સ્વરૂપસન્નિધાન/લલિત નિબંધ-મણિલાલ હ. પટેલ: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

સાહિત્યના રચના અને કાર્યની દૃષ્ટિએ બે વિભાગ કરનારા મીમાંસકોએ, નિબંધને લલિતેતર (નોન-ક્રિએટિવ) સાહિત્યના ખાનામાં મૂકેલો. કવિતા-વાર્તા-નવલકથા વગેરે સર્જનાત્મક (ક્રિએટિવ) સાહિત્ય પ્રકારો (genre)ની પંગતમાં આરંભે તો ગુજરાતી વિવેચને પણ નિબંધને નથી બેસવા દીધો. એને ચરિત્ર, ડાયરી, પ્રવાસ વગેરે લલિતેતર સાહિત્યના પ્રકારોમાં ગોઠવ્યો હતો.

વિદ્યાર્થીઓને ધ્યાનમાં રાખીને હું એમ કહીશ કે પ્રારંભિક કાળનાં નિબંધને આપણે ‘જ્ઞાન આપનારા સાહિત્ય' (લિટરેચર ફોર નૉલેજ)ના ખાનામાં બેસાડેલો; કવિતા અને કથાસાહિત્યની જેમ એ રસલક્ષી કે સૌંદર્યલક્ષી આનંદ પણ આપે છે એમ હોતું સ્વીકારાયું. આનાં વાજબી કારણો પણ મળેલાં.

આપણે, શાળાકીય શિસ્તથી લખાયેલાં 'ભૂતનિબંધ’ અને ‘જ્ઞાતિનિબંધ' જેવાં દલપતરામનાં લખાણોને નિબંધ તરીકે ઓળખાવ્યાં નર્મદનાં બોધપ્રધાન, વ્યાખ્યાન કે વક્તૃત્વની છટાવાળાં લખાણોને તથા એના ‘ટીકા કરવાની રીત’ ‘કવિ અને કવિતા' જેવાં વિવેચનગ્રંથી લખાણોને પણ નિબંધના ખાનામાં મૂક્યાં છે. વિચારકેન્દ્રી અને વસ્તુનિષ્ઠ એવી મણિલાલ દ્વિવેદીની લધુ ગદ્યરચનાઓને, ન્હાનાલાલની ભાવનાપ્રધાન અને ભાવકતાથી છલકાતી ઉદ્બોધનાત્મક રીતિમાં લખાયેલી ગદ્યકૃતિઓને; નરસિંહરાવની વિદ્વતાપૂર્ણતાને દર્શાવતી પણ કૈંક વિખરાવવાળી રચનાઓને પણ નિબંધ સંજ્ઞા નીચે જ મૂકી છે. એ જ રીતે રમણભાઈ નીલકંઠ કે જ્યોતીન્દ્ર દવેની હાસ્યપ્રધાન રચનાઓને કે અન્યોનાં ચિત્રાત્મક યા ચરિત્રાત્મક લખાણોને પણ ‘નિબંધ' ગણાવીએ છીએ. કિશોરલાલ મશરૂવાળાનાં ચિંતનસભર લખાણો અને ગાંધીજીનાં નિશ્ચિત ઉદ્દેશથી લખાયેલાં સાદા સરળ લેખોને ય નિબંધની ન્યાતમાં મૂકનારા આપણે કાલેલકરના પ્રવાસવર્ણનો સમેત સર્જનાત્મક છટા લઈ આવતા સુરેશ જોષી, ઉમાશંકર જોશી, ભોળાભાઈ પટેલ, દિગીશ મહેતા અને બકુલ ત્રિપાઠી (તથા એ પછીની પેઢીના નિબંધકારો) ઇત્યાદિની આવા પ્રકારની રચનાઓને પણ નિબંધ તરીકે ઓળખાવીએ છીએ, ત્યારે આ પ્રકારના-આમ તો સમજીને સમજાવી શકાય એવા – ‘કેઓસ’માંથી માર્ગ કરવાનું કામ અઘરું છે પણ અશક્ય નથી.

લલિત નિબંધની એની પોતાની, નિજી ઓળખ શું? આ ઓળખ સુધી પહોંચવાની ભૂમિકા સારું આપણે થોડી વ્યાખ્યાઓમાંથી પણ પસાર થઈશું. ‘આધુનિક સાહિત્ય સંજ્ઞાકોશ’ (સં. ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાળા, વગેરે)માં નિબંધ ESSAYની ઓળખ આ રીતે આપી છેઃ

સામાન્ય રીતે તેના વિષયાનુસાર નિબંધને ૧. લલિત, ર. લલિતેતર એવા બે વિભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં લલિત નિબંધનું ખેડાણ નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં થયું છે.’ (પૃ. ૯૩)

‘જેનો વિષય આત્મકથાત્મક હોય અને સંભાષણપરક રીતે અંગત શૈલીમાં લખાયા હોય તેવા નિબંધો’ તે અંગત નિબંધો. (એજન-પૃ. ૧૯૩)

‘સર્જક નિબંધ’ એવો પર્યાય પણ આપણે સુરેશ જોષીના નિબંધો માટે વાપર્યો છે. લલિત નિબંધ સંજ્ઞા અંગત અને ‘સર્જક’-બેઉ શબ્દો વડે સૂચવાતાં લક્ષણવલણને પણ સમાવી લેતી હોવાથી ‘લલિત નિબંધ’ સંજ્ઞા સ્વીકારવામાં વાંધો નથી. આપણે ત્યાં એ રૂઢ પણ થઈ જ છે.  

લલિત નિબંધ વધુમાં વધુ વૈયક્તિક (Personal) છે. એમાં સર્જકનાં રસરુચિ સમેત એની સમગ્ર આંતર-શ્રીને પ્રગટવાનો ત્યાં અવકાશ છે. (‘જનાન્તિકે’ના નિબંધો આનું સૌથી સારું ઉદાહરણ છે.)

લલિત નિબંધમાં સર્જક પોતાનાં કોઈ એકાદ વિચાર કે સંવેદનને (કે ઊર્મિ-વૃત્તિના પ્ર-વેગને પણ) સંયત સ્વરમાં સહજ રીતે વર્ણવે છે. એની રીતિમાં એ પરિસરવર્ણન કરે, દૃષ્ટાંતો લે કે આપણને કન્વિન્સ કરવાનો કોઈ સ્વાભાવિક રસ્તો પકડે છે. આ દરેક વખતે એની શૈલીમાં એની અંગતતાની મુદ્રા હોય. કશાક વિચારને આલેખે ત્યારે પણ ભાષાની વિશેષ અર્થ આપવાની શક્તિને એ લેખે લગાડતો હોય છે. કેમ કે એણે સીધું કહેવું છે ને વળી સોંસરું કહેવું છે. સ્વાભાવિક કહેવું છે ને સર્જકતા પ્રયોજી પોતાના સંવેદન કે વિચારને અસરકારક રીતે આલેખવો છે.

(આનાં ઉદાહરણ તરીકે-‘પ્રથમ પુરુષ એકવચન’, ‘વેઈટ્-અ-બિટ્’, ‘શાલભંજિકા’ અને ‘જરા મોટેથી’માંથી કેટલાંક નિબંધો ટાંકી શકાશે.)  

મોન્ટેઈને તો કહેલું કે (આ મોન્ટેઈનને નિબંધનો જનક માનીએ છીએ-એનો સમય હતો ૧૫૩૩થી ૧૫૯૨ ફ્રાન્સ) નિબંધમાં હું મને આલેખું છું. બેકને નિબંધમાં તત્ત્વદર્શન અને ચિંતન પર ભાર મૂકેલો. આમ પણ, આપણે કાલેલકર-ટાગોર-સુરેશ જોષીને વાંચીએ છીએ ત્યારે અનુભવ થાય છે કે એમના નિબંધોમાં એમની અંગત સંવેદનસૃષ્ટિ એક તરફ છે; તો બીજી તરફ તત્ત્વ વિચાર દર્શનને સ્પર્શતા વિચારોનું પણ આલેખન મળે છે. આમ આ મુદ્દો નિબંધમાં સમાવી શકાતા વિષયવૈવિધ્યને- એના વ્યાપને સૂચવે છે. પણ ઘણી વાર એક જ નિબંધમાં – અરે, ૩-૪ પરિચ્છેદના નિબંધમાં સર્જક પોતાની વાત કરતાં કરતાં સહજ રીતે જ ચિંતન-દર્શન સુધી આવી પહોંચે છે.

દા. ત.

* નિબંધની ન્યૂનતમ અપેક્ષાને નર્મદે આ શબ્દોમાં મૂકી છે- પોતાના મનની કલ્પના કાગળ પર સંબંધ રાખી લખી જણાવવી. નવલરામ નોંધે છે- પોતાના જે વિચારો હોય તે બીજાને બરોબર લખી જણાવવા નર્મદના મનમાં જે છે તે Personal essayની નજીકનું છે ને નવલરામ વિચાર ચિંતનને લક્ષે છે.

* પશ્ચિમમાં વૈયક્તિક મિજાજની રચનાઓ ઓગણીસમા શતકમાં થવા લાગેલી. ગુજરાતીમાં વીસમા શતકના મધ્યભાગમાં આ વલણ પ્રવેશે છે ને પછી વ્યાપક બને છે.  

લલિત નિબંધનો રચયિતા એવો સંવેદનપટુ જીવ હોય છે જે આ જગતની નાનામાં નાની ઘટના – કૂંપળ ફૂટવાની, ફૂલ ખરવાની, શિશુના હાસ્યની, વરસાદની, મરણની, તાવ-ઊંઘની કે પવન વાયાની – તરફ પોતાનો પ્રત્યાઘાત આપ્યા વિના નથી રહી શકતો. રવીન્દ્રનાથ, કાલેલકર અને સુરેશ જોષી એનાં ઉદાહરણો છે. થોડાક દૃષ્ટાંતોથી નિબંધનાં ઘટકતત્ત્વો (વિષયવસ્તુ-અભિવ્યક્તિ રીતિ)ને સમજીએ.

{{Right|(રવીન્દ્ર પત્ર મર્મર, પૃ. ૩૮-૩૯)}}<br>

અહીં કવિએ લૅન્ડસ્કેપ કર્યો છે -સૂક્ષ્મ વિગતો સાથેનો ભૂખંડ શબ્દમાં ઝિલાયો છે- એક કવિના વ્યક્તિત્વની મુદ્રા વિના આ કદાચ શક્ય નહોતું.

અહીં જોઉં છું તો શીમળો દિગમ્બર થઈ ગયો છે ને એને ઉન્મત્ત અનુરાગની ટશરો ફુટવા માંડી છે. કેસૂડામાં વસન્તની પગલી ખોવાઈ ગઈ છે. અવકાશનું પાત્ર પંચમ સૂરથી છલોછલ ભરાઈ ચૂકયું છે. લીમડા પર મંજરી બેઠી છે-ઝીણા ઝીણા અક્ષરે કોઈ નિશાળિયો પાટી ભરી દે એવી ખીચોખીચ. ચંદ્ર દેખાય છે ને મૌનના સાગરમાં ભરતી આવે છે. કશીક અક્રમ જલ્પના હવાને મુખે છે. માલવિકા-બકુલિકાના અંચલ હવામાં ફરક્યા કરે છે. સવાર વેળાની સુરખીમાં ચાર હોઠના દાબ વચ્ચેની ભીની ઉષ્મા છે. ને ક્ષિતિજના અર્ધ નિમીલિત ચક્ષુમાં કામવિહ્વળ કપોતિનીની આંખની રતાશ છે.

કોઈનો દૃઢ બલિષ્ઠ વન્ય અસંયત પેશલ અનુરાગ જો પોતાના તરફ મને ખેંચે નહીં તો શીમળાના રૂની જેમ અહીં તો મારું બધું ઉડી જવા બેઠું છે. કશાનો હિસાબ રાખી શકાતો નથી.... શ્રીપુરાંત કાઢતાં મુશ્કેલી ઊભી થવાની છે.’

સંયત સ્વરની આ કવિતામાં એક જાતની શિષ્ટતાનો પણ અનુભવ થાય છે.  

નિબંધકાર વર્ણનનો, કથનાત્મકતાનો અને નાટ્યાત્મકતાનો પણ લાભ એની અભિવ્યક્તિ સંદર્ભે ઉઠાવે છે. એ બીજાં સ્વરૂપોના કશાક સુચારુ વિશેષને પોતાની વાત અને વ્યક્તિમત્તાને ખોલી આપવા સારુ પ્રયોજે છે! સાવ સ્વાભાવિક રીતે.

{{Right|(જીવનનું કાવ્ય-પૃ ર૦પ-૬)}}<br>

લેખક આપણને પંકમાંથી પંકજ તરફ અને છેવટે ચિંતનના પ્રદેશમાં લાવીને છોડી મૂકે છે. નિબંધની આવી સમૃદ્ધિ ભાવકને સમૃદ્ધ કરે છે.

{{Right|(ગુજરાતી સર્જનાત્મક ગદ્ય : સં સુરેશ જોષી, પૃ ૧૫૦)}}<br>

અહીં સૂકાં ઝાડ પાંદડાં સાથે ડોશીને મૂકીને લેખકે ભર્યા ભાદર્યા જીવન વચ્ચે પ્રસરતા જતા મરણને મૂકી આપ્યું છે એ જોયું? સૂકાં ઝાડ પાંદડાં સાથે ડોશીની એકાકારતા રચીને લેખકે તડકો-ગરમાળોની ઉનાળુ હસ્તી સામે નિઃશેષ થતા જીવનને આપણા ચિત્તમાં ધરબી દીધું છે. વાર્તાકારે આટલું કહેવા-કરવા આખી વાર્તામાં ન જાણે કેવા કેવા પ્રપંચો અને કીમિયા-કારસા કરવા પડે છે. એટલે તો નિબંધકારને પ્રત્યક્ષતાનો આ લાભ છે એવો ભાગ્યે જ અન્યોને છે.  

વર્ણનમાં વિશ્રંભકથા કહેતો નિબંધકાર ભાવકને ખભે હાથ મૂકીને એને પોતાની સાથે કેવી રીતે ચાલતો-મહાલતો કરી દે છે એનાં દૃષ્ટાંતો પણ મળે. એ માટે હું દિગીશ મહેતાના દૂરના એ સૂરમાંથી ઉદાહરણ લઈ બતાવું એમ થાય છે. તો સાંપ્રતની આ ક્ષણ પર ઊભો રહીને નિબંધકાર કોઈ સ્થળવિશેષને એના સંસ્કૃતિ તથા સંસ્કાર વારસા સંદર્ભે વર્ણવતાં ભૂત-વર્તમાનની કેવી રમણાઓ આલેખે છે એ દર્શાવવા આપણે ભોળાભાઈ પટેલના 'વિદિશા', ‘શાલભંજિકા'માંથી જરૂર ઉદાહરણો ટાંકી શકીએ.

કોઈ નિબંધકાર કથનનો-કથાકથનનો આશ્રય પણ લે છે. જોસેફ મેકવાનનો ‘વ્યતીતની વાટે’ હમણાં બહાર પડેલો (‘પર્સનલ એસેઝ’નો) સંગ્રહ આ દૃષ્ટિએ ધ્યાનપાત્ર છે.  

{{Right|(‘વ્યતીતની વાટે’ પૃ. ૩૦)}}<br>

સુરેશ જોષીએ કહેલું – ‘જાનપદી સૃષ્ટિને સજીવ કરનારા ગદ્યલેખકો પણ આગવું સામર્થ્ય પ્રકટ કરે છે.’ જોસેફના આ નિબંધોમાં એ દિશામાં સારું કામ થયેલું છે.

‘આ દૂષિત સંસ્કૃતિનો ઉદ્ધાર કરવા કોણ આવવાનું છે? પ્રતીક્ષા સફળ થશે? પશ્ચિમના કેટલાક વિચારકો ઈશ્વરના પુનરાગમનની વાતો કરી છે. ઈશ્વર આવે ત્યાં સુધી પ્રતીક્ષા કરવાની? પણ જો એમ ન જ થવાનું હોય તો?... કોઈ હતાશ થઈને સ્તોત્ર રચી નહીં કાઢે?’

‘હે સુજલા, સુફલા કહેવાતી ધરતી માતા! તું હવે અનુર્વરા બની ગઈ છે. એને ઉર્વરા કરવા માટે લાવારસની જરૂર છે, પૃથ્વીના પેટાળમાંથી ધગધગતો લાવારસ ભલે ધરતી પર રેલાઈ જાય, ભલે બારે મેઘ તૂટી પડે, ચારે બાજુએ જળ જળ થઈ જાય. વીજળીઓ થાય, ઝળહળ ઝળહળ થઈ જાય-કદાચ એ પ્રકાશમાંથી નવી સંસ્કૃતિ જન્મશે. માનવી આશાવાદી છે, પણ એની આશા-શ્રદ્ધાને ય ટકી રહેવા માટે સોયની અણી જેટલો પણ આધાર હોવો જોઈએ. એટલો આધાર જ જો નહીં હોય તો!'

{{Right|(જરા મોટેથી : પૃ ર૭)}}<br>

અભિવ્યક્તિની છટા પણ અહીં તો આસ્વાદ્ય છે. આપણને તળ ઉપર કરી મૂકતી સ્થિતિ વિશેનો આ વિચાર સર્જકની જીવન નિસબતને ચીંધે છે. નિબંધ આમ તો વ્યક્તિથી સમષ્ટિ તરફ ગતિ કરે છે, ને છેવટે નિજમાં પાછો વળે છે.

‘તું મારી પાસે સૂવે છે ને તને રોજ રૂપાંપરી રાતે આકાશમાં રમવા ઉપાડી જાય છે એની રૂપેરી પાંખની રજ જરાક ખરી ગઈ તે મારા વાળને વળગી.’

‘તો તો હું પરીને કહીશ કે મારા મોટાભાઈનું આખું માથું રૂપેરી કરી નાખો.  

‘જાત ભાતનાં તાળાં-આ ખંભાતી, આ અલીગઢી, આ ગોદરેજ, આ...નામ દીધે જાઓ! જે તાળું જલદી ન ખૂલે, અનેક પ્રકારની ચાવીના અનુનય પછી ખૂલે, તે ઉત્તમ! કેટકેટલે ઠેકાણે તાળા મારવાની વ્યવસ્થા! કેટકેટલે ઠેકાણે તાળાં! ઘરને તાળું-એ તો ઠીક મોટરને, સાઈકલનેય તાળું, બિસ્તરાને ય તાળું ને ટિફિનને પણ!'

{{Right|(‘નંદ સામવેદી'માંથી)}}

આ ગદ્યને જયદેવ શુક્લના ‘તાળું’ કાવ્યના ગદ્ય સાથે સરખાવવાનું સુજ્ઞો પર છોડી દઉ છું પણ એ વાતે ધ્યાન દોરું કે નિબંધકાર ગદ્યની અનેક છટાઓ યોજે છે. જાણે મોજાં પર સવાર થનારો એ મનમોજી! ભાષાની શક્તિને, શબ્દના નાદલય-કાકુ-સ્વરભાવ-આરોહ-અવરોહને પ્રયોજીને પોતાની વાતને પાર પાડે છે નિબંધકાર!

વિશ્વ સાહિત્યના નિબંધકારો વિશે મેં વાંચ્યું છે-એમના બધાના નિબંધો વાંચવાનું બન્યું નથી. પણ ભારતીય ભાષાઓના નિબંધકારોમાં રવીન્દ્રનાથ, હજારીપ્રસાદ-મહાદેવી-મલયજ (હિન્દી) અને ગ્રેસ (મરાઠી) આદિના નિબંધો ધ્યાનપાત્ર છે.

ગુજરાતીમાં કેટલાક ધ્યાનપાત્ર નિબંધ સંગ્રહો -મારી દૃષ્ટિએ- આ રહ્યા. જીવનનો આનંદ, ઓતરાતી દીવાલો, ગોષ્ઠી, જનાન્તિકે, ઈદમ્ સર્વમ્, દૂરના એ સૂર, વિદિશા-કાંચનજંઘા-શાલભંજિકા, નંદ સામવેદી, નીરવ સંવાદ, વગડાને તરસ ટહૂકાની, ઝાકળ ભીનાં પારિજાત, હથેળીનું આકાશ, વૈકુંઠ નથી જાવું, મન સાથે મૈત્રી, વેઈટ્-એ-બિટ, ચૂઈંગમ, જરા મોટેથી વગેરે. હાસ્યનિબંધોને પણ અહીં સમાવીએ તો સ્વૈરવિહારી- જ્યોતીન્દ્ર દવે, બકુલ ત્રિપાઠી-વિનોદ ભટ્ટ-રતિલાલ બોરીસાગરના નિબંધો વધુ અભ્યાસપાત્ર છે એમ કબૂલવું પડે. પશ્ચિમના વિવેચને હાસ્યપ્રધાન નિબંધને અહીં જ સમાવ્યો છે. સ્વીફ્ટનો ‘અ મોડેસ્ટ પ્રપોઝલ' નિબંધ સેટાયરનું જાણીતું ઉદાહરણ છે.

<center>'''= નિબંધ વિશેની અન્ય સામગ્રી ='''</center>

નિબંધકાર વિષયના ઓઠે ઓઠે પોતાની જાતને અને વિષય સાથેના પોતાના સંબંધને વ્યક્ત કરતો હોય છે. વિષયની એની ચર્ચામાં, વિષયની આડશે પોતાનાં સંવેદનો, અનુભૂતિઓ અને કલ્પનાઓને તે લડાવતો હોય છે. રચનાના સ્તરેતરમાં, કણેકણમાં, એનાં લય-દ્યુતિ પ્રકટતાં રહે છે. કહો કે વિષયમાંથી, સમગ્ર રચનામાંથી એનું વ્યક્તિત્વ છલકાઈને બહાર આવે છે. એના બે પારદર્શક અને હૂંફાળા વ્યક્તિત્વના પરિચયમાંથી આપણે જગત અને માનવી સાથેના એના રાગ-રોષને જાણી શકીએ છીએ, એની અંતર્ગત વેદનાઓનો અને આનંદનો આપણને તાળો મળી જાય છે. એના ગમા-અણગમાઓનું ગણિત આપણને હાથવગું બને છે. રચનામાં તે કશા ભેદભાવ કે અંતર રાખ્યા વિના ભાવકની સામે પોતાનું હૃદય બહાર કાઢીને જવા દેતો હોય અને એ હૃદયને જ જાણે સ્વયંમેવ બોલવા દેવું હોય એટલી સહજતાથી તે અંગત વાર્તાલાપ માંડે છે. ભાવકને તે કશુંય પરાયું લાગવા દેતો નથી. ભાવકનો સન્મિત્ર બનીને તે ગોષ્ઠી આરંભે છે. એક આપ્તજન બીજા આપ્તજનને વર્ષો પછી મળે અને બંને એક હરફ પણ ન ઉચ્ચારે છતાં બંનેની આંખમાં જે નિર્મલ પ્રેમ વર્ષતો હોય, બંનેની કીકીઓમાં વિશ્વાસનો જે સંકેત વર્તાય, તે જ ઉભયના સંબંધની સચ્ચાઈને પુરવાર કરી આપે છે. નિબંધમાં પણ સર્જક અને વાચક વચ્ચે વિશ્વાસનો આવો એક સેતુ રચાતો હોય છે. નિબંધકારનું ભાવક સાથેનું આવું સૌજન્ય ભાવકને આપ્તજનની ઉષ્મા આપી રહે છે. કોઈપણ સારા નિબંધનો વિષય આમ સર્જકનું વૈવિધ્યભર્યું, મધુર વ્યક્તિત્વ પોતે છે. નિબંધમાં બીજું બધું પશ્ચાદ્ભૂમાં નંખાઈ જાય તો ચાલે પણ એના શબ્દ શબ્દ ઉપર સર્જકના વ્યક્તિત્વની મુદ્રા તો અંકિત થયેલી માલૂમ પડવી જોઈએ. જેમ કોઈ ઊંચા પ્રકારના પુષ્પોમાંથી રસ કાઢી લેતાં એના અર્કમાંથી કિંમતી અત્તર આપણા હાથમાં આવે છે, તેમ નિબંધ પણ સર્જકના સમૃદ્ધ વ્યક્તિત્વના અર્કરૂપ હોવો જોઈએ. પ્રિસ્ટલીએ લેખના નિબંધોને માત્ર લૅમ્બના વ્યક્તિત્વની અભિવ્યક્તિ જ નહિ પણ તેના સમગ્ર વ્યક્તિત્વના અર્ક તરીકે ઓળખાવ્યા છે, તે આ સંદર્ભમાં સાચું છે. નિબંધવાચનના અંતે વિષય કદાચ વિસ્મરણના ગર્તમાં ધકેલાઈ જાય, પણ ચિત્ત ઉપર એક અમીટ છાપ અંકાઈ જાય છે તે તો એના સર્જકના આકર્ષક વ્યક્તિત્વની જ. નિબંધમાં આમ આકર્ષણ વિષયનું નહિ, વ્યક્તિત્વનું હોય છે. વ્યક્તિત્વ જ વાચકને નિબંધના અંત સુધી જકડી રાખે છે.  

<center>'''નિબંધમાં વિષયસામગ્રી'''</center>

{{Right|– પ્રવીણ દરજી;}}<br>

{{Right|લલિત નિબંધ, પૃ. ૧૪-૧૫, પૃ. ૧૭-૧૮}}<br>