મધુસૂદન ઢાંકી સાથે એક દીર્ઘ મુલાકાત/ગદ્ય સ્થપતિ ઢાંકીસાહેબ: Difference between revisions

હા, તો હું વાત કરતો હતો ઢાંકીસાહેબની, મધુસૂદન ઢાંકીની. ભારતના જ નહીં પણ વિશ્વના એક પ્રખર પૂરાતત્ત્વવિદ પ્રાચ્ય વિદ્યાવિદ. મૂળે અભ્યાસ જીયોલોજી-ભૂસ્તરશાસ્ત્રનો. તેમાંથી રસવહેણમાં હોર્ટીકલ્ચરીસ્ટ થયા. પણ અંદરથી કશુંક બોલાવ્યા કરતું સૌરાષ્ટ્રના પ્રાચીન ખંડેરો ભણી. પછી તો તે જ રસ પ્રધાનપણે ઊઘડ્યો. રસરુચિ વાંચન શોધકામ ને ખોદકામ. રાજકોટ જામનગરના મ્યુઝિયમના ક્યુરેટર થયા ત્યાંથી વળી અમદાવાદમાં પૂરાતત્ત્વખાતામાં આવ્યા. આપણા રતનનું જતન આપણે ન કરી શક્યા તે તેમને બનારસ સ્થાયી થવાનો યોગ થયો. વરસોથી તેઓ અમેરિકન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇન્ડિયન સ્ટડીઝના એસોસીયેટ ડાયરેક્ટર છે અને ભારતીય મંદિર સ્થાપત્ય ગ્રંથમાળાના પ્રધાન સંપાદક. વારાણસી ગયા પછી તો અનેક રાષ્ટ્રીય આંતરરાષ્ટ્રીય મૅગેઝિનોમાં તેમના લેખો આવ્યા છે. આપણી પ્રાચીન સ્થાપત્ય કળા વિશે અનેક કોન્ફરન્સમાં તેઓ પ્રાચીન યુગના અર્વાચિન પ્રતિનિધિ બન્યા છે. તેમના ક્ષેત્રમાં તેમનું કામ છે, નામ છે.

મારી એક ‘અશ્વત્થામા' કવિતામાં તેઓ હું તેમને મળ્યો તેના પંદરેક વ૨સ પહેલાં જ પાત્ર તરીકે ટપકી પડેલો. અમદાવાદ અવારનવાર આવે. દોઢ બે વરસ પહેલાં રેડિયો પર તેની લાંબી આર્કાઈવલ હેતુ માટેની મુલાકાત લેવા માટે આગ્રહ કર્યો. મારા આગ્રહ કરતાં તો તે આજીજી જ હતી. તેમણે નિઃસ્પૃહ ભાવે વાતને ટાળી. વધુ આગ્રહ ક૨વાથી તેમણે મને ટાળવા સિફતથી એક ડુંગરો વચ્ચે મુક્યો. મને કહે મારો ઈન્ટર્વ્યુ બીજા તો કોણ લે ! હા, ભાયાણીસાહેબ મારા ક્ષેત્રને, મારા બીજા રસ, રૂચિ અને કામને જાણે, જો તે ઈન્ટર્વ્યુ લે તો મને વાંધો નથી.' તેમને એમ કે તેમના ઈન્ટર્વ્યુ માટે આ છોકરો ભાયાણીસાહેબને વળી ક્યાં વાત ક૨શે ! ભાયાણીસાહેબ તેમના કરતાં ઉંમરમાં દસ બાર વરસ મોટાં અને તેમના વિષયના પ્રકાંડ પંડિત. પણ મને વિશ્વાસ કે સારા કામમાં ભાયાણીસાહેબ સ્થાન, ઉંમર જુવે નહીં. ભાયાણીસાહેબે તો તરત કહ્યું કે ‘હા, તારી Conspiracyમાં મારો સાથ છે. આપણે ઈન્ટર્વ્યુ લઈએ.' મેં કહ્યું ‘ઢાંકીસાહેબને તમને કહેતા સંકોચ થતો હતો કે તમારા જેવા વિદ્વાનને ઈન્ટર્વ્યુ લેવા માટે શરમમાં ન નખાય.' ભાયાણીસાહેબે સ્પોર્ટસમેન સ્પીરીટથી જવાબ ફટકાર્યો કે તેમના ક્ષેત્રમાં તેઓ વિદ્વાન છે.’ આમ તેમનો અઢી ત્રણ કલાક લાંબો ઈન્ટર્વ્યુ થયો. સાંભળવાની મજા પડેલી. જોકે એ ઔપચારિક મુલાકાતમાં તો જેટલું સંઘરાયું તેના કરતાં અનેકગણું તો તેમની સાથેની અનૌપચારિક બેઠકોમાં વહેતું જાય. ક્યાં કેટલું પકડવા બેસો ! વાતોના માણસ. વાતોમાં કાઢતા જાય. વાતો નીકળતી જાય. વાતો પણ કેટલી વિવિધરંગી, તેમની અનેકવિધ પ્રશિષ્ટ ક્લાસિક રુચિની દ્યોતક. વાતો નીકળે મંદિર, કેથેડ્રલ, મસ્જિદના સ્થાપત્યની. એ સ્થાપત્ય થકી તેમાં વ્યક્ત થતી ઈશ્વરની વિભાવનાની, ઈલોરાની ગુફામાં કિરાતવેશી ભવાનીની, અજંતાની ગુફામાં પ્રશમરસદિપ્ત ચિત્રોની, ભક્તામર સ્તોત્રના વસંતતિલકાના લય, હિલ્લોલની, માલકૌંસના શૈવ રૌદ્ર સ્વરૂપની હલકદાર ઠુમરીની, તેમણે પાળેલા મોરના બચ્ચાના આંખના ભાવની, ફોટોસ્ફીયર ફોનોસ્ફિયર અને જીનેટિક્સની. ચકાચૌંધ અંગ્રેજી, હલકદાર કાઠિયાવાડી વચ્ચે વચ્ચે ઘૂસી જતા હિંદી શબ્દો. રાગદારીના સૂરીલા નમૂના, ફ્રેંચ, અંગ્રેજીની મિમિક્રી એ બધું તેમાં ગુંથાતું આવે.

‘ગુપ્ત શોભનોના વળાંકોના ચારુચલન, તેના પિંડમાં દેખાતા સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ દળ-વિદળ નિપજાવતા, મુલાયમ સ્પર્શ-અનુસ્પર્શ, ને સ્વચ્છ તથા ઊંડા તાકાતભર્યા ઉતાર-ચડાવ, તેમાં પ્રતિચ્છન્ન રહેલાં બબ્બે, ત્રણ ત્રણ અને કેટલીક વાર તો ચારે પરિમાણો અને એનાં લાલિત્યભર્યા અંદાજ તેમજ ઉપસાવ ઉપાડ ને તે સૌ ઉપરવટ પ્રસ્તુત અલંકારોના અંતરંગમાંથી છલછલ ઊભરાતા રસના બહેલાવ ફેલાવ સામે મધ્યકાળના આકર્ષક છતાં થાકેલ-ઊતરેલ જણાતાં શોભનો ઊભા રહી શકે તેમ નથી. ને આજે તો એ બંને વચ્ચે ઘોડદોડ ક૨વાથી કોઈ અર્થ સરે તેમ નથી.'

આ એક જ લેખમાં પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત શબ્દો સાથે મોકળાશ, નોખાનોખા જેવા કાઠિયાવાડી શબ્દો અને તાજગી, નુસ્ખા, કસીદા, ખૂબસૂરત, ગહેરાઈ જેવા ઉર્દૂછાંટવાળા શબ્દો પણ સહજ રીતે ભળી ગયા છે, અને સંગીતની પરિભાષા બહેલાવ-ફેલાવ ઉપાડ જેવા શબ્દોના ઉપયોગથી શિલ્પોને લયાન્વિત જીવંતતા પણ આપી.