત્યાં જ પોટલીની જેમ પડી રહ્યો. પ્રતાપ આસ્તે આસ્તે હાથ લંબાવતો ગયો. એનો લંબાયેલો પંજો ચકલો ફાટી આંખે તાકી રહ્યો. ફફડી ઊડવા કરે પણ પાંખ ઊંચી થાય નહીં. નાછૂટકે પ્રતાપની મુઠ્ઠીમાં જડકાઈ ગયો. પછી મારી મુઠ્ઠીમાં આવ્યો. ચકલાએ એકદમ બચકું ભર્યું. હથેળીમાં એનું પેટ ગોટા જેવું ઘર્રઘર્ર ફર્યું. ચકલો પાતળો થઈ જાદુમંતર છૂમંતર મુઠ્ઠીના પોલાણમાંથી સરકી છટકવા ગયો, પણ એની પૂંછડી મારી ચપટીમાં ભરાઈ ગઈ. તરાપ મારી દિવાકરે ફટ પકડી લીધો. મારા હાથમાં ઊખડી ગયેલું પીંછું રહી ગયું હતું. પછી તો ચકલાને અમે ચત્તો ઊંધો ફેરવી રંગ્યો. સરકસના જગલા જેવો બનાવી દીધો. ચાંચ ને માથા પર હળધર ઘસી. પાંખ પર સાહી રેડી. ગોરમટીથી પેટ લીંપ્યું. ઉપરથી ગેરું ભભરાવ્યો. એમાં અબરખ છાંટ્યું. છોડી મૂક્યો. જઈ એ પહેલાં બારીના સળિયે બેઠો. ચળક-ચળક ત્યાંથી ઊડી ઠેઠ લીમડે. ચકલાં ગોઠા બાંધે એ ફોટામાં એક ફોટો બાપુજી – બાનો હતો – લગન વખતનો. સીસમરંગી પટારા પર બા ગોઠવાયેલી. રાખોડી રંગનો સાડલો ને બાંય વગરનું ધોળું પોલકું પહેરેલાં. ઓંડરમાં બાપુજી ટટાર ઊભેલા, હાથમાં ખાખી ટોપો લઈ. ટોપી પર કાળી બોપટ્ટી બાંધેલી. બીજા હાથે બગલમાં દબાવેલી નેતરની સોટી. બાપુજી હવાલદારમાંથી જમાદાર, જમાદારમાંથી સબઇન્સ્પેક્ટર ને એમ ઇન્સ્પેક્ટરની ઊપલી પાયરી લગી પહોંચી ગયેલા. એટલે લગન વખતના ફોટામાં કાળા બૂટ, ઉપર ખાખી ઊનના પટ્ટા આંટી મારી ચઢાવેલા ચસોચસ – એડીથી લઈ પિંડીથી ઠેઠ ઘૂંટણ લગી. મૂછ પરથી જ જમાદાર લાગે. ખાખી લિબાસમાં ઊભેલા દમાદાર બાપુજી એટલે? વૉચ ઍન્ડ વૉર્ડ ખાતાના મગનલાલ એસ. નાયક. બીજો ફોટો હતો મોટાભાઈ રમેશનો. નાલ્લો. નાગોપૂગો. કૉલૉકૉલૉ. કેડમાં કાળો કંદોરો – બાઘું હેબતાઈને સામું જોતો. બાકી ફોટા ભગવાનના. એમાંનો એક શંકર ભગવાનનો – ભૂરું ડિલ, કાળી જટા ઉપર બીજનો ચાંદો, પાછળ ગંગાજી ઊછળે ધોધબંધ. કેડે વાઘનું ચામડું. ગળામાં નાગની આંટી. આંટી પર નજર સરકાવીએ તો લાગે નાગ શંકરના ગળામાં સળવળે ને સરકે ને ટગર ટગર જુએ. એક વાર નિશાળથી પાછો ફરતો હતો. પાટા ઓળંગી ધૂળિયો ઢાળ ઊતરતો હતો. દૂધની ખાલી બરણી ઝુલાવતો. એવામાં સામે અઘોરી બાવા ઊંચકાઈ આવ્યા. સાવ નાગડા, આગળ ચાર-પાંચ તગડા, પાછળ પલટણ, એક તો ભરમછાટ ધૂળ, એ પર ભંજાતનું પીળું અજવાળું કૂદક કૂદક થાય. ધુમાડા જેવી ધૂળમાં બાવા રાખોડી. રાખોડા ભૂંસાઈ ગયા હોય ત્યાં વચમાં બાવાની છાતી, બાવડાં, પેટની કાળી ચામડી ડોકાયા કરે. હાથમાં પિત્તળનાં કમંડળ ચળકે. બીજા હાથમાં ત્રિશૂળ ઊંચાં-નીચાં થાય. માથેથી જટામાંથી લટિયાં નીકળેલાં ને ખભા પર સાપોલિયાં જેમ ઝૂલે. ટોળું સામેથી ધસતું આવતું હતું – ચૂપચાપ, મૂંગુંમંતર, પણ ચપોચપ ચાલતાં ડગલાં શોર પાડે. કૂતરું પૂંછડું દબાવી ભાગે એમ મેં મારી ગબેડી. ગરનાળું કુદાવી પડખેના કરાએ ચોંટી ગયો. ત્યાંથી ચિમાઈને નજર ફેંકી તે સીધી ચોંટી સામેના બાવા પર, એના ગળામાં ભેરવાયેલો સાપ આંટી લગાવતો, ત્યાંય સળવળતો ડોકી પરથી લપકતો, બાવડાં પર રેલાતો, એના હાથનું કાંડું પૂછડીથી આમળી લંબાતો બગલ ગમી, પછી ત્યાંથી કમર ફરતે વીંટળાઈ, ઊંધે માથે માર્યો ભૂસકો તે ઝૂલવા લાગ્યો. બાવાની બંને જાંઘે બે-ચાર વાર ભટકાયો એટલે અધ્ધર ઊંચો થઈ ગયો, ફેણ ચઢાવતો. બાવા અશ્વિનીકુમારના રસ્તે વળી ગયા હતા. હવે ચાલી જતા બાવાના કૂલા દેખાતા હતા. બાવાની પીઠ પર આવી, રહી રહીને ફેણ ચઢાવી નાગ મને ટગર ટગર જોયા કરતો હતો. આવો બીજો ફોટો હનુમાનનો હતો. એમની જમણી હથેળી પર ડુંગર. તપખીરિયો. ઉપર જડીબુટ્ટીવાળું લીલુંછમ જંગલ. ઉપર વાદળાં. ઊડતા હનુમાનની પૂંછડી ધજાની જેમ અધ્ધર. બીજા એક હનુમાન જોયેલા – દોરડાંનાં ગૂંચળાં પર ગૂંચળાં સીંચ્યાં હોય એમ પૂંછડાંના ઠેઠ ઊંચા ઢગ પર બેઠેલા. બીજા હનુમાન જોયેલા રામ-સીતાને છાતીમાં બતાડતા, છાતી ખોલીને. છાતી ખોલવાના જોરમાં જ જાણે પૂંછડું ઢીલુંઢબ થઈ ભોંય પર પડ્યું હતું. અમારા હનુમાનના આખા ડિલે કેસરી રુવાંટી. ડાબા હાથમાં સોનેરી ગદા, ખભાની રાતી ખેસ પર ટેકવેલી. પછી હતો લખમી નારાયણ ફોટો. એ તો કહેવું પડે, બો ફક્કડ. ચકાચક રંગીન. તાજો. કોરો કડક અંબર પે’રી લખમી, માથું નમાવી નારાયણના પગ તળાંસે. નારાયણ પીળા પીતાંબરમાં લહેરથી આડા પડેલા, કાળાભમ્મ નાગની આંટી પર. આમ જ લંબાવીને હું આરામખુરશી પર પડ્યો હોઉં ત્યારે ડૂંટી પસવારું. ખોલી અંદર જોઉં. બો બો તો મેલ આવે.