ભારતીય કાવ્યસિદ્ધાંત/ભટ્ટ લોલ્લટનો મત: Difference between revisions

{{SetTitle}}

{{Heading|૧. ભટ્ટ લોલ્લટ : ઉત્પત્તિવાદ : મીમાંસકોનો મત :|}}

સૌ પ્રથમ ભટ્ટ લોલ્લટનો વાદ આવે છે. ભરતના સૂત્રનું એ આ રીતે વિવરણ કરે છે : લલના, ઉદ્યાન આદિ આલંબન અને ઉદ્દીપનના કારણરૂપ વિભાવોથી રત્યાદિ ભાવ જન્મે છે. કાર્યરૂપ કટાક્ષભુજાક્ષેપ આદિ અનુભાવોથી એ પ્રતીતિયોગ્ય બને છે અ સહકારીરૂપ નિર્વેદાદિ વ્યભિચારી ભાવોથી એ પુષ્ટ બને છે. આ રીતે ઉત્પન્ન થયેલો, પ્રતીતિયોગ્ય બનેલો અને પુષ્ટ થયેલો સ્થાયીભાવ  તે જ રસ. એ પ્રધાનપણે રામાદિ અનુકાર્યમાં (એટલે કે જેનાં પાત્ર નટો ભજવે છે તે તે મૂળ નાયકાદિમાં) રહેલો છે; પણ એના રૂપની સાથેના અનુસંધાનમાં બળે અનુકર્તા, એટલે કે નટમાં પણ એ પ્રતીત થાય છે. (૧૧)

૧. ભટ્ટ લોલ્લટ મીમાંસક છે અને વિભાવાદિને એ ‘કારણ’ ‘કાર્ય’ અને ‘સહકારી’ એ મીમાંસાની સંજ્ઞાઓથી સમજાવવા કોશિશ કરે છે. આ રીતે એ સ્થાયી ભાવ અને વિભાવો વચ્ચે જન્યજનકસંબંધ દર્શાવે છે; પણ એ યોગ્ય નથી, કારણ કે સ્થાયી ભાવ માણસના ચિત્તમાં વાસનારૂપે પડેલો જ હોય છે; વિભાવો એનાં કારણ કે જનક નહિ, પણ એના આવિર્ભાવમાં નિમિત્તમાત્ર છે. વ્યવહારમાં આપણે જે શિથિલ પ્રયોગ કરીએ છીએ તે જ ભટ્ટ લોલ્લટના આ વાદમાં કાયમ રહ્યો છે.  એ સ્થાયી ભાવની ઉત્પત્તિ દર્શાવતા હોવાથી એમના મતને કેટલીકવાર ઉત્પત્તિવાદ પણ કહે છે.

૩. કાવ્યમાં મૂળ પાત્રોમાં અને નાટકમાં નટમાં રસદશાએ પહોંચતા સ્થાયીભાવની આપણે તો માત્ર પ્રતીતિ જ કરવાની છે એમ ભટ્ટ લોલ્લટનું કહેવું જણાય છે. પણ પ્રતીતિ તો જ્ઞાનમાત્ર છે. એ આસ્વાદ્ય કેવી રીતે બને? ધુમાડો જોઈને અગ્નિ હોવાની પ્રતીતિ થાય છે. પણ એવી કોઈ પ્રતીતિને ‘રસ’ ન કહી શકાય.  

ખરી વાત એ છે કે આ મતમાં સામાજિક રત્યાદિ ભાવથી કેવળ તટસ્થ રહે છે; સામાજિકની વાસનાને અહીં ગણનામાં લેવામાં આવી નથી, એ આ મતનો દોષ છે. જેનામાં પ્રણયની વાસના નથી રહી તેવો વિરક્ત યોગી પણ રામાદિના ભાવની પ્રતીતિ કરે છે, પણ એને માટે એ રસાનુભવ નથી. વળી, ભાવની કેવળ પ્રતીતિને જ રસાનુભવ ગણીશું, તો ભિન્ન ભિન્ન ભાવોની પ્રતીતિ વેળા આપણું ચિત્ત પણ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનો આનંદ અનુભવે છે તેનો ખુલાસો નહિ કરી શકાય; કારણ કે પ્રતીતિ તો જ્ઞાનમાત્ર હોઈ તેનો આનંદ બધે એક પ્રકારનો જ હોવાનો. ટૂંકમાં, જુદા જુદા ભાવોનાં કાવ્યો વાંચતાં આપણા ચિત્તમાં જુદી જુદી લાગણીઓ થાય છે એનો ભટ્ટ લોલ્લટે સૂક્ષ્મ રીતે વિચાર નથી કર્યો.

<br>

{{HeaderNav2