સ્વરૂપસન્નિધાન/મત્લઅથી મક્તઅ સુધી: Difference between revisions

ગઝલની પ્રારંભિક બન્ને પંક્તિથી બનતી કડીને મત્લઅ શેર કહેવામાં આવે છે. મત્લઅના શેરથી ગઝલકાર, આ ગઝલમાંની રદીફ શું રહેશે અને કાફિયાનાં આવર્તનમાં કઈ શિસ્ત એ સ્વીકારશે તે નક્કી થાય છે. આ રદીફ અને કાફિયા એટલે શું, એ પણ મત્લઅ શેરથી જ આપણે સમજીશું. ઉદાહરણમાં નવા ગઝલકાર ‘આકાશ’ ઠક્કરની ગઝલનો મત્લઅ જોઈએ.

 

{{Block center|<poem>

</poem>}}

{{Poem2Open}}આ ગઝલના મત્લઅના શેરથી ગઝલની ત્રણ બાહ્ય શરતો નક્કી થાય છે.

{{gap}}(i) ‘નહીં’ એ આ ગઝલનો સ્થાયી પ્રાસ રહેશે અર્થાતુ રદીફ રહેશે.  

{{gap}}(ii) ‘ડર’ ‘ફર’ આ ગઝલના બદલતા પ્રાસ રહેશે. અર્થાત્ કાફિયા રહેશે.

{{gap}}(iii) આ ગઝલમાં કવિ ‘ગાલ ગાગા, ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલગા’ એવું છંદબંધારણ સ્વીકારશે.

{{Block center|<poem>

'''દરિયો નથી રહ્યો ને કિનારે નથી રહ્યો
'''

</poem>}}

પૂર્વપંક્તિ સાથે કેવળ રદીફગત અનુસંધાન ધરાવતો આ મત્લઅ પ્રમાણમાં કાચો મત્લઅ કહેવાય. આ હરીન્દ્ર દવેની ગઝલનો મત્લઅ છે. ‘ડર’ અને ‘ફર’ એ આકાશ ઠક્કરની ગઝલમાં બદલાતા પ્રાસ ‘કાફિયા' તરીકે વપરાયા છે. આ કાફિયા પસંદગી એ કવિકસોટીકર્તા હોય છે. જેમાં ચુસ્ત પ્રાસની સંખ્યા બહુવિશેષ ન હોય, એવા શબ્દની કાફિયા તરીકે પસંદગી કરી, ઘણા ગઝલકાર શિથિલ ગઝલ સુધી પહોંચ્યાના આપણી ભાષામાં ખૂબ ઉદાહરણ છે. ‘બેફામ’ સાહેબના મત્લઅના એક શૅરમાંના કાફિયા આનાં ઉદાહરણરૂપે પ્રસ્તુત છે  

{{Block center|<poem>

</poem>}}

મત્લઅમાં ‘રદીફ’ એક ‘અક્ષર’થી માંડી એકાધિક શબ્દોનો હોઈ શકે. આદિલ ‘અ’ રદીફ રાખીને ગઝલ લખે છે તો મનોજ ખંડેરિયા ‘બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે’ એટલી લાંબી રદીફ પણ રાખે છે. જેમ લાંબી રદીફ, એમ કવિકસોટી અચૂક વધે. કાફિયા ‘ડર’ ‘ફર’ જેવા ચુસ્ત પણ રાખી શકાય. ‘તટ’ ‘મન’ ‘રમ’ એમ પણ યોજે, અર્થાત્ જે રદીફ હોય, અર્થાત્ અંતિમ પ્રાસ શબ્દ હોય એને જ એ કાફિયા તરીકે વાપરી લે. ઉદાહરણ જોઈએ  

{{Block center|<poem>

'''હવે ઓ જીવ! રહેવા દે ફરી ફરવાનું ચક્કરમાં
'''

'''રઝળવાથી નથી દાખલ થવાતું એમના ઘરમાં.'''

</poem>}}

અહીં ‘માં’ એ રદીફ છે અને ‘અર’ એ કાફિયા છે. ‘કર’ ‘ઘર’ ‘તર’ એ કાફિયા લેખાશે. આ પ્રકારે લખાતી ગઝલમાં ગઝલકારને વિશેષ પ્રકારે મુક્તિ મળે છે અને એના કાવ્યત્વને પ્રમાણમાં નિર્બંધ કાવ્યત્વ પ્રગટ કરવાની તક સાંપડે છે. અહીં જે છંદવ્યવસ્થા મત્લઅની પહેલી પંક્તિમાં સ્વીકારી હોય છે, તેને આખીય ગઝલની પ્રત્યેક પંક્તિમાં સ્વીકૃત કરવાની રહે છે. દાખલા તરીકે, આકાશે અહીં ‘ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલાગા’ એ પ્રકારની છંદ વ્યવસ્થા સ્વીકારી છે. સદરહુ ગઝલમાં પ્રત્યેક પંક્તિમાં આની આ છંદવ્યવસ્થા ન રહે તો એ ગઝલ દૂષિત લેખાય. કારણ, ગઝલ એ ગેય પ્રકાર પણ છે અને એથી લાંબા-ટૂંકા માપની પંક્તિઓથી ગાવાનું અશક્ય બની જાય. એક ગઝલમાં એકાધિક છંદની શક્યતા નકારાયા પાછળનું આ જ રહસ્ય છે. આમ છતાં આપણા ઘણા પ્રતિભાસંપન્ન ગઝલકારો ત્રીજા-ચોથા શેર સુધી પહોચતાં મૂળ છંદવ્યવસ્થા ભૂલ્યાના દાખલા છે. આપણા પ્રારંભિક ગઝલકારો અને એમાંય ખાસ કરીને કલાપીમાં આવાં વિસ્મરણની એકાધિક ઘટનાઓ છે. ‘આપની યાદી’ આ રીતે તપાસી શકાય એવી રચના છે. એ રચનામાં તો કાફિયા પણ તંત્રરહિત છે. રદીફ પણ કવિ હેરવીફેરવી દે છે. સભાનતા સાથે બે છંદનો ઉપયોગ કેવળ શ્યામ સાધુએ સફળતાથી કરેલો છે. એ ગઝલનો એકાદ શેર ઉદાહરણ તરીકે તપાસીએ  

{{Block center|<poem>

'''ક્યાંક ઝરણાની ઉદાસી પથ્થરો વચ્ચે પડી છે'''  

</poem>}}

{{Poem2Open}}અહીં પહેલી પંક્તિમાં ‘ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલગાગા’ એ છંદવ્યવસ્થા છે; તો બીજી પંક્તિમાં ‘ગાલગાગા, ગાલગાગા, ગાલગાગા’ એ વ્યવસ્થા ઊભી કરવામાં આવી છે. ‘ગાલગાગા'ના પહેલી પંક્તિમાં ચાર અને બીજી પંક્તિમાં ત્રણ આવર્તન છે. અહીં બીજા શેરની પહેલી પંક્તિમાં ‘ગાલગાગા’નાં ત્રણ અને બીજી પંક્તિમાં ચાર આવર્તન રખાયાં છે. આવા પ્રયોગ અન્ય દ્વારા સફળતા નથી પામ્યા એટલું જ નહીં, શ્યામ સાધુ પણ આવો બીજો પ્રયોગ કરતા નથી.

{{Block center|<poem>

'''જે બધા બેફામ મારા મોત પર રડતા રહ્યા
'''

</poem>}}

પણ, આ તો હતાં ગઝલનાં બાહ્ય તત્ત્વો. ગઝલનું એક માત્ર અન્તસ્તત્ત્વ તે ‘મિજાજ’ છે. આ ‘મિજાજ’નો અર્થ હવે ગુજરાતી વિવેચકોનેય સમજાતો થયો છે, એ સારી નિશાની છે. પ્રેમની પોચટતા, લાગણીની લપ્પટતા કે ફિલસૂફીની શુષ્કતા નહીં, ગઝલકારની જીવન જીવવાની, જીવન વિશે વિચારવાની શૈલીમાં પ્રગટતી નિર્ભીકતા, પ્રામાણિકતા અને આત્મગૌરવની ભાવના આ સૌનો સરવાળો કદાચને ‘મિજાજ' શબ્દના અર્થને વ્યક્ત કરી શકે. ગઝલકારની ખુદ્દારી, સાચવફાઈ અને નિર્ભીકતા દ્વારા જ એની ગઝલોના શેરમાં મિજાજ સંદર્ભાય છે.

 

{{Block center|<poem>'''હઠ ભપક એ જ છે ‘ઈર્શાદ’ના'''

'''ઘર બળે તો તાપી જોવું જોઈએ.'''</poem>}}