નિરંજન ભગતના અનુવાદો/પ્રારંભિક: Difference between revisions

<center><big>'''પ્રાસ્તાવિક'''<br></big>

{{Poem2Open}}

ઉપરોક્ત લયબદ્ધ ઇટાલિયન કહેવતનો લયબદ્ધ અંગ્રેજી અનુવાદ છે — ટ્રાન્સલેટર, ટ્રેઇટર. આ કહેવતનો લયબદ્ધ ગુજરાતી અનુવાદ અશક્ય છે પણ તેનો અર્થ છે — અનુવાદક વિદ્રોહી છે! સ્રોત‑ભાષાના લેખક અને લક્ષ‑ભાષાના વાચક વચ્ચેનો સેતુ એટલે અનુવાદક. એ જો વિદ્રોહી હોય તો તે કોનો / શેનો દ્રોહ કરે છે તે સમજવું આવશ્યક છે. સરળ અને સહેલું લાગતું અનુવાદકનું કામ ખરેખર પહેલી નજરે લાગે છે તેટલું સહેલું નથી. અનુવાદને સીમાબદ્ધ સર્જન કહી શકાય. અનુવાદક મૂળ સાહિત્યની સીમામાં સીમિત રહીને લક્ષ્ય ભાષામાં સર્જન જ કરતો હોય છે અને મૂળ સાહિત્યનો ભાવ, અર્થ અને મિજાજ લક્ષ્ય ભાષામાં ઢાળવાનો સતત અને સંનિષ્ઠ પ્રયાસ કરતો હોય છે. પણ આ પ્રક્રિયા જ એટલી જટિલ અને કઠિન છે કે તેમાં સંપૂર્ણ સફળતાની શક્યતા નહીંવત્ છે. તેથી જ તો અનુવાદકને કૃતજ્ઞતા‑નો પુરસ્કાર આપવાને બદલે ક્રૂર અને કૃતઘ્ની વિદ્વાનો તેને ‘વિદ્રોહી’‑નો હીન ઉપહાર આપે છે!

આજના સંજોગોમાં, વિવાદ અને વિસંવાદમાં સપડાયેલા વાસ્તવિક અને સાંસ્કૃતિક જગતમાં અનુવાદની પ્રવૃત્તિ અનિવાર્ય છે. મૂળ ભાષાની ઉત્તમ કૃતિને પોતાની ભાષામાં ઢાળવામાં આવતો આનંદ અને તે રીતે પોતાની ભાષાને સમૃદ્ધ કરવાનો સંતોષ — સામાન્યતઃ આ ઉદ્દેશથી અનુવાદની પ્રવૃત્તિ હાથ ધરવામાં આવે છે તેમ કહેવું ખોટું ન કહેવાય. પણ અનુવાદની પ્રવૃત્તિ હાથ ધરવા પાછળ નિરંજન ભગત જેવા વિદ્વાન સાહિત્યકાર‑નો આશય શું હોઈ શકે? તેમનાં ‘સ્વાધ્યાય‑લોક’ અને ‘સાહિત્ય‑ચર્યા’‑નાં બિન-ગુજરાતી સાહિત્ય/સાહિત્યકાર વિશેના અસંખ્ય માહિતી‑પૂર્ણ લેખોની માહિતી ‘અનુવાદ‑લોક’ તરીકે છાપી શકાઈ હોત અને તે કામ ઘણું સરળ હોત. પણ નિરંજન ભગતે તેમ નથી કર્યું — તેમણે તો માહિતીનો અભ્યાસ કરીને આ લેખોને વિવેચનની કક્ષાએ મૂકી દીધા છે.

નિરંજન ભગતલિખિત પુસ્તકોમાં સામાન્યતઃ ‘નિરંજન ભગતની અન્ય કૃતિઓ’‑ની સૂચિ આપવામાં આવી હોય છે. તેમાં ‘અનુવાદ’ નીચે નિમ્નલિખિત નોંધ હોય છે :

• The Vision of Vasavdatta (૧૯૬૨)

• એકોત્તરશતી (અન્ય સાથે, ૧૯૬૩)

• ઓડનનાં કાવ્યો (અન્ય સાથે, ૧૯૭૬)

• યોબ (૧૯૮૧)

થોડો વધારે વિચાર કરીએ તો યાદ આવે કે તેમણે ગેબ્રિયેલા મિસ્ત્રાલના એક કાવ્ય —‘રાત્રિ’નો (સ્વાધ્યાયલોક-૩), ટી. એસ. એલિયટના ‘જે. આલ્ફ્રેડ પૃફ્રોકનું પ્રેમગીત’નો (સ્વાધ્યાયલોક-૨) ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો છે. તદુપરાંત રવીન્દ્રનાથના નિબંધ, ‘નિર્માણ વિરુદ્ધ સર્જન’ (અમદાવાદમાં રવીન્દ્રનાથ) અને નાટ્યકાવ્ય, કર્ણ-કુન્તી સંવાદનો ગુજરાતી અનુવાદ પણ કર્યો છે. વધુ અભ્યાસ કરતાં અન્ય અનુવાદો મળી આવ્યા અને થયું કે નિરંજન ભગતના બધા જ અનુવાદો એક જ પુસ્તકમાં સમાવવા જોઈએ.

સદ્ભાગ્યે ઉપરોક્ત અનુવાદો પૈકી જેનો પાઠ (text) સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ ન હતો તેવા ચાર અનુવાદોના (The Vision of Vasavdatta, ચિત્રાંગદા, યોબ અને અષ્ટપદી) પ્રકાશનની વિગત ૨૦-૯-૧૯૯૭ના દિવસે સાહિત્ય અકાદમીએ રાખેલા Meet the Author કાર્યક્રમના brochureમાંથી મળી આવી. જે તે અનુવાદ અંગે મળી આવેલી માહિતી તે અનુવાદની ‘ભૂમિકા’માં સમાવી છે.

નિરંજન ભગતનો પ્રથમ અનુવાદ, જેને વિશે તેમણે ક્યાંય, ક્યારેય વાત નથી કરી અને જે સૌથી પહેલાં આ પુસ્તકમાં પ્રગટ થાય છે તેની વાત રસપ્રદ હોઈ થોડી વિગતે કરીશું.

નિરંજન ભગતલિખિત સ્વાધ્યાયલોક-૮ : અંગતમાં પહેલો જ લેખ છે, ‘દામુભાઈ—એક વાતાવરણ’. ૧૯૮૦માં લખાયેલા આ લેખમાં નિરંજનભાઈ લખે છે :

આ ‘અનિર્વચનીય અનુભવ’ અંગે વાત કરતાં અન્યત્ર નિરંજન ભગત લખે છે :

સદ્ભાગ્યે અમેરિકાની એકથી વધારે યુનિવર્સિટીના ગ્રંથાલયોમાં ત્રિવેણીના અંકો સચવાયા છે. તેમાંથી ૧૯૪૪ના માર્ચ માસના અંકમાં ૬૯મે પાને છપાયેલું આ કાવ્ય મળી આવ્યું. તેની પ્રતિકૃતિ અત્રે પ્રસ્તુત છે :

૧૯૭૭માં ‘નક્ષત્ર ટ્રસ્ટ’, અમદાવાદના ઉદ્ઘાટન પ્રસંગે આપેલા વ્યાખ્યાનમાં નિરંજન ભગત ત્રિવેણી ત્રૈમાસિકના તંત્રીએ આપેલાં સલાહ-સૂચનની વાત કરતાં લખે છે :

આ વાંચ્યા પછી ઉપરોક્ત કાવ્ય નિરંજન ભગતનું ત્રિવેણી ત્રૈમાસિકને મોકલેલાં પાંચ કાવ્યોમાંનું જ એક કાવ્ય છે તે અંગે કોઈ જ શક કે શંકા રહેવાનો સંભવ નથી.

આમ નિરંજન ભગતનું છપાયેલું પ્રથમ કાવ્ય પોતાના જ ગુજરાતી કાવ્યનો અંગ્રેજી અનુવાદ છે અને ‘નિરુ ભગત’ એ જ નિરંજન ભગત છે એવી ખાતરી થઈ. હવે એમ પણ કહી શકાય કે નિરંજન ભગતની કાવ્યસૃષ્ટિનો આરંભ અનુવાદથી થયો હતો.

૭૦ વર્ષના સમયગાળામાં નિરંજન ભગત વિવિધ સાહિત્યનો અનુવાદ કરતા રહ્યા. આ અનુવાદોની સૂચિ જોતાં નિરંજન ભગતના સાહિત્યરસની વિશાળ ક્ષિતિજોનો ખ્યાલ આવે છે. એક છેડે પ્રશિષ્ટ અને પ્રાચીન સંસ્કૃત પદ્યનાટ્ય, બીજે, પ્રાચીન હિબ્રૂ / લૅટિન / અંગ્રેજી બાઇબલ અને ત્રીજે, આધુનિક અંગ્રેજી / સ્પેનિશ / ફ્રેન્ચ / એલિયટ / મિસ્ત્રાલ / બૉદ્લેર અને બધાની વચ્ચે બંગાળી રવીન્દ્રનાથ — સૌની સાથે તાદાત્મ્ય અનુભવતા નિરંજન ભગતને આ બધામાં રસ હતો અને તેમને ગુજરાતની તેમજ વિશ્વની સાહિત્યપ્રેમી જનતા સાથે તે રસ વહેંચવો હતો.

આટલી વૈવિધ્યપૂર્ણ સામગ્રીનો ક્રમ નક્કી કરવાનું કામ વિચાર માંગી લે તેવું હતું. વાચકને માટે ઓછામાં ઓછી રસક્ષતિ થાય અને વધુમાં વધુ ઐક્ય સચવાય તેવી પ્રસ્તુતિ રાખવાનો પ્રયત્ન રહ્યો છે. તે મુજબ નીચે પ્રમાણે ક્રમ રાખ્યો છે :

પાશ્ચાત્ય સાહિત્ય : પદ્ય / ગદ્ય કાલાનુક્રમિક

આ પુસ્તકને તૈયાર કરવામાં અંગત રસ લઈને સુઘડ લે આઉટ તૈયાર કરવામાં, ક્રમ ગોઠવી આપવામાં તેમ જ કવિતા માંથી અમૃતા પ્રીતમ અને રૉબર્ટ ફ્રૉસ્ટના અનુવાદ શોધી આપવામાં અપૂર્વ આશરની મદદ માટે સંપાદકો તેમના આભારી છે. નિરંજન ભગતના સમગ્ર અનુવાદને એક જ પુસ્તકમાં સમાવી લેતા આ પુસ્તકને ગુજરાતી વાચક આવકારશે એવી અમને અપેક્ષા છે.

{{Poem2Close}}