નારીસંપદા : ટૂંકી વાર્તા/પ્રસ્તાવના: Difference between revisions

એમની પાસેથી લગ્નેતર સંબંધોની સંકુલતા અને પીડાના વિવિધ આયામ પ્રગટાવતી લગભગ 6-7 વાર્તા મળી છે. દા.ત. ‘ઈતરા’, ‘અવલંબન’, ‘ખાંડણિયામાં માથું’, ‘સાંજનો સમય’, ‘અગિયારમો પત્ર’, ‘એ નામ’, ‘જોગણી’, ‘ગૂંચ’ વગેરે. થોડાક અંશે વણસ્પર્શ્યું રહી ગયેલું ગુજરાતી વાર્તાનું ક્ષેત્ર એટલે વેશ્યાજીવનને લગતી વાતો. દરેક વેશ્યા પહેલાં સ્ત્રી હોય છે અને એનું વેશ્યા હોવું મોટાભાગે એની લાચારી હોય છે એ વાત સમાજ કદી નથી સ્વીકારતો. હિમાંશી શેલતે ‘કિંમત’, ‘શાપ’, ‘ખરીદી’, ‘મોત’, ‘એ સવાર’ જેવી વાર્તાઓમાં આવી સ્ત્રીઓની વેદનાને સાવ નજીકથી જોઈ છે અને આલેખી છે. 2002નાં કોમી તોફાનોમાં કોમી વૈમનસ્યને પરિણામે પ્રજાકીય સ્તરે જે પ્રશ્નો થયા તેના વિશે સમૂહની માનસિકતા સામે સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓની લાચારી વિશે, તરડાઈ ગયેલા સહજીવન વિશે હિમાંશી શેલતે સ્વસ્થ, તટસ્થ દૃષ્ટિકોણથી વાર્તાઓ લખી છે. દા.ત. ‘આજે રાતે’, ‘વામન’, ‘વળતી મુસાફરી’, ‘સજા’, ‘સાતમો મહિનો’, ‘વહેમ’ વગેરે. છેલ્લાં પંદર-વીસ વર્ષથી વાર્તાઓમાં એમને જે કહેવું છે તે પીડાની ચીસરૂપે વિસ્ફોટની જેમ પ્રગટ થાય છે. ગૂંગળાવી દેનારી પરિસ્થિતિ, લોકશાહી મૂલ્યોનાં સતત ધોવાણ સામે વકરતી જતી ટોળાંશાહી, સમજાય નહીં એવાં રાજકીય દબાણો, સ્ત્રીઓની બદહાલી, વિરોધી વિચારોનો ગોળીથી થતો ફેંસલો, ઘેટાંનાં ટોળાંની જેમ દોરવાતી પ્રજા... આપણાં સમયની આ કારમી સમસ્યાઓને એમની વાર્તાઓ ઊંડળમાં લે છે. ગુજરાતી સર્જક ભાગ્યે જ સ્પર્શતો હોય તેવા વિષયવસ્તુ પર એમની વાર્તાઓ મળે છે. દા.ત. વિધવાઓનાં જીવનને આલેખતી ફિલ્મનો ટોળાં દ્વારા હિંસક વિરોધ (‘એકાવનમો એપિસોડ’), પોલીસ કસ્ટડીમાં કોઈનું મરી જવું (‘ઑન ડ્યૂટી’), સાવ નાનકડી બાળકી પર થતો બળાત્કાર (‘કોઈ બીજો માણસ’), કારગિલ યુદ્ધ પછી પાકિસ્તાની નેતાના આગમન સમયે ભારતનું વરસી પડવું (‘વરસી’), ધરતીકંપ (‘ઘર ઊભેલાં અને પડેલાં’ તથા ‘ભંગુર’), કોમી તોફાનો (‘આજે રાતે’, ‘સજા’, ‘વામન’ વગેરે), ગેંગ રેઈપ અને પછી કોઈને સજા જ નહીં (‘કમ્પાસ બૉક્સમાં પડેલી પાંખો’ અને ‘મુઠ્ઠીભર હવા’), ગાંધીને બદલે ગોડસેની પૂજા (‘વીરપૂજા’), ગૌરી લંકેશ કે કલબુર્ગીની હત્યા (‘ધારો કે આ વાર્તા નથી’), ઑનર કિલિંગ (‘નગર ઢિંઢોરા’), સત્યને ગૂંગળાવનાર માહોલ (‘ધુમ્મસિયા સવારનો સૂરજ’), ભ્રૂણહત્યા (‘ગર્ભગાથા’) વગેરે... આપણા સમયની મોટાભાગની જાણીતી સમસ્યાઓને હિમાંશી શેલત કળાના ધોરણે આલેખે છે. આ ટોળાંશાહી, આ પરિસ્થિતિ એક સ્વસ્થ નાગરિકસમાજને ક્યાં લઈ જશે? એવું વિચારવા આ વાર્તાઓ આપણને મજબૂર કરે છે. સામાજિક વાસ્તવને કળાના વાસ્તવમાં રૂપાંતરિત કરતાં આ સર્જકની વાર્તાઓમાં પ્રતિબદ્ધતા અને કલાત્મકતાનું વિરલ મિશ્રણ જોવા મળે છે. વણખેડાયેલાં વિષયવસ્તુ સાથે કામ પાડતાં હિમાંશી શેલત વાર્તાકાર તરીકે સતત વિકસતાં રહ્યાં છે. એમની વાર્તાઓ સંવેદનશીલ ભાવકને દિવસો સુધી અજંપ બનાવી શકે છે. જ્યાં લખવા, બોલવા પર જાતજાતના અદૃશ્ય પ્રતિબંધો લદાયેલા હોય એવા ગૂંગળાવતા, બરછટ અને નીંભર સાંપ્રતમાં, અનેક વાડાઓમાં વહેંચાયેલી, ખુશામતખોર, ડરપોક, નિર્માલ્ય પ્રજા વચ્ચે આ પ્રકારની વાર્તાઓ લખવી એ જરાય ઓછી હિંમતનું કામ નથી. સરળ, ગળચટ્ટા શીરા જેવાં સાહિત્ય અને એવું જ માણતા વાચકોની વચ્ચે આવી વાર્તાઓ લખાય એનો આનંદ. ગુજરાતી સાહિત્યમાં બહુમુખી પ્રદાન કરનાર હિમાંશી શેલત ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનું જ નહીં, પણ ભારતીય ટૂંકી વાર્તાનું એક અતિ મહત્ત્વનું નામ છે એ આપણે સ્વીકારવું જ રહ્યું.

મોના પાત્રાવાલા ગુજરાતી સ્ત્રીવાર્તાકારો વચ્ચે સાવ નોખો પડી જતો અવાજ છે એટલે એમની અલગથી નોંધ લેવી રહી. મોના પાત્રાવાલા ‘રાની બિલાડો’ની વાર્તાઓમાં વાંસદાની આસપાસ વસતા પારસીઓ અને દુબળાઓ, કોળીઓના પરસ્પર સંબંધોને, એમની પ્રાકૃત જીવનશૈલીને જંગલના આદિમ વર્ણનોની સમાંતરે આલેખે છે. આવું આદિમ જગત ગુજરાતી વાર્તામાં પહેલીવાર પ્રગટ્યું છે. નિશાચર જેવા રાતના ઓળા, કાળઝાળ દિવસ, જંગલી ફૂલોની ગંધ... અડાબીડ સાગ, સીસમ કે ખેરનાં વૃક્ષો, રાનીપશુની આંખ જેવો લબકારા મારતો પ્રકાશ, ભૂંજેલી કલેજીને મહુડાના દારૂમાં મસ્ત પારસી અને જાડી, માંસલ બદનની જંગાડ બાઈઓ વચ્ચેના પ્રાકૃત સંબંધો, ઝાકળના દદડતા રગેડા, અડધો તૂટેલો ને અડધો ખવાયેલો પીળા બરફના ગોળા જેવો ચાંદો, ચેંહુડોળા ને રાની બિલાડાના ટોળાં, વાગળાની આંખ જેવા ઝબકતા તારા... આ ગીચ જંગલ, એનું ભેજીલું વાતાવરણ, આ રાક્ષસી અંધારાં, આ ધુમાડાથી કાળા પડી ગયેલા, ભૂકી ખેરવતા લાકડાના તાઉદાન જેવા હવડ ઘર, અને એમાં રહેતા આ આદિમ લોકો અને એમની આદિમ વૃત્તિઓ... ગુજરાતી વાર્તાજગતમાં પહેલીવાર પ્રવેશે છે. નમ્ર, મીઠાબોલી અભિજાત પારસી કોમથી પરિચિત ગુજરાતી પ્રજાને મોના પાત્રાવાલાના આ પ્રાકૃત પારસીઓનો પરિચય જ ક્યાં હતો? સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેના પ્રાકૃત અવસ્થાએ પહોંચતા જાતીય સંબંધોને નિરૂપતી ભાષા આપણા રૂઢ થઈ ગયેલા નીતિવિષયક સુષ્ઠુ ખ્યાલોને નથી ગાંઠતી. આ વાર્તાકારને વાંચવા-સમજવા માટે વાચકે રુચિનાં ધોરણોને જરાક ઉદાર કરવાં પડે. આ પ્રકારની વાર્તાઓ લખનાર અન્ય સ્ત્રીસર્જક આપણે ત્યાં તો નથી એ પણ નોંધવું રહ્યું.   

2010 પછી લખતાં થયેલાં સ્ત્રીસર્જકોની સંખ્યા એટલી મોટી છે કે નવાઈ પણ લાગે અને રાજી પણ થવાય. જે રીતે વીસમી સદીના આરંભે બહેનો લખતી-છપાવતી થઈ એની પાછળ ‘સ્ત્રીબોધ’, ‘સુંદરીસુબોધ’ જેવાં સામયિકો કારણરૂપ હતાં. એ જ રીતે એકવીસમી સદીના આરંભ પછી વાર્તા છાપનારાં સામયિકો વધ્યાં, વાર્તા હરીફાઈઓ પણ વધી. પ્રતિલિપિ કે બીજાં ઓનલાઇન માધ્યમો પણ વધ્યાં. વાર્તા છપાવવી સહેલી બની, વાર્તાસંગ્રહો છપાવવા પણ સહેલાં થઈ ગયાં. ટૂંકી વાર્તા વિશે કશું ન જાણતા નિર્ણાયકોની સંખ્યા પણ વધી. પ્રસ્તાવના લખનાર, વિમોચન કરનારની ખોટ તો ન પડી પણ અનુવાદ કરનારા પણ મળી આવ્યા ! પરિણામ એ આવ્યું કે છેલ્લાં દસ-બાર વર્ષમાં વાર્તા લખનારી બહેનોની સંખ્યા વધી પણ એમની પાસેથી મળતી સારી ટૂંકી વાર્તાની સંખ્યા ઘટી. જોડણી કે વાક્યરચના કશાનાં ઠેકાણાં ન હોય, વાર્તારસ સિવાય કંઈ જ ન હોય એવી છાપાળવી, ફિલ્મી વાર્તાઓના ઢગ ખડકાયા. આપણા સારાં ગણાતાં સામયિકો – પરબ, શબ્દસૃષ્ટિ કે નવનીત સમર્પણે – એટલી હદે નબળી વાર્તાઓ છાપી કે ‘મમતા’ કે ‘જલારામદીપ’ની શી ફરિયાદ કરવી? (અન્નપૂર્ણા મેકવાનની ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ 2020ની ‘નમાલો’ કે 2022ના ‘પરબ’ની એમની વાર્તા ‘સરપ્રાઈઝ’. ડિસેમ્બર, 2023ના ‘પરબ’માં છપાયેલી ઉમા ચક્રવર્તીની વાર્તા કે ‘પરબ’ મે, 2022માં ઇંદુ જોશીની વાર્તા ‘અલય’ કે ‘નવનીત સમર્પણ’માં શ્રેયા શાહની 2006માં ‘એક અમસ્તો અમસ્તો માણસ’ કે નવનીત સમર્પણ 2023માં છપાયેલી ‘ચોરસનો પાંચમો ખૂણો’ કઈ રીતે છપાઈ હશે તેનું આશ્ચર્ય થાય. જાનકી શાહની કુમાર એપ્રિલ 2017માં છપાયેલી ‘નામ શું રાખું?’ કે ‘મમતા’ની ‘ડાયવર્ઝન’ વાર્તા માટે પણ એવો જ પ્રશ્ન થાય. મોના લિયાની ‘નવનીત સમર્પણ’માં છપાયેલી ‘નિરુત્તર’ વાર્તા માટે પણ પ્રશ્ન થાય.) અનેક છપાયેલી વાર્તાઓ પ્રશ્ન કરે છે કે જોડણીની, વાક્યરચનાની અરાજકતા સાથેની વાર્તા સર્જક તો મોકલે પણ સામયિક એને એમ ને એમ છાપે? લાગે છે કે આપણા સંપાદકો અતિશય ઉદાર થઈ ગયા છે !

બધું જ કહી દેતી, સુવાક્યો કે ઉપદેશ આપવાની ચેષ્ટા કરતી, કંઈ પણ અગડમ્ બગડમ્ લખ્યે જતી, સંસ્કૃત પરિપાટીએ પ્રેમાનંદની જેમ – પરવાળા જેવા હોઠ, દાડમની કળી જેવા દાંત, નાગણ જેવો ચોટલો – રૂપવર્ણન કરનારી, ‘ચીકણો દેહ’ જેવી ફિલ્મી અભિવ્યક્તિ કરતી બહેનોની સંખ્યા પણ ઓછી નથી. સરેરાશ વાર્તારસ, વાર્તાગૂંથણીની સમજ હોય પણ ટૂંકી વાર્તા એનાથી કંઈક વધારે માગે એવી સમજનો અભાવ હોય, ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાની પરંપરામાંથી પસાર જ ન થયાં હોય એવાં સ્ત્રીસર્જકોની સંખ્યા ઘણી મોટી છે.

2010 પછી લખતી થનારી બહેનોમાંથી લગભગ 95 % બહેનોએ સ્ત્રીઓની જાણીતી સમસ્યાઓ વિશે વધારે વાર્તાઓ લખી. ખાસ કરીને જે કૌટુંબિક સમસ્યાઓ વિશે વીસમી સદીના આરંભે વાર્તાઓ લખાઈ એ જ સમસ્યાઓ વિશે 21મી સદીના બીજા દાયકામાં પણ લખાયું એ ન સમજાય એવી વાત છે કારણ કે, સ્ત્રીઓની સમસ્યાઓ બદલાઈ છે એ હકીકત છે. હા, કોરોના કાળમાં કદી કલ્પી ન હોય એવી સમસ્યાઓનો આપણે સામનો કર્યો. એને વિષય બનાવીને છાયા ત્રિવેદી, પારુલ દેસાઈ અને કોશા રાવલ પાસેથી સારી વાર્તાઓ મળી છે. છાયા ઉપાધ્યાય તથા યામિની પટેલ જરાક નોખા મિજાજની વાર્તાઓ આપે છે. દેશની અનેક સળગતી સાંપ્રત સમસ્યાઓ વિશે સૌથી સારી વાર્તાઓ આજે પણ હિમાંશી શેલત પાસેથી જ મળે છે. કોમી તોફાનો, બળાત્કાર, ભ્રષ્ટ થતું જતું તંત્ર, તંત્રની વધતી જતી ભીંસ વિશે હિમાંશી શેલત ઉપરાંત મીનલ દવે, વંદના ભટ્ટ પાસેથી પણ વાર્તાઓ મળી છે. મીનલ દવેની ‘ઓથાર’, વંદના ભટ્ટની ‘ઝાડીઝાંખરાં’ કે લતા હિરાણીની ‘જૂઈ’ જેવી વાર્તાઓ હકીકતે સામાજિક સૌહાર્દ વધારનારી વાર્તાઓ છે.

બીજી ભાષામાં આપણું સાહિત્ય પહોંચે તે આપણને ગમે જ પણ પહોંચનારું સાહિત્ય ઉત્તમ હોવું જોઈએ. પણ છેલ્લાં થોડાંક વર્ષોમાં હદ બહારની નબળી વાર્તાઓ અન્ય ભાષામાં પહોંચી છે. વાર્તાસ્પર્ધાઓમાં નબળા નિર્ણાયકોને કારણે સાવ નબળી વાર્તાઓ પોંખાઈ છે. પ્રસ્તાવનાકારોનો પણ વાર્તાની અવદશા કરવામાં પૂરો ફાળો છે. દા.ત. મીનાક્ષી ચંદારાણાના વાર્તાસંગ્રહની પ્રસ્તાવનામાં હરીશ વટાવવાળા લખે છે : ‘ ‘ધુમ્મસનો જવાબ’ વાર્તા પત્રસ્વરૂપે પ્રગટ થતી વાર્તા છે. ટૂંકી વાર્તામાં આ પ્રયોગ મારી જાણ પ્રમાણે કદાચ સૌપ્રથમવાર થયો છે.’ આપણને પ્રશ્ન થાય કે એમને સ્ટેફાન ત્સ્વાઇકની ‘અજાણી સ્ત્રીનો પત્ર’ ન ખબર હોય પણ મેઘાણીની ‘વહુ અને ઘોડો’ કે હિમાંશી શેલતની ‘આજે રાતે’ કે ‘અગિયારમો પત્ર’ જેવી જાણીતી વાર્તાઓ તો ખબર હોય ને? તેઓ લખે છે ‘ ‘જીવતર’ નારીપ્રધાન વાર્તા છે અને બીજા પુરુષની કથનરીતિથી રજૂ થઈ છે.’ હકીકતે ન તો આ વાર્તા નારીપ્રધાન છે, ન બીજા પુરુષ કથનરીતિથી લખાઈ છે. ટૂંકી વાર્તાના તંદુરસ્ત વાતાવરણ માટે આવા પ્રમાણપત્રો આપનારા લોકો નબળા વાર્તાકાર કરતાં પણ વધારે જોખમી છે.

‘લેખિની’ ઑક્ટોબર, 2023નો વાર્તા વિશેષાંક અને બીજી સો-દોઢસો વાર્તા વાંચ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય. આ બધી બહેનો સામે ટૂંકી વાર્તાના ઉત્તમ નમૂનાઓ છે, શાસ્ત્રીય ચર્ચાઓ છે, અસંખ્ય વાર્તાશિબિરો છે છતાં નર્યો વાર્તારસ ધરાવતી, છાપાળવી વાર્તાઓ જ કેમ લખાઈ? જેમને છાપાળવી વાર્તાઓ જ લખવી છે એમને મારે કંઈ નથી કહેવું પણ જેમને ખરેખર ટૂંકી વાર્તા લખવી છે એમણે થોડીક સારી વાર્તાઓ વાંચવી જ રહી. પોતાની ભાષાને મઠારવી જ રહી. આ વાર્તાકારોએ લખ્યું છે ખરું પણ વાર્તાની પરંપરા કે શાસ્ત્ર કશું જાણ્યા વગર. છપાવવું હવે અઘરું નથી. ગમે તે સોશલ મિડિયા પર પાંચ-દસ વખાણ કરનારા મળી જ રહે છે.  

થોડાંક એવાં નામો છે જેમની વાર્તાઓએ પ્રથમ વાંચને જ મન પ્રસન્ન કરી દીધું હોય. દા.ત. માના વ્યાસ, છાયા ત્રિવેદી, કાલિન્દી પરીખ, વર્ષા તન્ના, સમીરા દેખૈયા પાત્રાવાલા, છાયા ઉપાધ્યાય, આશા વીરેન્દ્ર, કલ્પના દેસાઈ, રેણુકા દવે, લતા હિરાણી, રેના સુથાર, દિના રાયચુરા, રાજશ્રી વળિયા, સ્વાતિ ધ્રુવ નાયક, કોશા રાવલ, દક્ષા પટેલ, યામિની પટેલ, મીતા ત્રિવેદી, ગીરા ભટ્ટ, મલયા પાઠક, ગીતા દેવદત્ત શુક્લ, નીતિ દવે વગેરે.

{{Poem2Close}}

<br>