ઈશ્વર પેટલીકર : ગુજરાતી ગ્રંથકાર શ્રેણી/પેટલીકરની નવલકથાઓ: Difference between revisions

{{SetTitle}}

બે ડઝનથી પણ વધારે નવકથાઓ લખનાર પેટલીકર સૌ પ્રથમ ‘જનમટીપ’ નામની નવલકથા લઈને ૧૯૪૪માં ગુજરાતી નવલકથાકાર તરીકે દીક્ષિત થયા હતા. ચરોતરનો ગ્રામીણ સમાજ પોતના વતનના નાતે સ્વાભાવિક જ એમના શ્વાસોચ્છ્‌વાસમાં ભળી ગયો હતો. એમણે બાળપણ જ નહીં, યુવાનીનાં ઘણા વર્ષો એ સમાજ વચ્ચે જ ગાળેલાં. એ સમાજનું જનજીવન, એ પ્રદેશની ભાષામાં એમના અલગ પ્રશ્નો સાતે સૌ પ્રથમવાર સાહિત્યનો વિષય બનીને આવે છે. એ પહેલાં તળપદા જીવનને તળપદી ભાષામાં સાહિત્યમાં ઢાળવાનું કાર્ય ઉમાશંકર જોશીએ ‘સાપના ભારા’માં (૧૯૩૮ની આસપાસ); ઝવેરચંદ મેઘાણીએ ‘સોરઠ તારાં વહેતાં પાણી’માં (૧૯૩૮ની આસપાસ) અને પન્નાલાલ પટેલ ‘વળામણાં’ તથા ‘મળેલા જીવ’- માં (૧૯૪૦-૪૧ની આસપાસ) કરેલું એ સુવિદિત છે. ઈશ્વર પેટલીકર માટે આ બધું ભૂમિકારૂપ હતું. મેઘાણી અને પન્નાલાલના સર્જનથી એ એ કાળે, એમની વાચનભૂખ હોવાથી, પરિચિત હતા. અન્ય પણ ઘણું વાંચેલું.

‘જનમટીપ’ નાયિકાપ્રધાન નવલકથા છે. એનો નાયક ભીમો કૃતિમાં મહદંશે હાજર છે અને એનું કાઠું પણ નીકળેલું છે, એના વ્યક્તિત્વનો પરિચય એકાધિક પ્રસંગોમાં મળતો હોવા છતાં નવલકથાના કેન્દ્રમાં તો એની નાયિકા ચંદા જ છે, એ બધા સ્થળકળમાં વ્યાપ્ત છે અને એના પ્રભાવથી કૃતિમાં મુખ્ય પાત્ર (પ્રોટેગૉનિસ્ટ), –ધુરાવાહક તરીકે એ જ નજર સામે તરવર્યા કરે છે. કૃતિમાં બનતી ઘટનાઓનું અને પતિ-સસરાની સક્રિયતાનું ચાલક બળ પણ ચંદા જ છે.

પેટલીકરે ચરોતરની પાટણવાડિયા કોમના જીવનનો પરિવેશ પસંદ કર્યો છે. એ લોકોનાં પેઢીદરપેઢી ચાલ્યાં આવતાં વેર, એ વેરની બાકી વસૂલાતો, એમનો ઘરસંસાર, એમનાં લગ્નો અને રિવાજો, એમની મહેનત-મજૂરી અને ટેક, એમની સીમ અને વસ્તીમાં ચાલતી વેરવસૂલાતની યોજનાઓ ઇત્યાદિ એમની જ ભાષામાં વર્ણવાય છે. ‘જનમટીપ’ની વાર્તામાં લંબાણ નથી, લાઘવગુણ છે. વિસ્તાર છે એ વર્ણનોનો છે, કથયિતવ્યને આધાર આપતાં આ વર્ણનો નવલકથાને સમતોલ બનાવી આકાર આપવામાં ખાસ્સાં અનિવાર્ય બની રહ્યાં છે. ‘જનમટીપ’ની સફળતાને ખોડતો એક ખીલો અહીં ખોડાયેલો છે.

બેચાર વર્ષ મનમાં રહેલી એક સત્ય ઘટનાનો આધાર લઈને, કશાય પ્રગટ-અપ્રગટ ઉદ્દેશ વગર, કૃતિને ખાતર કૃતિ લખવા, પોતાની પોતાનેય ખબર નહોતી એવી તમામ સજ્જતા લઈને પેટલીકર ‘જનમટીપ’ લખી, એટલે જ એ કદાચ વધારે સફળ થયા છે. પણ પછીની કૃતિઓમાં સમાજ અને ઉદ્દેશ તરફની એમની સભાનતા એમને ‘ભવસાગર’ જેવી કૃતિના અપવાદ સિવાય, રૂંધતી રહી. એ ‘નવલકથા’ કે ‘સાહિત્ય’થી ધીમે ધીમે ‘સમાજ’ અને ‘દાયિત્વ’ તરફ ખસતા રહ્યા. પરોક્ષ રીતે આવનાર પરિણામોમાં એમને કદાચ શ્રદ્ધા નહીં હોય એટલે ‘પ્રત્યક્ષ’ બનતાં બનતાં એ ‘સાહિત્યનાં પરિમાણો’થી પણ અંતે તો ખાસ્સા અળગા થઈ ગયેલા એ વાત તો સુવિદિત છે. એટલે ‘જનમટીપ’ જેવી, આ બધાંથી અપવાદ રૂપ રહી ગયેલી કૃતિઓ જ એમને સાહિત્યકાર કહેવડાવતી રહેશે.

ઈશ્વર પેટલીકરનું ધ્યાન ગ્રામીણ સમાજના નાનામોટા પ્રશ્નોના ચિત્રણ-નિરૂપણ ભણી ઘણું વહેલું વળી જતું દેખાય છે. ઘરમાં મળેલું સમાજચર્ચા અને સુધારાવાદી વાતાવરણ એ માટે કારણભૂત છે, એટલું જ કારણભૂત ‘પાટીદાર’ અને પછીથી ‘સંસાર’નું તંત્રીપદું. ગ્રામસમાજનું અને એની વાસ્તવિકતાનું વર્ણન કરી જવાની સાદી સરળ વાત પન્નાલાલ પટેલમાં છે, પેટલીકરને એવી ટેવ નથી. એ તો વાસ્તવનું વરવું રૂપ રજૂ કરે છે, પ્રશ્નોને તપાસે છે, કોયડાઓ ઉકેલવાય બેસે છે. ને એમ કરતાં ભાવના—આદર્શોને પાત્રોમાં આરોપીને પોતાની સમાજસુધારકવૃત્તિનો પરિચય કરાવે છે. એમ કરવા જતાં નવલકથામાં કળાએ સહન કરવું પડે છે કે નહીં એ પ્રશ્ન એમને ખાસ થતો નથી, થાય છે ત્યારે એ એનું મહત્ત્વ ઝાઝું આંકતા નથી ‘લખ્યા લેખ’ (૧૯૪૫) અને ત્યારે પછી એમની મોટાભાગની નવલકથાઓ ક્રમશઃ ઉક્ત કથનોની સાક્ષી પૂરતી આવે છે.

ગામડામાં છોકરાંની બાળપણમાં જ સગાઈ થઈ જાય છે. ઘણી વાર એ નિશાળમાંય સાથે ભણતાં હોય. ‘લખ્યા લેખ’માં લેખકે પોપટ અને કમળાના કાચા સંબંધને, એમના પ્રેમાચારને તથા લગ્નને વર્ણવ્યું છે. પણ સાથે સાથે કથામાં ચંપાનું લગ્ન, એનું વૈધવ્ય તથા ત્યાર પછી થતું એનું ભણતર વર્ણવાય છે. લેખકે વિધવા ચંપાને સુમંત સાથે પરણવાય સંમત કરી છે પણ પછી સુમંત જ ના પાડે છે. પેટલીકરને મન ગુરુશિષ્યના સંબંધોની જાળવણી એ એક મૂલ્ય છે. અર્જુનનો આર્ય આદર્શ એમની સામે હશે. બાકી વિધવા દીકરીને ભણાવવાય કોણ તૈયાર થતું? એ જમાનામાં ચંપાનાં માબાપ મૂંઝવણો અને સંઘર્ષ વેઠીને ભણાવે છે, વિધવાવિવાહ માટેય પેટલીકર અનુકૂળ ભૂમિકાની રચના કરે છે. છતાં વિધાતાના લેખમાં મેખ મારી શકાતી નથી. અહીં તો પેટલીકર જ ચંપાના ભાગ્યવિધાતા છે, કૃતિ અંતે ચંપાનું પાત્ર અધ્ધર જ રહી જતું લાગે છે. લેખકને કશો ઉપાય જડ્યી નથી એવું નથી, પણ પેલો આદર્શ સિદ્ધ થયા પછી એમણે પાત્ર માટે યોગ્ય સમાપનની ઘટના શોધવાનુંય ટાળ્યું એ બરાબર નથી લાગતું.

પોતાની પત્ની પિતરાઈની પત્ની જેટલી સુંદર નથી, અને ગેમલને રૂપાળી પત્નીનું ભારે આકર્ષણ છે, પણ પોતાની પત્ની નામે રૂપાળી છે પણ રૂપ એનું વર્યું જ નથી. સ્રીનું બાહ્યરૂપ અને એનું અંતસ્તત્ત્વ ‘ધરતીનો અવતાર’ (૧૯૪૬) નવલકથાના કેન્દ્રસ્થાને છે. ગેમલ ભારે નિરાશ થયો છે, એની રસિકતાનો પરાજય એને ડંખે છે, આથી એ કારણ-અકારણ ઉશ્કેરાઈને રૂપાળીને મારપીટ કરે છે. પાંચ વર્ષનું કકળાટભર્યું લગ્નજીવન રૂપાળી સહી લે છે.

અચાનક રૂપાળીને સાપ ડંખે છે હવે એ જવા બેઠી છે ત્યારે ગેમલને ભાન થાય છે કે પોતે એને પતિ થઈને શું સુખ આપ્યું છે ગેમલનો પ્રશ્ચાતાપ રૂપાલી માટે પ્રાર્થના કરવા પ્રેરે છે. સાપ ઉતારનાર નાગજી કહે છે કે આવો કાળોતરો ડંખે એનું ઝેર જીરનાર રૂપાળી સાચ્ચે જ સતી છે, એના હૃદયની પવિત્રતા વિના પરમેશ્વર એને ઉગારી ન શકે. રૂપાળીનાં વખાણ થાય છે, રૂપાળી બચી જાય છે ને નવો અવતાર પામે છે. હવે એના જીવનમાં પ્રેમ છે, સહવાસ છે, પતિ એને પોતાની ગણતો થયો છે. રૂપાળીએ ગેમલને પ્રેમમાં ઓળઘોળ કરી મૂક્યો. દસ વર્ષનું દામ્પત્ય પૂરું થયું. પણ શેર માટીની ખોટ તો એમ જ રહી.  રૂપાળી ગેમલને ફરીથી પરણાવવા તૈયાર થાય છે. હવે ગેમલ ના પાડે છે. એને રૂપનો ભેદ સમજાય છે બાહ્ય રૂપ એ સાચું ને સદંતર ટકનારું રૂપ નથી હોતું. સ્રીનું આંતરિક સત્ત્વ જ પતિને, સંસારને સુખી કરી શકે છે. અંતઃસત્ત્વ વિના બાહ્યરૂપ ટકતું નથી. દાક્તર–દવા–ઑપરેશન વગેરે ઉપાયોથી આખર ગેમલ દીકરાનો બાપ બને છે.

વિષય ગમે તે હોય, કર્તાનો સાહિત્યેતર ઉદ્દેશ ગમે તે હોય પણ જ્યારે નવલકથાકાર ‘નવલકથા’ લખવા પ્રવૃત્ત થાય છે ત્યારે પેલા વિષયનું એના અનુભવો કે તથ્યોનું કળામાં કેટલું ને કેવું રૂપાંતર થાય છે એના ઉપર જ એની સફળતાનો આધાર રહે છે સામાજિક નવલકથામાં વાસ્તવનું, ગ્રામીણ સમાજજીવનનાં તથ્યોનું નિરૂપણ અનિવાર્ય ગણાય. પણ તથ્યો શુષ્ક દસ્તાવેજો જેવાં ન  બની રહે એ જોવાવું જોઈએ. પેટલીકરની કૃતિઓ આવા દસ્તાવેજો રૂપ છે એમ કહેવામાં વધારે પડતી અનુદારતા છે, જોકે ક્યારેક એમની નવલકથાઓમાં રૂપાંતર પામ્યા વિનાનાં તથ્યો કે એવી હકીકતોનાં ચોસલાં આવી જાય છે. એકંદરે ગુજરાતી નવલકથા અને એનું વિવેચન ઘણા લાંબા કાળ સુધી કથાવસ્તુની રસિકતા અને વર્ણનોની રસાળતામાં રાચતાં રહ્યાં છે. ઘણું ઘણું તો ક્યાંય કથનરીતિને અને ભાષાપ્રયોજનાને ગૌણરૂપે મહત્ત્વ અપાતું હતું. પેટલીકરની નવલથાઓ એવા કાળમાં સર્જાવા માંડેલી. પણ પછી ગુજરાતી નવલકથાએ કરવટ બદલી છતાં પેટલીકર પોતાની રીતરસમ છોડ્યા વિના લખતા રહેલા. એટલે એમની મર્યાદાઓ અને વળગણો પ્રત્યેક વખત પુનરાવર્તન પામતાં રહ્યાં છે. સમાજ સાથે એમને પહેલી ને પરમ નિસ્બત રહી છે. પછી તો એ સુધારક બનીને નવલકથાને માધ્યમ તરીકે વટાવતા રહ્યા. એમન પ્રામાણિકતા એટલી કે એમણે આ બધું છુપાવ્યું નથી અને પોતાને કદી મોટા સર્જક ગણ્યા નથી. ગ્રામજીવનની કે નગરજીવનની નવકથાઓને મૂલવનાર એમના ભાવકે આ બધા સંદર્ભો ભૂલી જવાના ના હોય.

‘પંખીનો મેળો’ (૧૯૪૮) સત્ય ઘટના પર આધારિત હોવા છતાં, અને એમાં બહારવટા ઉપરાંત ગ્રામીણ સમાજની ચોરી–છિનાળાની બદીઓનું વર્ણન આવતું હોવા છતાં એને માત્ર દસ્તાવેજી કૃતિ નહીં કહી શકાય. ‘પંખીનો મેળો’ના બીજા ભાગરૂપે લખાયેલી ‘પાતાળકૂવો’ નવલકથાને પણ સ્વાભાવિક જ આ વાત લાગુ પડવાની. બંને કૃતિઓમાં વર્તાતી ગતિશીલતા, પાત્રોની સંવેદનશીલતા અને વર્ણનો આદિમાં અનુભવાતી રસવત્તા ઇત્યાદિ આ કૃતિઓને દસ્તાવેજ થઈ જતી અટકાવીને નવલકથાની ‘ઑરબીટ’માં લાવી મૂકે છે.

‘પાતાળકૂવો’માં માધા દરબારના નેકી બહારવટાની અને એમની આંતરિક વ્યથાઓની કથા કહેવાઈ છે. બહારવટું તો પાતાળકૂવા જેવું છે. માધો ઇચ્છવા છતાં એમાંથી છૂટી શકતો નથી. શુભનિષ્ઠા અને નીતિથી એ વર્તે છે, બીજાઓ માટે પોતે પકાડાઈ જાય છે. છતાં ક્યારેક પોતા વડે દુખદ કાર્યો થઈ જાય છે. એટલે એનું મન એને ડંખે છે. માધાની આવી આંતરિક સમૃદ્ધિથી, એના આભિજાત્યથી એનું પાત્ર સારું ઊપસી આવ્યું છે. છતાં લેખકે ચોરી, સ્રીહરણ, ખૂન, રંજાડ, પોલીસને થાપ આપી સ્વજનોને મળતા અને પ્રસંગો ેનિભાવતા ડાકુની સનસનાટીભરી હકીકતો પણ નિરૂપી છે. આથી કૃતિમાં અર્થવિસ્તારની ત્રિજ્યા લંબાતી નથી. પોલીસની ખટપટો, ઈર્ષાવેર અને માધાને પકડવા માટે થતી (ગાયકવાડી અને સરકારી ઉભય) પોલીસની સ્પર્ધાઓ અહીં ઘણો ભાગ રોકે છે. પરિણામે કૃતિની સંકલના શિથિલાય છે. માધાના પાત્રસર્જન માટે પેટલીકરે ‘માણસાઈના દીવા’-(જેમાં રવિશંકર મહારાજના સાચા, અનુભવપ્રસંગો લઈને મેઘાણીએ પ્રસંગકથાઓ આપી છે.)માંના બાબર દેવાના પાત્રનો અને બાબરના બહારવટાનો ઘણોબધો ઉપયોગ કર્યો છે એ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. શ્રી અનંતરાય રાવળે (‘સમાલોચના’માં) પેટલીકરની આ અને અન્ય કૃતિઓ વિશે લખતાં એ મતલબનું નોધ્યું છે કે પેટલીકરનું પાત્રચિત્રણ આસ્વાદ્ય હોય છે અને એમાંય ખાસ સ્રીપાત્રોના નિરૂપણમાં (એમની બોલી પર પણ) એમનો હાથે બેસી ગયેલો છે. આ નિરીક્ષણ એમની ઘણી કૃતિઓનાં પાત્રો વિશે સાચું છે. પાત્રના આંતરબાહ્ય વ્યક્તિત્વને સાધાર ઉપસાવતા પેટલીકર પાત્રના મનોગતને ખોલવા જરૂરી–બિનજરૂરી વિગતો સાથે વિસ્તારથી વર્ણવે છે. એટલે પાત્રાલેખન એમની વિશેષતા બનવા સાથે કથાપ્રવાહકને અવરોધક પરિબળો જન્માવતી મર્યાદા પણ બની રહે છે.

  વાસ્તવિક ઘટનાનો આંશિક આધાર લઈને પ્રથમ પુરુષ પ્રયોગમાં લખાયેલી નવલકથા છે. નાયિકા ચિત્રલેખા પોતાની દુખદ કથની કહે છે. સુશીલ–સંસ્કારી માબાપની સરળ ચિત્રલેખાને ગાડો પતિ મળે છે. એની સોહાગરાત કાયમ માટેની ‘આગ’ બની જાય છે. ગાંડા પતિનું દુઃખ છે. શરીરભૂખ સામે ઝીંક ઝીલતી ચિત્રલેખા કુટુંબના ઝંઝાવાતોનેય હિંમતપુર્વક સહી લે છે. સાસુ ઊઠીને એને જેઠ સાથે ‘સંબંધ’ બાંધવા કહે છે. જેઠની કામી નજરમાંથી બચવાનું મુશ્કેલ છે. ચિત્રલેખા પ્રપંચો કરીને બચી જાય છ. પતિનું ઘર ત્યજીને આખરે નાયિકા જયંતીલાલ નામના એક સંસ્કારી, વિનમ્ર અને સુધારક માનસ ધરાવતા આધેડ વયે પહોંચેલા યુવાન સાથે લગ્ન કરે છે. પેટલીકરે ચિત્રલેખાના પાત્ર દ્વારા સહનશીલ, ધૈર્યવાન અને ચારિત્ર્યશીલ યુવતી રજુ કરી છે જે સામાજિક દુઃખો કે અવમાનનાઓ સામે હારવાને બદલે ધીરજથી કામ લે છે. લેખકના સુધારાવાદી વિચારોનો પડઘો ઘણી વાર કથનવર્ણનમાં પડ્યા કરે છે. ચિત્રલેખાનું બીજી વારનું લગ્ન સમાજની એક રૂઢિને તોડીને બીજી, નવી દિશાનું પ્રસ્થાન સૂચવે છે. નાયિકાના સ્વમુખે કથા કહેવાય છે એટલે પ્રત્યક્ષતાએ થોડીક આસ્વાદ્યતા વધારી આપી છે. કથામાં ગતિ અને વર્ણનમાં ઠીક ઠીક સઘનતા આવેલાં છે. સંઘર્ષ અને દર્દની સદ્યોગમ્ય અભિવ્યક્તિ અને વિષયની કંઈક નવતાને લીધે ‘મારી હયાસગડી’ એના પ્રકાશનકાળે પ્રમાણમાં લોકપ્રિય બનેલી.

કળિયુગ (૧૯૪૮), ‘કાજળકોટડી’ (૧૯૪૯) ‘મધલાળ’ (૧૯૫૦) અને ‘આશાપંખી’(૧૯૫૩) પેટલીકરની સામાન્ય કહેવાય એવી સામાજિક કથાઓ છે. ‘કળિયુગ’માં પાત્રોના મનમાં પડેલા, જીવનમાં અનુભવાતા સદ્‌-અસદ્‌ અંશોનું નિરૂપણ છે. સદ્‌ની સામે અસદ્‌નો વિજય, ધીમે ધીમે ઓલવાતી માનવતા અને સાચ-સંવેદનને માથે પડતી પસ્તાળ લેખક બતાવે છે. પણ બધું પ્રસંગો – ઘટનાઓ રૂપે રહી જાય છે.

‘આશાપંખી’ સ્રી અને લગ્નને વર્ણવે છે. અહીં પણ સ્રી પાત્રોનું પ્રાધાન્ય છે. લેખકે મુખ્ય કથાની વચ્ચે, ઔચિત્યને લક્ષ્યા વિના–આડકથાઓ જેવી ઘટનાઓ મૂકી છે પદ્મા. વીણા, શાન્તા અને કમલિની જેવી સ્રીઓ ઉતાવળાં લગ્નો કે અવિચારી લગ્નોથી દુઃખી થયેલી બતાવી છે. મુખ્ય કથા સાથે આવા ઘટના-ઉલ્લેખોનો કોઈ સંબંધ સ્થાપિત કરવામાં આવેલો નથી. સગી અને સાવકી માની વચ્ચે અટવાતો રમણ એ બેના ઝઘડામાં પત્નીને પણ ગુમાવી બેસે છે. બે સ્રીઓના કજિયાકંકાસ પછી એનું જીવન પણ સ્રીસુખશૂન્ય થઈ જા છે. એની (અને અન્ય પાત્રોની) આશાઓ ફળતી નથી. અંતે રમણ અને એના નાના ભાઈનું એકાદ માસના ગાળામાં જ યુવાનવયે આકસ્મિક નિધન થાય છે. સાવકી માએ એમને મંત્રતંત્રથિ મરાવી નખાવ્યા હોવાની વાત છે. પેટલીકરે અંધશ્રદ્ધા – વહેમનો પ્રશ્ન પણ એ રીતે મૂક્યો છે. લગ્નજીવનમાં થતા કંકાસ, યુવાન પત્ની – સ્રીનું ભણવા જવું, સ્રીસ્વાતંત્ર્યના વિચારો ઇત્યાદિ પણ પેટલીકર ગૂંથી લે છે. નરી આંખે જે દેખાય છે એ સમેત ગામડાના સમગ્રને પેટલીકર દરેક વખતે તાકે છે, પરિણામે કેટલાક પ્રસંગો કે પ્રશ્નો, રૂઢિઓ કે સુધારાવાદી વિચારો પુનરાવર્તિત થાય છે. ક્યારેક કેન્દ્રસ્થ પ્રૉબ્લેમને ભોગે અન્ય ગૌણ વિગતોની સમીક્ષા થતી હોય છે. સમાજકથા તરીકે પણ એકાગ્રતા ચુસ્તી અને લક્ષ્યગામીતા, અસરકારકતા ઇત્યાદિની જે પ્રતીતિ થવી જોઈએ તે પેટલીકરની નવલકથાઓમાં નથી થતી ત્યારે નિષ્ફળતાનો બચાવ કેવી રીતે કરાય? પાત્રાલેખન અને વાર્તાકથનકલા હંમેશા નવલકથાકારને બચાવી લેતાં હશે એમ માની લઈએ તોય એનાં એ જ ઉપકરણોનો એકધાર્યો અને બીબાંઢાળ ઉપયોગ પછી લેખકની સામાન્ય મર્યાદા ગણાય એ ભૂલવું ન જોઈએ. ગ્રામજીવનની તેમ જ નગરજીવનની નવલકથાઓમાં પેટલીકરની આ મર્યાદા ઘણી વાર વાચકોને નારાજ કરતી રહી છે એ નોંધવું ઘટે.

‘જનટીપ’ની ચંદા જનસામાન્યમાં વિરલ સ્રીપાત્ર છે જ્યારે સૂરજ (‘ભવસાગર’ઃ ૧૯૫૧,ની નાયિકા) વાસ્તવની ધરા પર જીવતી જનસામાન્યનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી નારી છે. સૂરજની પિતા એને વધારે સુખ મળે એવી ઇચ્છાથી સુખી ઘરનો રૂપાળો મુરતિયો જુએ છે. અને એમ કરવા જતાં ગરીબ ઘરનો પણ ગુણસંપન્ન મુરતિયો જુએ છએ. અને એમ કરવા જતાં ગરીબ ઘરનો પણ ગુણસંપન્ન મુરતિયો ગુમાવી બેસે છે. સૂરજના ભાગ્યમાં ભવ આખોય રોવાનું – વેઠવાનું આવે છે. સૂરજનો એકેય પાસો પોબાર પડતો નથી. પતિ નગીન તો દારૂજુગારની બદીમાં સપડાયેલો છે, એનામાં પત્ની પ્રત્યની વફાદારીનોય અભાવ છે. ભવસાગરમાં એકલીઅટૂલી સૂરજને છોડીને નગીન આફ્રિકા ઊપડી જાય છે કમાવા માટે. સૂરજે, બીમારીમાં તનમનથી અપંગ થઈ ગયેલા પુત્ર ઉપરાંત એક દીકરીની જવાબદારી ઉપાડવાની છે. પતિ પૈસા મોકલતો નથી. સૂરજને માથે દુઃખનાં વાદળ ઘેરાંતા રહે છે. સાસુ અને જેઠાણીનાં મહેણાંટોણાંથી એ ત્રાસ પામે છે. જે મુરતિયો બાપે એને માટે નાપાસ કરેલો એ સરળ, સ્નેહાળ ચિમન સામે બારણે પડોશી છે. સૂરજનું દુઃખ એનાથી જોયું જતું નથી. એ મનોમન સૂરજને ચાહે છે, પણ છે પત્નીનિષ્ઠ. સૂરજને એકલા ચિમનની ઓથ છે. સહારા જેવા જીવનમાં ચિમન એનો છાંયો છે —ઘડીવારનો. પણ લોકાપવાદથી બંને ડરી ડરીને રહે છે. એમનો પ્રેમ નિર્મળ છે, પવિત્ર. સંબંધ વડે પેટલીકરે હૃદયના ભીતરમાં પડેલી કોઈ ભાવના—એષણાને નિરૂપી છે જે પાત્રોના એકાંતમાં વિશ્રમ્ભ રચી આપે છે, જીવવાનો એ આધાર છે. સૂક્ષ્મ અને નીતિયુક્ત આધાર. પણ સૂરજને દર વખતે ચિમન મદદ કરી શકતો નથી. સામે બારણે રહ્યો રહ્યો એય સૂરજની વેદનાઓની વરાળમાં દાઝતો રહે છે, સૂરજના લોહીનો તાપ ચિમનને બાળે છે, પણ એ લાચાર છે...

સૂરજની લાચારીનો, નિઃસહાયતાનો લાભ લઈને જેઠ-જેઠાણી ખલપાત્રોનું કામ કરે છે. પેટલીકર બહુધા સમસ્યાઓને વિરોધમાં પ્રયોજનારા લેખક છે. (કથા અને પાત્રો સાથેના વિરોધમાં) અહીં એમણે ખલપાત્રો લીધાં છે. એક રીતે તો, સૂરજને હૃદથી વધારે તાવતો સહાનુભૂતિ વગરનો, કુરિવાજ અને દુષ્ટ માનસગ્રસ્ત સમાજ જ અહીં ખલપાત્ર બનીને નાયિકાને માથે ઝંઝાવાત લાદે છે.

સૂરજ સમજણથી વર્તતી લાગે છે. અનુભવોએ એને સહનશીલ બનાવી છે. દુનિયા પર ઘણીય દાઝ હશે પણ એ આક્રોશ કરતી નથી. વેદનાએ એના ડંખીલાપણાને બુઠ્ઠું કરી દીધું છે. પતિ ચોરીના પૈસા વગેરે લઈને વતન ભાગતાં ત્યાં પકડાય છે ને એને જેલ થાય છે. પતિ કેવી રીતે જીવતો હશે એનાં કલ્પનાદૃશ્યો સૂરજને પહેલાં પીડતાં, એ પીડામાં વધારો થાય છે. દીકરી પરણાવવા જેવી થઈ છે, પણ કોઈની મદદ નથી. ને પતિ તો હવે આવી રહ્યો! ઘણી મહેનતને અંતે દીકરીનું વેવિશાળ ગોઠવાય છે ખરું પણ અચાનક બધું ફોક થઈ જાય છે, તૂટી પડે છે, સૂરજ અને દીકરી સમેત. હવે સૂરજ જીવી શકે એમ નથી. મોતને તો એ રોજ જીવતી હતી. એવા જીવનનો હવે એ ત્યાગ કરે છે. માદીકરી કેરોસીન છાંટીને સળગી મરે છે! ‘દુઃખનો પ્યાલો’ ભરાઈ — છલકાઈ જવા છતાં સમજણ અને કશીક અગમ્ય જિજીવિષાથી સૂરજ જીવતી હતી, પણ પછી એ મોતનો સ્વીકાર કરે છે, સામે ચાલીને સહનશીલતાને પણએક હદ હોય છે. સાંકડાં મૂલ્યો અને સંકડામણભર્યા જીવનમાં સૂરજ જિવાય એટલું જીવવા ઝઝૂમે છે.

સૂરજની વેદનાના સઘન, પ્રતીતિપૂર્ણ અને સ્પર્શ્ય નિરૂપણ વડે પેટલીકરે સમાજની દુષ્ટતા અને જડતાને ચીંધી છે. જરાય ‘બોલકા’ બન્યા વિના પેટલીકરે અહીં પરિસ્થિતિઓને અંતિમ સુધી પહોંચાડી છે. પાત્રોનો હૃદયપલટો કે સમસ્યાનો ઉકેલ એ લાવ્યા નથી એ સારું થયું, નહીં તો સૂરજની વેદના, સહેલું બધુંંંંંંંં જ ધૂળમાં મળી જાત. ઉકેલો, ઉપાયો અને સુધારો કે પરિવર્તન કશુંય, આખી કૃતિ દરમ્યાન ક્યાંય પ્રત્યક્ષરૂપે વર્ણવાતું નથી. કથા ચુસ્તીથી કહેવાય છે. એની ગતિમાં અને તીવ્રતામાં અવરોધક આડુંતેડું કશું આવતું નથી. વાચક સૂરજના સંસારની વચ્ચોવચ મુકાય છે, ને ભવસાગરની અસહ્ય એકલતા — વેદના અનુભવે છે. ‘ભવસાગર’ આ કારણે પેટલીકરની તમામ કૃતિઓમાં જુદી પડે છે. સૂરજની નિયતિને મરણ દ્વારા ચીંધીને પેટલીકરે માનવીના ભાગ્યને અને સંસારના રહસ્યગર્ભનેય ચીંધ્યાં છે, આથી કૃતિનેનવું પરિણામ મળે છે. વાસ્તવ બને સમાજને વર્ણવતી કૃતિ આવા સંકેતોથી વિસ્તાર સાધે છે, આવો વિસ્તાર કળાદૃષ્ટિની નીપજ છે. ‘ભવસાગર’ આવી આસ્વાદ્ય અને કસબ ધરાવતી નવલકથા હોવા છતાં, પેટલીકરે કહ્યું છે તેમ ગુજરાતી વાચકો – વિવેચકોનું ધ્યાન એના પર ગયું નથી. એ તત્કાળે થોડી ઉપેક્ષિત રહેલી. જોકે ત્યાર પછી એનું મૂલ્યાંકન ‘ગુજરાતી નવલકથા’ આદિમાં ઉચિત રીતે થયું જ છે. ‘જનમટીપ’ના લેખકને ‘ભવસાગર’ના સર્જક તરીકે ઓળખતાં લેખકનો વિકાસ જણાય છે. ખરો. પણ કમભાગ્યે આ સક્ષમ ઘટના પછીથી અપવાદ જ બની રહે છે.

પેટલીકરનાં પાત્રો, જીવી શકાય અને જીવન સામે જીતી શકાય એવી ભૂમિકા, સમાજવ્યવસ્થા ઇચ્છે છે. કહો કે એ પેટલીકરની અપેક્ષા છે. કેમ કે પેટલીકર સમાજસુધારક લેખક છે. સમાજ માટે એ સાહિત્યને માધ્યમ ગણે છે. ઉપયોગિતાના. દૃષ્ટિકોણથી સાહિત્ય સાથે એ કામ પાડે છે. હિન્દી સાહિત્યના જાણીતા ઉપન્યાસકાર પ્રેમચંદજી (પેટલીકરના પૂર્વ સમકાલીન) પેટલીકરને વાંચતાં યાદ આવે છે ખરા. જોકે પ્રેમચંદનું લેખન ગહન અને વિશિષ્ટ ભૂમિકાઓ  ધરાવતું લેખન છે, એમની કૃતિઓમાં કળાઅંશો કે કળાત્મકતા હોય છે, પેટલીકરમાં અપવાદ સિવાય આ બધાનો અભાવ છે. પણ પેટલીકર સમાજવાદી ચિંતક છે, લોકશિક્ષણ આપનાર લેખક છે, જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં એ સુધારાવાદી છે અને એમનો સુધારો કશાં અંતિમોમાં નહીં પણ બહુધા સમાધાનોમાં રાચે છે. એમની રચનાઓમાં આ બધું પ્રતિબિંબિત થાય છે. પ્રેમચંદ ક્યારેક સમસ્યાના ઉકેલ માટે પાત્રમાનસનું પરિવર્તન ગોઠવે છે, પણ એથિ સમસ્યાનો કાયમી ઉકેલ નથી આવતો. તત્કાળપૂરતો એ ઉકેલ લેખકના આદર્શવાદને આધાર આપે છે. પ્રેમચંદ સમાજનું મૂળગત પરિવર્તન નથી ઇચ્છતા, પાત્રમાનસમાં પરિવર્તન ઇચ્છે છે. ક્રાન્તિને ઘણી દોહ્યલી વસ માને છે. વળી એ અત્યંત ‘મંદ પ્રક્રિયા’ છે. છતાં પેટલીકર સમાજજીવનમાં પરિવર્તન ઝંખે છે. પાત્રનું કામચલાઉ, માનસપરિવર્તન એમણે ઘણેભાગે મંજૂર નથી. એ સમાજમાં બદલાવ ચાહે છે. ‘ભવસાગર’ અને ‘યુગનાં એંધાણ’ આદિ વાચનારે ‘નિર્મળા’ અને ‘ગોદાન’ પણ વાંચવી જોઈએ. વાંચનારને બંને લેખકોની ત્રિજ્યાઓની દિશા અને વ્યાસવ્યાપનો ખ્યાલ આવશે.

આગળ જેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તે નવલકથા ‘આશાપંખી’(૧૯૫૩)નાં પાત્રો પછી નગરમાં જાય છે. ‘તરણા ઓથે ડુંગર’(૧૯૫૪)ની નાયિકા વિજ્યા પતિ સાથે મુંબઈ જાય છે...આ સાથે ‘પેટલીકરની નવલકથા’ પણ નગરમાં જવા નીકળે છે. ગ્રામીણ સમાજને સ્થાને નાગરસમાજ પેટલીકરની નવલકથાઓમાં એનો પ્રશ્નો સાથે સામે આવે છે. ક્યાંક ગ્રામજીવન અને નગરજીવન વારાફરતી નિરૂપાતું રહે છે, પણ પછી તો નગરજીવન જ દૃઢાતું જાય છે.

પોતાની ચર્ચાને સમેટતાં ડૉ.ચંપૂ વ્યાસ લખે છેઃ "સમાજ, ઇશ્વર પેટલીકરની નવલકથાઓ માટે આસ્વાદ્ય સંભાર બની રહે છે. પણ લેખકની સમાજ સુધારવાની પ્રવૃત્તિ એની શિરોવેદના છે...સંધર્ષ ચિત્રોમાં "વ્યક્તિ વિરુદ્ધ સમસ્યાઓ’ જ્યાં જ્યાં આવે છે ત્યાં ત્યાં સાહિત્યિક સ્ખલનોનો બહુ મોટો ભય ઊભો રહે છે. સમસ્યા કે સંઘર્ષનો ઉકેલ સાહિત્યિક હોવા છતાં વાર્તિકોનાં ગૂંચળાં ઘણીવાર વિરૂપ સ્થિતિનું સર્જન કરે છે...કૃતિઓને ઇતિહાસ કે વિવેચનદૃષ્ટિએ ાા કારણે ઘણું વેઠવું પડ્યું છે. સમાજનિરૂપણની આડપેદાશરૂપે આવતી આ સમાજસુધારણાની મર્યાદા, સમાજનિરૂપણનાં બીજાં સાહિત્યિક પરિણામોને કારણે હળવી બને છે. એમાં મુખ્યત્વે નવલકથાનાં વ્યક્તિ-ચિત્રો અને ભાષાકીય વલણોનો સારો ફાળો દેખાય છે." (પૃ. ૧૬૦) આ નિષ્કર્ષ સાથે સંમત થઈ શકાય એમ છે. પેટલીકરના સમભાવી વિવેચકને પણ આથી વધારે ઉદાર થવાનું પાલવે નહીં.

શિક્ષકનો વ્યવસાય છોડીને પેટલીકર ૧૯૪૪માં ‘પાટીદાર’નું તંત્રીપદું સંભાળવા આણંદ આવે છે. ગામડું છોડી એ શહેરમાં રહેવા લાગ્યા. અમદાવાદનિવાસ તો ઘણો મોડો થયેલો. પણ આણંદમાં રહીને એમણે શહેરો, નગરોનો સમાજ જોયો-જાણ્યો હતો. મુંબઈ સુધીય જવાનું થતું. અમદાવાદ તો ઘણઆંગણું ગણાય. એટલે નગરજીવન પેટલીકર માટે પછી પરાયો પ્રદેશ ના રહ્યું. ગામડાને વર્ણવીને પેટલીકરની તૃપ્ત બનેલી કલમ નગરજીવનના પ્રશ્નો સાથે કામ પાડવાની તરસ કેળવે છે, ને ‘સમાજકથા’ના પર્યાય જેવી ઘણી નવલકથાઓ એ લખે છે. નિશાળ છૂટી હતી પણ પેટલીકરમાંનો શિક્ષક મર્યો નહોતો. એ તો ‘સમાજનો શિક્ષક’ બનીને કલમમાં ઊતરતો રહ્યો. ‘પાટીદાર’નું ‘સંસાર’માં સ્વરૂપાંતર થયું, પછી પેટલીકર ગામડાના કે પટેલસમાજના જ ના રહેતાં સંસારના બની રહ્યા, ને સંસાર એટલે એનાં બધાં જ પાસાં, દાયકે-પાંચકે બદલાતાં વલણો અને પરિબળોને, સમસ્યાઓ અને સુલઝાવોને પેટલીકર વર્ણવતા રહેલા. ‘જનમટીપ’ અને ‘ભવસાગર’ જેવી કીર્તિદા કૃતિઓના લેખક પેટલીકર હવે સમાજસુધારક પેટલીકરની ભીડમાં ખોવાઈ ગયા હતા. ઇચ્છે તોય હવે ‘જનમટીપ’ સુધી પાછા વાળવાનું કે એવી અન્ય કૃતિનું સર્જન પેટલીકર માટે શક્ય જ નહોતું રહ્યું. એમના લેખનનું ક્રમશઃ નગરીકરણ અને આદર્શીકરણ જ થતું ગયું. શહેર એમને માટે ‘નિજ ધરતી’ બન્યું એમ એમના કાયમી શહેરીવાસીથિ અને શહેરી સમાજના પ્રશ્નો સાથેની એમની પૂરેપૂરી સંડોવણીને આધારે આપણે કહી શકીએ, તોપણ, જે ધરતીમાં ઊગ્યા-ઊછર્યા, એ ગ્રામીણ ધરતીએ આરંભે જે આપ્યું તે આ દત્તક લીધેલી નિજ ધરતીએ પેટલીકરને આપ્યું નથી એમ માનવું જ પડે એવા પુરાવાઓ એમની નવગરજીવનની નવલકથાઓ આપણને આપતી રહી છે.

સમાજસુધારો, સાંપ્રત જીવન સાથે — એના તમામ પ્રશ્નો સાથે કામ પાડતું એમનું સુધારક માનસ, એ દિશામાં જ પ્રવૃત્ત એમનં પત્રકારત્વ અને વ્યક્તિક કુટુંબ-જીવનના પ્રશ્નોને પ્રત્યક્ષપણે ઉકેલી આપવાની પેટલીકરની અવિરત પ્રવૃત્તિઓએ પેટલીકરને પાકા સમાજસુધારક અને ઉપયોગિતાવાદી લેખક બનાવી દીધા હતા. એમની આવી સમજલક્ષી પ્રત્યેક્ષ પ્રવૃત્તિઓએ જ એમને નવલકથા-લેખન માટે વિષયો પૂરા પાડ્યા, ક્યારેક તો એટલા માટે જ થઈને એમણે લખ્યું. નવલકથા/સાહિત્ય, આમ પેટલીકર માટે ઝડપથી માત્ર માધ્યમ બનીને રહી ગયું. પ્રારંભથી થોડીક કૃતિઓને બાદ કરતાં, ગ્રામજીવનની કૃતિઓમાંથી જ આ વલણ વર્તાવા લાગેલું, જે નગરજીવનની નવલોમાં તો તરીને ટોચે જ આવી લાગ્યું. ઉદ્દેશલક્ષી નવલકથાઓ, આદર્શીકરણની વાતો કરતા પાત્રોવાળી અને સમસ્યાઓને વર્ણવતી ઘટના-પ્રસંગોથિ ઉભરાતી નવલથાઓ, શુષ્ક અને દીર્ધ ચર્ચા-સંવાદોથી દળદાર બનતી એમની કૃતિઓ ધીમે ધીમે સુખપાઠ્યતા પણ ગુમાવી બેઠેલી. છતાં પેટલીકર તો પોતાના ઉદ્દેશોમાં અને સાહિત્યને સમાજઘડતરના માધ્યમ તરીકે ઉપયોગવામાં દૃઢ જ રહ્યા. પરિણામ-સ્વરૂપ, આ જ કારણે એમની નવલથાકૃતિઓના થતા વિવેચનથી એ નારાજ થવાને બદલે એનો પ્રસન્નતાથી સ્વીકાર કરતા રહેલા. જે સાહિત્યિક અંશોની પ્રશંસા થતી એનાથી પેટલીકરને સંતોષ થતો અને સમાજસુધારાવાદી વલણોથી કૃતિમાં આવતી મર્યાદાઓ આદિનું કોઈ વિવેચક દોષદર્શન કરાવતા ત્યારે પેટલીકર એમાં પોતાના ઉદ્દેશની સફળતા સમજીને ‘સમાજશિક્ષક’ તરીકે સંતોષ લેતા. એટલે જ એમના વિવેચકો સાથે એમને કશી ફરિયાદ નહોતી એમ એ કહી શકતા હતા. પન્નાલાલ પટેલની પાસે સમાધાનનું આવું કોઈ (ભૂમિકારૂપ) વલણ નથી એટલે એ વિવેચનથી ઘણી વાર અકળાતા રહ્યા છે. પેટલીકર એ બાબતમાં સુખી છે. પેટલીકર માટે ગ્રામીણજળ અને શહેરીજળ બંને મીઠાં જ હતાં, એને અનુરૂપ એમના ઉદ્દેશો હોવાથી એ બંને જળ-પ્રદેશમાં વિહરતા રહ્યા, અલબત્ત લેખક-સર્જક તરીકે તો એમને પછીથી એકેય ‘જળપ્રદેશ’ જિવાડે તેમ નહોતો. પન્નાલાલે ગામડું છોડ્યું નેએમની કલમે એ સાથે જ સર્જન-સાહિત્ય છોડ્યું. પછી પન્નાલાલ લખતા રહ્યા છે, પણ એમની પાસે — સામે ન તો કળાનો ઉદ્દેશ હતો કે ન તો સમાજસુધારાનો કે સમાજમીમાંસાનો સ્વાનુભૂત આદર્શ હતો. પેટલીકર પાસે દિશા અને ઉદ્દેશ બંને રહ્યાં, પન્નાલાલ પાસે એકેય નહોતું. એટલે બંનેના લેખનમાં સાહિત્ય-અભિમુખતા તદ્દન આછી અને ઓછી હોવા છતાં એમની રીતિ અને દિશા જુદાં રહ્યાં. આ બંને સર્જકો એમની એકાદબે કીર્તિદા કૃતિઓ પાસે જ સર્જક તરીકે અટકી ગયા... એટલું સામ્ય ગણો તો સામ્ય. મીઠા જળનું મીન – પન્નાલાલ ખારા જળમાં જતાં નિજત્વ ખોઇ બેઠું. પેટલીકરે નવલકથા દ્વારા પોતાની ‘શિક્ષકમુદ્રા’ને ટકાવી રાખી. પણ ‘નવલકથા’ તો બંનેને હાથતાળી આપીને જતી જ રહી તે આજની ઘડી ને કાલનો દિન...