17,115
edits
નારીસંપદાઃ વિવેચન/સુરેશ જોષીની કાવ્યવિભાવના: Difference between revisions
નારીસંપદાઃ વિવેચન/સુરેશ જોષીની કાવ્યવિભાવના (view source)
Revision as of 01:00, 15 March 2024
, 15 March+1
(Created page with "{{SetTitle}} <big><big>'''૩૦ '''</big></big> <center><big><big>'''સુરેશ જોષીની કાવ્યવિભાવના'''</big><br> માલા કાપડિયા</big></center> {{Poem2Open}} પ્રત્યેક સર્જકને પોતીકું અને વિશિષ્ટ એક વિશ્વ હોય છે: અનુભૂતિનું. એનું સર્જનકર્મ પણ એ જ વિશ્વથી...") |
(+1) |
||
| Line 30: | Line 30: | ||
‘કવિના શબ્દો લોકોત્તર નથી હેતા, એમાંથી એ જે નિષ્પન્ન કરે છે તે ચમત્કારી ને અલૌકિક હોય છે.’ ૧૦<ref>૧૦ ‘જનાન્તિકે', સુરેશ જોષી, પૃ. ૧૩૫ સ્વાતિ પ્રકાશન-૧૯૬૫</ref> | ‘કવિના શબ્દો લોકોત્તર નથી હેતા, એમાંથી એ જે નિષ્પન્ન કરે છે તે ચમત્કારી ને અલૌકિક હોય છે.’ ૧૦<ref>૧૦ ‘જનાન્તિકે', સુરેશ જોષી, પૃ. ૧૩૫ સ્વાતિ પ્રકાશન-૧૯૬૫</ref> | ||
આ ચમત્કાર નિષ્પત્તિ કઈ રીતે થાય છે ? અનુભવનું રૂપ બદલાઈને અલૌકિક કઈ રીતે થાય છે? સુરેશ જોષી પાસે એનો ઉત્તર છે : રૂપનિર્મિતિ દ્વારા. ભાષા પાસેથી આવું પ્રેયોજન સિદ્ધ કરવા કવિએ કઈ રીતે પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ તે અંગે તેમણે સચોટ કહ્યું છે: | આ ચમત્કાર નિષ્પત્તિ કઈ રીતે થાય છે ? અનુભવનું રૂપ બદલાઈને અલૌકિક કઈ રીતે થાય છે? સુરેશ જોષી પાસે એનો ઉત્તર છે : રૂપનિર્મિતિ દ્વારા. ભાષા પાસેથી આવું પ્રેયોજન સિદ્ધ કરવા કવિએ કઈ રીતે પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ તે અંગે તેમણે સચોટ કહ્યું છે: | ||
‘કેટલાક શબ્દોને એ સ્થળની ફ્રેનિલ વાચાળતા વચ્ચે હું મૂકી આવ્યો છું. ભલે થોડો વખત ત્યાં ગાળે. વરસેક રહીને એ શબ્દોને પાછો લેવા જઈશ ત્યારે એમને કેવું રૂપ મળ્યું હશે? મને હમેશાં લાગ્યા કર્યું છે કે કવિએ પોતાના શબ્દોને જુદા જુદા વાતાવરણમાં ને ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે દેશાટન કરવા મોકલી આપવા જોઈએ. આથી એ શબ્દો પુષ્ટ થઈને આવે છે. આ પુષ્ટિ કાવ્યને તો ઘણી ખપની છે. આયુર્વેદમાં જેમ ધાતુને સિદ્ધ કરવામાં આવે છે તેમ આપણા શબ્દોને પણ અનેક પ્રકારના જુદા જુદા પુટ આપીને સિદ્ધ કરવા જોઈએ.’૧૧ | ‘કેટલાક શબ્દોને એ સ્થળની ફ્રેનિલ વાચાળતા વચ્ચે હું મૂકી આવ્યો છું. ભલે થોડો વખત ત્યાં ગાળે. વરસેક રહીને એ શબ્દોને પાછો લેવા જઈશ ત્યારે એમને કેવું રૂપ મળ્યું હશે? મને હમેશાં લાગ્યા કર્યું છે કે કવિએ પોતાના શબ્દોને જુદા જુદા વાતાવરણમાં ને ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે દેશાટન કરવા મોકલી આપવા જોઈએ. આથી એ શબ્દો પુષ્ટ થઈને આવે છે. આ પુષ્ટિ કાવ્યને તો ઘણી ખપની છે. આયુર્વેદમાં જેમ ધાતુને સિદ્ધ કરવામાં આવે છે તેમ આપણા શબ્દોને પણ અનેક પ્રકારના જુદા જુદા પુટ આપીને સિદ્ધ કરવા જોઈએ.’૧૧<ref>૧૧ એજન, પૃ. ૧૦૭</ref> | ||
લલિત નિબંધમાં પણ આ પ્રમાણે તેમની કાવ્યવિભાવના સ્ફુટ થતી આવે છે. હવે ભાષા પછીના મુદ્દા પર જઈએ : રૂપ. એ તો નિર્વિવાદ છે કે કવિ અથવા સર્જકને પણ સામાન્ય વ્યક્તિઓ જેવા જ અનુભવો થાય છે: જન્મ, પ્રેમ, મરણ, પ્રકૃતિ-પરિવેશ ઈત્યાદિના સંદર્ભમાં. પરંતુ એની સંવેદના તથા એની ચેતના એ અનુભવોથી અનુભૂત થઈને એમને એક નવું પરિમાણ આપે છે. આ નવું પરિમાણ, નવું રૂપ એ ભાષાની મર્યાદામાં રહીને જ સાધે છે, કહો કે ભાષાની મર્યાદાને વિસ્તારીને સાધે છે. ભાષામાં નવા પ્રકારની શક્તિ એ ઉપજાવે છે, ભાષાની શક્યતાઓને વિસ્તારે છે: | લલિત નિબંધમાં પણ આ પ્રમાણે તેમની કાવ્યવિભાવના સ્ફુટ થતી આવે છે. હવે ભાષા પછીના મુદ્દા પર જઈએ : રૂપ. એ તો નિર્વિવાદ છે કે કવિ અથવા સર્જકને પણ સામાન્ય વ્યક્તિઓ જેવા જ અનુભવો થાય છે: જન્મ, પ્રેમ, મરણ, પ્રકૃતિ-પરિવેશ ઈત્યાદિના સંદર્ભમાં. પરંતુ એની સંવેદના તથા એની ચેતના એ અનુભવોથી અનુભૂત થઈને એમને એક નવું પરિમાણ આપે છે. આ નવું પરિમાણ, નવું રૂપ એ ભાષાની મર્યાદામાં રહીને જ સાધે છે, કહો કે ભાષાની મર્યાદાને વિસ્તારીને સાધે છે. ભાષામાં નવા પ્રકારની શક્તિ એ ઉપજાવે છે, ભાષાની શક્યતાઓને વિસ્તારે છે: | ||
'કવિને કોઈ નિમિત્તે કશીક સંવેદના થઈ : એ ઉત્કટ, અસાધારણ, ચમત્કારિક જ હોવી જોઈએ એવું પણ નથી, એને પરિણામે વ્યવહારમાં એ અમુક કાર્ય કરવા પ્રવૃત્ત થયો; એ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત હતો તે દરમિયાન કે એ કાર્ય પૂરું થયા પછી, નિરપેક્ષભાવે તાટસ્થ્યથી, એ સંવેદનના પર એ નજર નાખે ત્યારે, વ્યક્તિગત પ્રયોજનથી નિરપેક્ષ રહીને સાધેલા આ પ્રકારના abstractionથી, એ સંવેદનનું નવું જ રૂપ એ જોવા પામે છે. એ સંવેદન રસાનુભૂતિના પ્રાથમિક બીજાણું 'aesthetic monad ' રૂપે ક્રિયાશીલ બને છે. ચેતનામાં એને સ્ફોટ થતાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારની શક્તિ મુક્ત થાય છે. એને પરિણામે એ બીજાણુનું પંચીકરણ જ નહિ પણ સહસ્ત્રીકરણ થાય છે, એ આ પ્રકારના કે એથી વિરુદ્ધ પ્રકારના પૂરક સમપર્ક વિરોધી સંઘર્ષાત્મક – એવાં બીજા, ચિત્તમાં સ્મૃતિના ધૂંધળા પ્રદેશમાં વિક્ષિપ્ત નિરવયત્રીરૂપે પડેલાં, કેટલાંય સંવેદનોના મંડળને પોતા તરફ આકર્ષે છે. આ પરિવેશમાં એ મૂળ સંવેદનનું એક નવું જ રૂપ પ્રકટ થાય છે. આ રૂપમાં વ્યાપ્તિ છે, સઘનતા પણ છે, સાદૃશ્ય છે, વિરોધ પણ છે, સંવાદ છે, સંઘર્ષ પણ છે. આ બધાંનો એક સાથે સાક્ષાત્કાર થાય એ પ્રકારની શક્તિ ભાષામાં એણે ઉપજાવવી પડે છે.’ ૧૨ | 'કવિને કોઈ નિમિત્તે કશીક સંવેદના થઈ : એ ઉત્કટ, અસાધારણ, ચમત્કારિક જ હોવી જોઈએ એવું પણ નથી, એને પરિણામે વ્યવહારમાં એ અમુક કાર્ય કરવા પ્રવૃત્ત થયો; એ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત હતો તે દરમિયાન કે એ કાર્ય પૂરું થયા પછી, નિરપેક્ષભાવે તાટસ્થ્યથી, એ સંવેદનના પર એ નજર નાખે ત્યારે, વ્યક્તિગત પ્રયોજનથી નિરપેક્ષ રહીને સાધેલા આ પ્રકારના abstractionથી, એ સંવેદનનું નવું જ રૂપ એ જોવા પામે છે. એ સંવેદન રસાનુભૂતિના પ્રાથમિક બીજાણું 'aesthetic monad ' રૂપે ક્રિયાશીલ બને છે. ચેતનામાં એને સ્ફોટ થતાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારની શક્તિ મુક્ત થાય છે. એને પરિણામે એ બીજાણુનું પંચીકરણ જ નહિ પણ સહસ્ત્રીકરણ થાય છે, એ આ પ્રકારના કે એથી વિરુદ્ધ પ્રકારના પૂરક સમપર્ક વિરોધી સંઘર્ષાત્મક – એવાં બીજા, ચિત્તમાં સ્મૃતિના ધૂંધળા પ્રદેશમાં વિક્ષિપ્ત નિરવયત્રીરૂપે પડેલાં, કેટલાંય સંવેદનોના મંડળને પોતા તરફ આકર્ષે છે. આ પરિવેશમાં એ મૂળ સંવેદનનું એક નવું જ રૂપ પ્રકટ થાય છે. આ રૂપમાં વ્યાપ્તિ છે, સઘનતા પણ છે, સાદૃશ્ય છે, વિરોધ પણ છે, સંવાદ છે, સંઘર્ષ પણ છે. આ બધાંનો એક સાથે સાક્ષાત્કાર થાય એ પ્રકારની શક્તિ ભાષામાં એણે ઉપજાવવી પડે છે.’ ૧૨<ref>૧૨ ‘કિંચિત' સુરેશ જોષી, બુટાલા પ્રકાશન બીજી આ. નવેમ્બર-૧૯૭૬, પૃ. ૧૦</ref> | ||
‘કાવ્ય ભાષાનો આશ્રય લઈને ભાષાને ઉલ્લંઘી જાય છે. ભાષા પોતાના વર્ચસ્વ નીચે આપણને ખેંચી આણવાનો પ્રયત્ન કરે છે. ભાષાને સંરક્ષણાત્મક કવચરૂપે વાપરવાની વૃત્તિ પણ આપણામાં ક્યાં નથી હોતી? એમ છતાં, વ્યંજના એટલે કે શબ્દના વ્યવહારસમ્મત સંકેતથી એ બે ડગલાં દૂર કૂદી જવાની, ને એ બે ડગલાં કૂદીને શબ્દની આજુબાજુના વિશાળ અવકાશમાં અવગાહન (કે ઉર્ધ્વારોહણ;) કરવાની શક્યતા તરફ આંગળી ચીંધવાની શક્તિ જ કવિનું તો ઉપાદેય છે. કાવ્યમાત્રમાં કવિ ભાષા વડે ભાષાને ઉલ્લંઘીને શબ્દની ચારેબાજુના એ વિશાળ અવકાશનો સ્પર્શ શી રીતે કરાવે એ જાણવા-માણવાનું રસિકોને ગમે છે. ૧૩ | ‘કાવ્ય ભાષાનો આશ્રય લઈને ભાષાને ઉલ્લંઘી જાય છે. ભાષા પોતાના વર્ચસ્વ નીચે આપણને ખેંચી આણવાનો પ્રયત્ન કરે છે. ભાષાને સંરક્ષણાત્મક કવચરૂપે વાપરવાની વૃત્તિ પણ આપણામાં ક્યાં નથી હોતી? એમ છતાં, વ્યંજના એટલે કે શબ્દના વ્યવહારસમ્મત સંકેતથી એ બે ડગલાં દૂર કૂદી જવાની, ને એ બે ડગલાં કૂદીને શબ્દની આજુબાજુના વિશાળ અવકાશમાં અવગાહન (કે ઉર્ધ્વારોહણ;) કરવાની શક્યતા તરફ આંગળી ચીંધવાની શક્તિ જ કવિનું તો ઉપાદેય છે. કાવ્યમાત્રમાં કવિ ભાષા વડે ભાષાને ઉલ્લંઘીને શબ્દની ચારેબાજુના એ વિશાળ અવકાશનો સ્પર્શ શી રીતે કરાવે એ જાણવા-માણવાનું રસિકોને ગમે છે. ૧૩<ref>૧૩ 'કાવ્યચર્ચા' સુરેશ જોષી, આર. આર. શેઠની કં. પ્ર. આ. એપ્રિલ ૧૯૫૦, પૃ. ૨૪૯.</ref> | ||
સુરેશ જોષીની કાવ્યવિભાવનાનું પ્રત્યક્ષ પરિમાણ ‘ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ'માં આપણને મળે છે. કવિને થતા અનુભવનું સ્વરૂપ ભલે સામાન્ય, લૌકિક હોય પરંતુ ભાષાની શક્તિ દ્વારા અને પોતાની પ્રતિભા દ્વારા એનું રૂપ કેવું બદલાઈ જાય છે એની પ્રતીતિ શ્રી મકરન્દ દવેના કાવ્ય ‘આવો !'- ના આસ્વાદમાં મળે છે. પ્રથમ પંક્તિઓ જ છે : | સુરેશ જોષીની કાવ્યવિભાવનાનું પ્રત્યક્ષ પરિમાણ ‘ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ'માં આપણને મળે છે. કવિને થતા અનુભવનું સ્વરૂપ ભલે સામાન્ય, લૌકિક હોય પરંતુ ભાષાની શક્તિ દ્વારા અને પોતાની પ્રતિભા દ્વારા એનું રૂપ કેવું બદલાઈ જાય છે એની પ્રતીતિ શ્રી મકરન્દ દવેના કાવ્ય ‘આવો !'- ના આસ્વાદમાં મળે છે. પ્રથમ પંક્તિઓ જ છે : | ||
‘અમે રે સૂકું રૂનું પૂમડું, | {{Poem2Close}} | ||
{{Block center|<poem>‘અમે રે સૂકું રૂનું પૂમડું, | |||
તમે અત્તર રંગીલા રસદાર; | તમે અત્તર રંગીલા રસદાર; | ||
તરબોળી દ્યોને તારેતારને, | તરબોળી દ્યોને તારેતારને, | ||
વીંધો અમને વ્હાલા, આરંપાર; | વીંધો અમને વ્હાલા, આરંપાર; | ||
આવો, રે આવો હો જીવણ, આમના.’ | આવો, રે આવો હો જીવણ, આમના.’</poem>}} | ||
{{Poem2Open}} | |||
કબીર-મીરાંના ગોત્રના આ કાવ્યનો વિષય તો જૂનો અને જાણીતો છે. એ જ ભાવને કવિ કઈ રીતે વિલક્ષણ રૂપે કરાવે છે તેને સુરેશ જોષીએ આલેખ્યું છે : | કબીર-મીરાંના ગોત્રના આ કાવ્યનો વિષય તો જૂનો અને જાણીતો છે. એ જ ભાવને કવિ કઈ રીતે વિલક્ષણ રૂપે કરાવે છે તેને સુરેશ જોષીએ આલેખ્યું છે : | ||
‘લૂખુંસૂકું રૂ તો આપણે બધાંએ જોયું છે. હજુ દાદીમા સાંજને વખતે બેઠાં બેઠાં એની દીવેટ વણે છે. પણ એ રૂના તંતુએ તંતુમાં રસને પ્રવાહીને ગ્રહી લેવાની કેટલી ઉત્કટ શક્તિ છે ! વિજ્ઞાન તમને એ શક્તિનું નામ પણ પાડી આપશે, પણ કવિને એનો ખપ નથી. અત્તરને અણુએ અણુમાં શોષી લઈને તરબતર થવાનો રૂનો સ્વભાવ આબાદ પકડાય એમ આપણને લાગે છે. પણ આમાં કેવળ સુખ નથી, દુઃખ પણ છે ને તેય ભારે દુઃખ-વીંધાવાનું દુઃખ. કણેકણ વીંધાય ત્યારે નહિ, તે એક થયું નહિ !૧૪ | ‘લૂખુંસૂકું રૂ તો આપણે બધાંએ જોયું છે. હજુ દાદીમા સાંજને વખતે બેઠાં બેઠાં એની દીવેટ વણે છે. પણ એ રૂના તંતુએ તંતુમાં રસને પ્રવાહીને ગ્રહી લેવાની કેટલી ઉત્કટ શક્તિ છે ! વિજ્ઞાન તમને એ શક્તિનું નામ પણ પાડી આપશે, પણ કવિને એનો ખપ નથી. અત્તરને અણુએ અણુમાં શોષી લઈને તરબતર થવાનો રૂનો સ્વભાવ આબાદ પકડાય એમ આપણને લાગે છે. પણ આમાં કેવળ સુખ નથી, દુઃખ પણ છે ને તેય ભારે દુઃખ-વીંધાવાનું દુઃખ. કણેકણ વીંધાય ત્યારે નહિ, તે એક થયું નહિ !૧૪<ref>૧૪ ‘ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ’, સુરેશ જોષી, પૃ. ૧૧૩, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આવૃત્તિ, ૧૯૬૨.</ref> | ||
આમ, ફક્ત સીધા-સપાટ વિધાનો જ નહિ, પણ આસ્વાદમાં આ વિધાનોનું પુષ્ટીકરણ અને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ પણ આપણને મળે છે. 'કાવ્ય- ચર્ચા' માં એક સ્થળે તેઓ કહે છે: | આમ, ફક્ત સીધા-સપાટ વિધાનો જ નહિ, પણ આસ્વાદમાં આ વિધાનોનું પુષ્ટીકરણ અને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ પણ આપણને મળે છે. 'કાવ્ય- ચર્ચા' માં એક સ્થળે તેઓ કહે છે: | ||
‘કાવ્ય એટલે ભાષાની અભિવ્યક્તિની શક્તિનો સમર્થ આવિષ્કાર. આવી શક્તિના આવિષ્કારને માટે શબ્દને એના રૂઢ, શબ્દકોશમાં આપેલા, અર્થથી મુક્ત કરીને, કાવ્યમાં એવો અપૂર્વ સંદર્ભ રચીને પ્રયોજવો કે જેથી એની બધી જ સંભાવ્ય દ્યોતના પ્રકટ થઈ શકે; પછી શબ્દનો કોઈ જડ નિશ્ચિત અર્થ રહે નહીં; એને બદલે શબ્દ પોતાની આજુબાજુ અનેકવિધ સમૃદ્ધ શક્યતાઓની નિહારિકા વિસ્તારે.૧૫ | ‘કાવ્ય એટલે ભાષાની અભિવ્યક્તિની શક્તિનો સમર્થ આવિષ્કાર. આવી શક્તિના આવિષ્કારને માટે શબ્દને એના રૂઢ, શબ્દકોશમાં આપેલા, અર્થથી મુક્ત કરીને, કાવ્યમાં એવો અપૂર્વ સંદર્ભ રચીને પ્રયોજવો કે જેથી એની બધી જ સંભાવ્ય દ્યોતના પ્રકટ થઈ શકે; પછી શબ્દનો કોઈ જડ નિશ્ચિત અર્થ રહે નહીં; એને બદલે શબ્દ પોતાની આજુબાજુ અનેકવિધ સમૃદ્ધ શક્યતાઓની નિહારિકા વિસ્તારે.૧૫<ref>૧૫ 'કાવ્યચર્ચા' સુરેશ જોષી, પૃ. ૧૯૮, આર. આર. શેઠની કં. મુંબઈ, પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૯૭૧.</ref> | ||
અને એ જ પુસ્તકમાં શ્રી વિંદા કરંદીકરના કાવ્યનો આસ્વાદ કરાવતાં આનું પ્રમાણ પણ મળે છે: | અને એ જ પુસ્તકમાં શ્રી વિંદા કરંદીકરના કાવ્યનો આસ્વાદ કરાવતાં આનું પ્રમાણ પણ મળે છે: | ||
પ્રથમ પંક્તિમાં જે મન ‘અપારદર્શક' હતું તેને માટે કવિ બીજું સાર્થક વિશેષણ યોજે છે : 'પ્રમાથી', આ 'પ્રમાથી'નાં ઘણાં બધાં અર્થવર્તુળો આપણા મનમાં વિસ્તરે છે : જેને નાથવું મુશ્કેલ છે તે, ઉગ્ર મન્થનો અનુભવનાર, ઉદંડ, અનેક પ્રકારના સંઘર્ષોની નાગચૂડમાં ભીંસાતું વગેરે. આ બધા જ સંકેતા Male energyનો અધ્યાસ મનમાં જગાડે છે. આવી પ્રબળ દુર્દમ્ય શક્તિ માત્ર એક નસને છેદવાથી નષ્ટ થઈ જાય છે! અહી પુરુષત્વના છેદન-castration-નું સૂચન રહ્યું છે.૧૬ | પ્રથમ પંક્તિમાં જે મન ‘અપારદર્શક' હતું તેને માટે કવિ બીજું સાર્થક વિશેષણ યોજે છે : 'પ્રમાથી', આ 'પ્રમાથી'નાં ઘણાં બધાં અર્થવર્તુળો આપણા મનમાં વિસ્તરે છે : જેને નાથવું મુશ્કેલ છે તે, ઉગ્ર મન્થનો અનુભવનાર, ઉદંડ, અનેક પ્રકારના સંઘર્ષોની નાગચૂડમાં ભીંસાતું વગેરે. આ બધા જ સંકેતા Male energyનો અધ્યાસ મનમાં જગાડે છે. આવી પ્રબળ દુર્દમ્ય શક્તિ માત્ર એક નસને છેદવાથી નષ્ટ થઈ જાય છે! અહી પુરુષત્વના છેદન-castration-નું સૂચન રહ્યું છે.૧૬<ref>૧૬ 'કાવ્યચર્ચા' સુરેશ જોષી, પૃ. ૨૬૪, આર. આર. શેઠ, મુંબઈ, પ્ર. આ. ૧૯૭૧ </ref> | ||
ભાષાની પડછે છે મૌનનો પ્રદેશ. પરંતુ એ બંને વચ્ચે કોઈ ઊંચી દીવાલ નથી, કે કાંટાળી વાડ નથી. દરિયો વિસ્તરતો વિસ્તરતો રેતીમાં ભળી જાય તેવું જ ભાષા અને મૌનનું છે. કાવ્યવિભાવના શાસ્ત્રાભ્યાસમાંથી જ જો જન્મી હોય તો અધૂરી કહેવાય. શાસ્ત્રાભ્યાસની સાથે સાથે જ કાવ્યાસ્વાદમાંથી પણ એક દૃષ્ટિ જન્મે છે જે આપણી વિભાવનાને જુદા સ્તર પર લઈ જાય છે. સુરેશ જોષીમાં આવી દૃષ્ટિનો સહયોગ પણ ખાસ્સો રહ્યો છેઃ | ભાષાની પડછે છે મૌનનો પ્રદેશ. પરંતુ એ બંને વચ્ચે કોઈ ઊંચી દીવાલ નથી, કે કાંટાળી વાડ નથી. દરિયો વિસ્તરતો વિસ્તરતો રેતીમાં ભળી જાય તેવું જ ભાષા અને મૌનનું છે. કાવ્યવિભાવના શાસ્ત્રાભ્યાસમાંથી જ જો જન્મી હોય તો અધૂરી કહેવાય. શાસ્ત્રાભ્યાસની સાથે સાથે જ કાવ્યાસ્વાદમાંથી પણ એક દૃષ્ટિ જન્મે છે જે આપણી વિભાવનાને જુદા સ્તર પર લઈ જાય છે. સુરેશ જોષીમાં આવી દૃષ્ટિનો સહયોગ પણ ખાસ્સો રહ્યો છેઃ | ||
‘કવિતામાં શબ્દોનું રૂપ પણ કાંઈક આવું જ હોવું ઘટે... સાચી કવિતાની કદાચ આ પણ એક કસોટી હોય - એણે આપણા કેટલા શબ્દોના કોલાહલનો મૌનમાં મોક્ષ સાધી આપ્યો, ન જાને! ’૧૭ | ‘કવિતામાં શબ્દોનું રૂપ પણ કાંઈક આવું જ હોવું ઘટે... સાચી કવિતાની કદાચ આ પણ એક કસોટી હોય - એણે આપણા કેટલા શબ્દોના કોલાહલનો મૌનમાં મોક્ષ સાધી આપ્યો, ન જાને! ’૧૭<ref>૧૭ ‘જનાન્તિકે’, સુરેશ જોષી, પૃ.. ૪૩, સ્વાતિ પ્રકાશન, ફેબ્રુઆરી, ૧૯૬૫</ref> | ||
કવિકર્મ પરત્વે તથા કાવ્યના કાવ્યત્વ પરત્વે તેઓ સભાન છે એટલું જ નહિ, પરંતુ ઉદાહરણ સહિત 'કિંચિત'માં 'કાવ્યનો આસ્વાદ' નામક લેખમાં તે અંગે સ્પષ્ટતા પણ કરી છે. અનુભવનું વર્ણન માત્ર કાવ્ય નથી બનતું. ભાષા, છંદ, ભાવસંદર્ભ આ સર્વ સામગ્રીનું સંવિધાન કાવ્યરચનામાં અનિવાર્ય બને છે. આ સંવિધાનની પ્રક્રિયા તેઓ કંઈક આ રીતે સ્કૂટ કરે છે : | કવિકર્મ પરત્વે તથા કાવ્યના કાવ્યત્વ પરત્વે તેઓ સભાન છે એટલું જ નહિ, પરંતુ ઉદાહરણ સહિત 'કિંચિત'માં 'કાવ્યનો આસ્વાદ' નામક લેખમાં તે અંગે સ્પષ્ટતા પણ કરી છે. અનુભવનું વર્ણન માત્ર કાવ્ય નથી બનતું. ભાષા, છંદ, ભાવસંદર્ભ આ સર્વ સામગ્રીનું સંવિધાન કાવ્યરચનામાં અનિવાર્ય બને છે. આ સંવિધાનની પ્રક્રિયા તેઓ કંઈક આ રીતે સ્કૂટ કરે છે : | ||
‘કોઈને એકલતાનો અનુભવ થતો હોય તો તે વર્ણવવાને ‘મને એકલું એકલું લાગે છે' એમ જો એ કહે... આ પ્રક્રિયાઓમાંથી પસાર થવાને કારણે, વ્યક્તિનિરપેક્ષ સદાને માટે આસ્વાદ્ય એવી કલાકૃતિ બની રહે છે.૧૮ | ‘કોઈને એકલતાનો અનુભવ થતો હોય તો તે વર્ણવવાને ‘મને એકલું એકલું લાગે છે' એમ જો એ કહે... આ પ્રક્રિયાઓમાંથી પસાર થવાને કારણે, વ્યક્તિનિરપેક્ષ સદાને માટે આસ્વાદ્ય એવી કલાકૃતિ બની રહે છે.૧૮<ref>૧૮ ‘કિંચિત’ પૃ. ૬-૭, બુટાલા પ્રકાશન, વડોદરા-૧, બીજી આવૃત્તિ, નવેમ્બર ૧૯૭૬</ref> | ||
‘સંગીતમાં સમયના પ્રવાહનો સાક્ષાત્કાર થાય છે; ચિત્ર અને સ્થાપત્ય કે શિલ્પમાં સ્થળનાં પરિમાણનું પુનર્વિધાન દેખાય છે. કવિતામાં કવિ એકી સાથે આ બંનેને સિદ્ધ કરે છે.’૧૯ | ‘સંગીતમાં સમયના પ્રવાહનો સાક્ષાત્કાર થાય છે; ચિત્ર અને સ્થાપત્ય કે શિલ્પમાં સ્થળનાં પરિમાણનું પુનર્વિધાન દેખાય છે. કવિતામાં કવિ એકી સાથે આ બંનેને સિદ્ધ કરે છે.’૧૯<ref>૧૯ એજન, પાન ૯</ref> | ||
કાવ્યની ભાષામાં બે તત્વોનું સાયુજ્ય હોય છે: ધ્વનિ અને અર્થ. શબ્દ અને અર્થના સહિતત્ત્વને પ્રાચીન સમયથી મહત્ત્વ અપાયું છે. કવિતામાં સમયના પ્રવાહનો અને સ્થળના પરિમાણનો જે સહિત અનુભવ થાય છે તે ભાષાના ધ્વનિ અને અર્થને કારણે. આ સંદર્ભમાં શ્રી જયંત પાઠકનો એક લેખ યાદ આવે છે, 'કવિતા : વસ્તુ અને વ્યાકરણ' એમાં કાવ્યભાષાની વાત તેઓ આ પ્રમાણે કરે છે: | કાવ્યની ભાષામાં બે તત્વોનું સાયુજ્ય હોય છે: ધ્વનિ અને અર્થ. શબ્દ અને અર્થના સહિતત્ત્વને પ્રાચીન સમયથી મહત્ત્વ અપાયું છે. કવિતામાં સમયના પ્રવાહનો અને સ્થળના પરિમાણનો જે સહિત અનુભવ થાય છે તે ભાષાના ધ્વનિ અને અર્થને કારણે. આ સંદર્ભમાં શ્રી જયંત પાઠકનો એક લેખ યાદ આવે છે, 'કવિતા : વસ્તુ અને વ્યાકરણ' એમાં કાવ્યભાષાની વાત તેઓ આ પ્રમાણે કરે છે: | ||
'કાવ્યની ભાષામાં બે તત્વોની પ્રવૃત્તિ જણાય છે: ધ્વનિ અથવા નાદની અને વાચાની. ઉદ્દગારની પહેલાંનો સંબંધ સંગીત સાથે છે ને એમાં લય, તાલ, છંદ આદિનો સમાવેશ થાય છે, બીજાનો સંબંધ અર્થ સાથે છે ને એમાં કાવ્યની બધી ભાવસંપત્તિનો સમાવેશ થાય છે. કાવ્યની ભાષા માત્ર સંગીત જ નથી આપતી. બન્ને તત્ત્વો મળીને કાવ્યને એક બહુપાર્શ્વ સંકુલ રચના બનાવે છે. એ નથી કેવળ સંગીત કે નથી કેવળ વાચા. માત્ર સંગીત હોત તો કાવ્ય અર્થલીલાથી વંચિત રહેત ને કેવળ અર્થયુક્ત ઉદ્ગાર હોત તો એ ગદ્યથી વધારે આકર્ષક ન હોત.'૨૦ | 'કાવ્યની ભાષામાં બે તત્વોની પ્રવૃત્તિ જણાય છે: ધ્વનિ અથવા નાદની અને વાચાની. ઉદ્દગારની પહેલાંનો સંબંધ સંગીત સાથે છે ને એમાં લય, તાલ, છંદ આદિનો સમાવેશ થાય છે, બીજાનો સંબંધ અર્થ સાથે છે ને એમાં કાવ્યની બધી ભાવસંપત્તિનો સમાવેશ થાય છે. કાવ્યની ભાષા માત્ર સંગીત જ નથી આપતી. બન્ને તત્ત્વો મળીને કાવ્યને એક બહુપાર્શ્વ સંકુલ રચના બનાવે છે. એ નથી કેવળ સંગીત કે નથી કેવળ વાચા. માત્ર સંગીત હોત તો કાવ્ય અર્થલીલાથી વંચિત રહેત ને કેવળ અર્થયુક્ત ઉદ્ગાર હોત તો એ ગદ્યથી વધારે આકર્ષક ન હોત.'૨૦<ref>૨૦ કવિતા : વસ્તુ અને વ્યાકરણ (થોડીક વિચારણા), જયંત પાઠક, અધીત-૫, પાન ૫-૬, ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ.</ref> | ||
કવિકર્મ અંગે કે સર્જકની વિશેષતા અંગે આજ સુધી અનેક વિવેચકોએ ચર્ચા-વિચારણા કરી છે. કવિકર્મ એ સાહિત્યમીમાંસાનાં પાયાનો પ્રશ્ન કહી શકાય. આ પહેલાં આપણે જોયું કે ગુજરાતી વિવેચનમાં ‘ભાષા'ના પ્રયોજન પરત્વેની સભાનતાનું પ્રમાણ સુરેશ જોષીમાં તેમના પુરોગામીઓ કરતાં ઘણે અંશે વધુ મળે છે. તેમજ મૌલિક અનુદાન પણ તેમનું રહ્યું છે. એ જ રીતે, કવિકર્મ પ્રત્યે પણ તેઓ વિશિષ્ટ અભિગમ દર્શાવે છે. આ પહેલાં કાવ્યના વિષયને અનન્ય મહત્ત્વ અપાતું રહ્યું હતું. છંદ, અલંકાર, ભાવસંદર્ભ ઇત્યાદિને સામગ્રી લેખે મહત્ત્વ અપાતું પરંતુ કાવ્યવિષયની ચર્ચા જ અગ્રણી રહેતી. સુરેશ જોષી કાવ્યવિષયને સ્થાનભ્રષ્ટ કરીને ભાષા, છંદ, ભાવસંદર્ભના વિશિષ્ટ સંવિધાનને કવિકર્મના વિશેષરૂપે સ્થાપે છે. '૨૧ | કવિકર્મ અંગે કે સર્જકની વિશેષતા અંગે આજ સુધી અનેક વિવેચકોએ ચર્ચા-વિચારણા કરી છે. કવિકર્મ એ સાહિત્યમીમાંસાનાં પાયાનો પ્રશ્ન કહી શકાય. આ પહેલાં આપણે જોયું કે ગુજરાતી વિવેચનમાં ‘ભાષા'ના પ્રયોજન પરત્વેની સભાનતાનું પ્રમાણ સુરેશ જોષીમાં તેમના પુરોગામીઓ કરતાં ઘણે અંશે વધુ મળે છે. તેમજ મૌલિક અનુદાન પણ તેમનું રહ્યું છે. એ જ રીતે, કવિકર્મ પ્રત્યે પણ તેઓ વિશિષ્ટ અભિગમ દર્શાવે છે. આ પહેલાં કાવ્યના વિષયને અનન્ય મહત્ત્વ અપાતું રહ્યું હતું. છંદ, અલંકાર, ભાવસંદર્ભ ઇત્યાદિને સામગ્રી લેખે મહત્ત્વ અપાતું પરંતુ કાવ્યવિષયની ચર્ચા જ અગ્રણી રહેતી. સુરેશ જોષી કાવ્યવિષયને સ્થાનભ્રષ્ટ કરીને ભાષા, છંદ, ભાવસંદર્ભના વિશિષ્ટ સંવિધાનને કવિકર્મના વિશેષરૂપે સ્થાપે છે. '૨૧<ref>૨૧ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૧૬-૧૭, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | ||
‘નિર્દોષ ને નિર્મળ આંખ તારી' એ શ્રી હરિશ્ચંદ્ર ભટ્ટના કાવ્યના આસ્વાદમાં તેમણે આ કવિકર્મને સ-દૃષ્ટાંત સ્પષ્ટ કર્યું છેઃ | ‘નિર્દોષ ને નિર્મળ આંખ તારી' એ શ્રી હરિશ્ચંદ્ર ભટ્ટના કાવ્યના આસ્વાદમાં તેમણે આ કવિકર્મને સ-દૃષ્ટાંત સ્પષ્ટ કર્યું છેઃ | ||
‘આ ‘ફૂંક' શબ્દમાં દીપનિર્વાણનું સૂચન છે. વસંતમાં કળી ખરી પડી, એ એક વિરોધ અને વસંતની ફૂંકથી ખરી પડી, એ બીજો વિરોધ- આ બેને કારણે અત્યંત સંયતરૂપ પ્રગટ થતી વેદના પણ વેધક બની રહે છે. આગલી બે પંક્તિના અગિયાર અક્ષરના ચાલ્યા આવતા છંદ પછી ત્રીજી પંક્તિમાં કવિનો નિઃશ્વાસ જ જાણે 'અરે' ને ઉદ્દગારથી વિસ્તરીને બાર અક્ષરના વંશસ્થમાં પરિણમે છે. નિઃશ્વાસનો પ્રસાર અને એનો આપણા ચિત્તમાં પ્રલંબ બનીને વિસ્તરતો પડઘો – આ પ્રકારની છંદની યોજના સહજ જ સિદ્ધ કરી આપે છે. કાલિદાસે એના ‘વિલાપો' માં કરેલી વેતાલીયની આપણને યાદ આવે છે. છેલ્લે સંચિત થયેલો વિરોધ એક વજન બનીને છાતીને રુંધતા ડૂમાની જેમ આપણને રુંધી રહેતો હોય એવો આપણને અનુભવ થાય છે, તે કવિએ શરૂઆતથી જ યોજેલી આ અત્યંત નહિ એવા સૂક્ષ્મ, છતાં અંતમાં વેધક બનતા વિરોધની ક્રમિક યોજનાને કારણે. આથી જ મૃત્યુની અસંગતિ આપણી આગળ ઉત્કટ રીતે પ્રકટ થાય છે.’૨૨ | ‘આ ‘ફૂંક' શબ્દમાં દીપનિર્વાણનું સૂચન છે. વસંતમાં કળી ખરી પડી, એ એક વિરોધ અને વસંતની ફૂંકથી ખરી પડી, એ બીજો વિરોધ- આ બેને કારણે અત્યંત સંયતરૂપ પ્રગટ થતી વેદના પણ વેધક બની રહે છે. આગલી બે પંક્તિના અગિયાર અક્ષરના ચાલ્યા આવતા છંદ પછી ત્રીજી પંક્તિમાં કવિનો નિઃશ્વાસ જ જાણે 'અરે' ને ઉદ્દગારથી વિસ્તરીને બાર અક્ષરના વંશસ્થમાં પરિણમે છે. નિઃશ્વાસનો પ્રસાર અને એનો આપણા ચિત્તમાં પ્રલંબ બનીને વિસ્તરતો પડઘો – આ પ્રકારની છંદની યોજના સહજ જ સિદ્ધ કરી આપે છે. કાલિદાસે એના ‘વિલાપો' માં કરેલી વેતાલીયની આપણને યાદ આવે છે. છેલ્લે સંચિત થયેલો વિરોધ એક વજન બનીને છાતીને રુંધતા ડૂમાની જેમ આપણને રુંધી રહેતો હોય એવો આપણને અનુભવ થાય છે, તે કવિએ શરૂઆતથી જ યોજેલી આ અત્યંત નહિ એવા સૂક્ષ્મ, છતાં અંતમાં વેધક બનતા વિરોધની ક્રમિક યોજનાને કારણે. આથી જ મૃત્યુની અસંગતિ આપણી આગળ ઉત્કટ રીતે પ્રકટ થાય છે.’૨૨<ref>૨૨ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૩૮, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | ||
કવિકર્મની તેમની સમજ ઉપરોક્ત દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. એકલતાની અનુભૂતિનું કાવ્યમય રૂપાન્તર કઈ રીતે સિદ્ધ થાય છે તે એમણે 'કિંચિત'માં વિશદ રૂપે સ્પષ્ટ કર્યું છે, તે આપણે જોયું. આપણી સંવેદના, તેની ઇન્દ્રિય- ગ્રાહ્યતા, બાહ્યસૃષ્ટિમાં એને અનુરૂપ – એના આલંબન કે ઉદ્દીપનરૂપ - પ્રતિરૂપો, તથા શબ્દોના ધ્વનિ – આ સર્વના સંમિશ્રણથી, એક રાસાયણિક પ્રક્રિયાને અંતે કાવ્ય બને છે. આ પ્રક્રિયામાં ઇન્દ્રિયોના પરિમાણ પણ ક્યારેક બદલાઈ જાય છે. જે અદૃશ્ય છે તે દૃશ્ય બને છે, સ્પર્શ્ય છે તે શ્રવણીય બને છે. ‘ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ'માં 'સાગર અને શશી' નો આસ્વાદ કરાવતાં તેઓ આ જ ભૂમિકાનો આધાર લેતા જણાય છે: | કવિકર્મની તેમની સમજ ઉપરોક્ત દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. એકલતાની અનુભૂતિનું કાવ્યમય રૂપાન્તર કઈ રીતે સિદ્ધ થાય છે તે એમણે 'કિંચિત'માં વિશદ રૂપે સ્પષ્ટ કર્યું છે, તે આપણે જોયું. આપણી સંવેદના, તેની ઇન્દ્રિય- ગ્રાહ્યતા, બાહ્યસૃષ્ટિમાં એને અનુરૂપ – એના આલંબન કે ઉદ્દીપનરૂપ - પ્રતિરૂપો, તથા શબ્દોના ધ્વનિ – આ સર્વના સંમિશ્રણથી, એક રાસાયણિક પ્રક્રિયાને અંતે કાવ્ય બને છે. આ પ્રક્રિયામાં ઇન્દ્રિયોના પરિમાણ પણ ક્યારેક બદલાઈ જાય છે. જે અદૃશ્ય છે તે દૃશ્ય બને છે, સ્પર્શ્ય છે તે શ્રવણીય બને છે. ‘ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ'માં 'સાગર અને શશી' નો આસ્વાદ કરાવતાં તેઓ આ જ ભૂમિકાનો આધાર લેતા જણાય છે: | ||
‘જે દૃષ્ટિગોચર હતું તેનું પરિમાણ બદલી નાખીને ઘ્રાણેન્દ્રિયના પરિમાણમાં મૂકી દીધું. અનુભૂતિના વ્યાપકતાની માત્રાને વિસ્તારવાને કવિ આ રીતે ઇન્દ્રિયોનાં પરિમાણને બદલી નાંખે છે, વિસ્તારે છે. વ્યવહારજગતમાં આપણે તે તે ઇન્દ્રિયોનાં દૃઢ પરિમાણોમાં રહીને યંત્રવત જીવીએ છીએ. કવિ એ પરિમાણની સીમાને ભૂંસી નાખે છે. સાગર ઉપર ઊભેલો શશી દૃષ્ટિગોચર હતો. તેને ઘ્રાણેન્દ્રિયગોચર બનાવી દીધો. આ રીતે ચંદ્રના અનુભવમાં કશાક અનનુભૂત તત્ત્વનો પ્રવેશ થયો; એ અનુભવનું રહસ્ય વિસ્તર્યું. સાચો કવિ હમેશાં આવો વિસ્તાર સાધી આપે છે. એ જે પ્રાકૃતિક દૃશ્ય જુએ છે અને એ દૃશ્ય જોવાથી એના ચિત્તમાં જે પ્રતિભાવ જાગે છે, તે આ બે બિન્દુની વચ્ચે ભાવકને વિહરવાને માટે એ સારા સરખા વિસ્તારની સગવડ કરી આપે છે. એણે યોજેલાં પ્રતીકો, એણે યોજેલી શબ્દાવલી આ વિસ્તારને ઉપકારક નીવડે છે. પ્રાકૃતિક દૃશ્ય અને તેથી થતા પ્રતિભાવનો સંબંધ, ઊંચી કોટિના કવિમાં, કદીય બીજગણિતના સમીકરણ જેવો હોતો નથી.૨૩ | ‘જે દૃષ્ટિગોચર હતું તેનું પરિમાણ બદલી નાખીને ઘ્રાણેન્દ્રિયના પરિમાણમાં મૂકી દીધું. અનુભૂતિના વ્યાપકતાની માત્રાને વિસ્તારવાને કવિ આ રીતે ઇન્દ્રિયોનાં પરિમાણને બદલી નાંખે છે, વિસ્તારે છે. વ્યવહારજગતમાં આપણે તે તે ઇન્દ્રિયોનાં દૃઢ પરિમાણોમાં રહીને યંત્રવત જીવીએ છીએ. કવિ એ પરિમાણની સીમાને ભૂંસી નાખે છે. સાગર ઉપર ઊભેલો શશી દૃષ્ટિગોચર હતો. તેને ઘ્રાણેન્દ્રિયગોચર બનાવી દીધો. આ રીતે ચંદ્રના અનુભવમાં કશાક અનનુભૂત તત્ત્વનો પ્રવેશ થયો; એ અનુભવનું રહસ્ય વિસ્તર્યું. સાચો કવિ હમેશાં આવો વિસ્તાર સાધી આપે છે. એ જે પ્રાકૃતિક દૃશ્ય જુએ છે અને એ દૃશ્ય જોવાથી એના ચિત્તમાં જે પ્રતિભાવ જાગે છે, તે આ બે બિન્દુની વચ્ચે ભાવકને વિહરવાને માટે એ સારા સરખા વિસ્તારની સગવડ કરી આપે છે. એણે યોજેલાં પ્રતીકો, એણે યોજેલી શબ્દાવલી આ વિસ્તારને ઉપકારક નીવડે છે. પ્રાકૃતિક દૃશ્ય અને તેથી થતા પ્રતિભાવનો સંબંધ, ઊંચી કોટિના કવિમાં, કદીય બીજગણિતના સમીકરણ જેવો હોતો નથી.૨૩<ref>૨૩ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૧૬-૧૭, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આવૃત્તિ ૧૯૬૨.</ref> | ||
એક કવિતાના આસ્વાદમાં શરૂ થયેલી વાત ઉચ્ચ કોટિના કવિના લક્ષણો સુધી વિસ્તરે છે. વળી ઉપરોક્ત બંને દૃષ્ટાંતો દ્વારા સ્પષ્ટ વિદિત છે. ભારતીય કાવ્યશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતાની સમજ તથા પાશ્ચાત્ય કાવ્યતત્ત્વમર્મજ્ઞો જેમકે વાલેરી, એલિયટ, રિલ્કેની વિચારસરણીની પરોક્ષ અસર. આગળ જતાં ‘લ્હેંકતા લીમડા હેઠ' કવિતાની વાત કરતાં સુરેશ જોષી કહે છે : | એક કવિતાના આસ્વાદમાં શરૂ થયેલી વાત ઉચ્ચ કોટિના કવિના લક્ષણો સુધી વિસ્તરે છે. વળી ઉપરોક્ત બંને દૃષ્ટાંતો દ્વારા સ્પષ્ટ વિદિત છે. ભારતીય કાવ્યશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતાની સમજ તથા પાશ્ચાત્ય કાવ્યતત્ત્વમર્મજ્ઞો જેમકે વાલેરી, એલિયટ, રિલ્કેની વિચારસરણીની પરોક્ષ અસર. આગળ જતાં ‘લ્હેંકતા લીમડા હેઠ' કવિતાની વાત કરતાં સુરેશ જોષી કહે છે : | ||
‘આપણા હૃદયની નાજુક છટકિયાળ, સહેજ સરખા સ્પર્શથી અળપાઈ જનારી એવી, દરેક લાગણીનું પ્રતિરૂપ સૃષ્ટિમાં છે. એ લાગણીનો એ પ્રતિરૂપ સાથેનો સંબંધ જોડી આપીએ, ત્યારે જ એ લાગણીને સાચું અસ્તિત્વ પ્રાપ્ત થયું કહેવાય. કવિ આટલું કરી આપે. પછી તમે એને ગાયા કરો. માર્ગ મોકળો થઈ ગયો, વિહાર કર્યા કરો. જર્મન કવિ રિલ્કેને કાવ્ય સર્જનની સાધના દરમિયાન આ સત્યની દૃઢ પ્રતીતિ થઈ હતી ને એણે કહ્યું હતું : '...even for what is most delicate and inapprehensible within us nature has sensuous equivalents that must be discoverable. લાગણીને શબ્દ દ્વારા યોજાતા એવા પ્રતિરૂપથી પ્રકટ કરવી કે શબ્દ વ્યવધાનરૂપ ન બને. એ લાગણીનો અર્થ ન સમજાવે. એને આસ્વાદ્ય આકારરૂપે સંવેદ્ય બનાવે.’૨૪ | ‘આપણા હૃદયની નાજુક છટકિયાળ, સહેજ સરખા સ્પર્શથી અળપાઈ જનારી એવી, દરેક લાગણીનું પ્રતિરૂપ સૃષ્ટિમાં છે. એ લાગણીનો એ પ્રતિરૂપ સાથેનો સંબંધ જોડી આપીએ, ત્યારે જ એ લાગણીને સાચું અસ્તિત્વ પ્રાપ્ત થયું કહેવાય. કવિ આટલું કરી આપે. પછી તમે એને ગાયા કરો. માર્ગ મોકળો થઈ ગયો, વિહાર કર્યા કરો. જર્મન કવિ રિલ્કેને કાવ્ય સર્જનની સાધના દરમિયાન આ સત્યની દૃઢ પ્રતીતિ થઈ હતી ને એણે કહ્યું હતું : '...even for what is most delicate and inapprehensible within us nature has sensuous equivalents that must be discoverable. લાગણીને શબ્દ દ્વારા યોજાતા એવા પ્રતિરૂપથી પ્રકટ કરવી કે શબ્દ વ્યવધાનરૂપ ન બને. એ લાગણીનો અર્થ ન સમજાવે. એને આસ્વાદ્ય આકારરૂપે સંવેદ્ય બનાવે.’૨૪<ref>૨૪ એજન, પાન ૪૩</ref> | ||
શબ્દોને જુદે જુદે સ્થળે દેશાટન કરવા મોકલવા જોઈએ એની જે એમણે વાત કરી હતી, એને મળતી રિલ્કેની એક વાત ઉમાશંકર જોષીએ નોંધી છે: | શબ્દોને જુદે જુદે સ્થળે દેશાટન કરવા મોકલવા જોઈએ એની જે એમણે વાત કરી હતી, એને મળતી રિલ્કેની એક વાત ઉમાશંકર જોષીએ નોંધી છે: | ||
‘અને જીવનના વિવિધ અનુભવોના સ્મરણોનો મધપૂડો કવિચિત્તમાં રચાવો જોઈએ એમ રિલ્કે ઉમેરે છે. ‘એકમેકથી જુદી એવી અનેક પ્રેમરાત્રિઓની, પ્રસવવેદનાથી પીડાતી સ્ત્રીઓની ચીસોની અને હળવી ફૂલ બનેલી, ફીકીફચ, પોતાનામાં ગરક બનીને જંપી ગયેલી સદ્ય:પ્રસૂતાઓની સ્મૃતિઓ હોવી જોઈએ. વળી માણસને મૃત્યુ પામી રહેલાઓની પાસે પણ બેસવાનો અનુભવ હોવો જોઈએ. ખુલ્લી બારીઓ અને ગમે તેવા અવાજોવાળા ઓરડામાં મૃતદેહ પડખે બેસવાનો ૫ણ પ્રસંગ આવ્યો હોવો જોઈએ અને છતાં સ્મરણો હોવાં એ જ પૂરતું નથી. સ્મરણો ઘણા થઈ જાય ત્યારે એમને વિસારે પાડવાની પણ માણસમાં શક્તિ હોવી જોઈએ અને તેઓ પાછાં દેખા દે ત્યાં સુધી રાહ જોવાની ગંજાવર ધીરજ પણ માણસમાં હોવી ઘટે. કેમ કે ખુદ સ્મરણો એ જ તો કામનાં છે. જ્યારે તે આપણી અંદર લોહીમાં ફેરવાઈ જાય, દૃષ્ટિપાત અને અભિનયમાં પલટાઈ જાય, અનામી બની જાય, આપણી જાતથી હવે જુદાં પાડી જ ન શકાય - ત્યારે જ માત્ર એવું બની શકે કે કોઈ વિરલ ઘડીએ કાવ્યનો પ્રથમ શબ્દ એમની વચ્ચેથી ઉદય પામે અને આગળ ગતિ કરે.’૨૫<ref>૨૫ 'કવિની સાધના' ઉમાશંકર જોષી, પાન ૨૦-૨૧, ૧લી આ. ૧૯૬૧, વોરા એન્ડ કં. મુંબઈ.</ref> | ‘અને જીવનના વિવિધ અનુભવોના સ્મરણોનો મધપૂડો કવિચિત્તમાં રચાવો જોઈએ એમ રિલ્કે ઉમેરે છે. ‘એકમેકથી જુદી એવી અનેક પ્રેમરાત્રિઓની, પ્રસવવેદનાથી પીડાતી સ્ત્રીઓની ચીસોની અને હળવી ફૂલ બનેલી, ફીકીફચ, પોતાનામાં ગરક બનીને જંપી ગયેલી સદ્ય:પ્રસૂતાઓની સ્મૃતિઓ હોવી જોઈએ. વળી માણસને મૃત્યુ પામી રહેલાઓની પાસે પણ બેસવાનો અનુભવ હોવો જોઈએ. ખુલ્લી બારીઓ અને ગમે તેવા અવાજોવાળા ઓરડામાં મૃતદેહ પડખે બેસવાનો ૫ણ પ્રસંગ આવ્યો હોવો જોઈએ અને છતાં સ્મરણો હોવાં એ જ પૂરતું નથી. સ્મરણો ઘણા થઈ જાય ત્યારે એમને વિસારે પાડવાની પણ માણસમાં શક્તિ હોવી જોઈએ અને તેઓ પાછાં દેખા દે ત્યાં સુધી રાહ જોવાની ગંજાવર ધીરજ પણ માણસમાં હોવી ઘટે. કેમ કે ખુદ સ્મરણો એ જ તો કામનાં છે. જ્યારે તે આપણી અંદર લોહીમાં ફેરવાઈ જાય, દૃષ્ટિપાત અને અભિનયમાં પલટાઈ જાય, અનામી બની જાય, આપણી જાતથી હવે જુદાં પાડી જ ન શકાય - ત્યારે જ માત્ર એવું બની શકે કે કોઈ વિરલ ઘડીએ કાવ્યનો પ્રથમ શબ્દ એમની વચ્ચેથી ઉદય પામે અને આગળ ગતિ કરે.’૨૫<ref>૨૫ 'કવિની સાધના' ઉમાશંકર જોષી, પાન ૨૦-૨૧, ૧લી આ. ૧૯૬૧, વોરા એન્ડ કં. મુંબઈ.</ref> | ||
| Line 97: | Line 99: | ||
<ref>૨૧ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૧૬-૧૭, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | <ref>૨૧ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૧૬-૧૭, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | ||
<ref>૨૨ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૩૮, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | <ref>૨૨ 'ગુજરાતી કવિતાનો આસ્વાદ', સુરેશ જોષી, પાન ૩૮, ચેતન પ્રકાશન ગૃહ, વડોદરા, ૧લી આ. ૧૯૬૨.</ref> | ||