સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/પ્રકીર્ણ/ખોજા જમાતનું રાષ્ટ્રીય રત્ન

          કોમવાદનોલેશપણસ્પર્શજેમનેથયેલોનહિ, એવાએકસાચારાષ્ટ્રવાદીનેતાયુસુફમહેરઅલીનુંઅવસાન૨જુલાઈ, ૧૯૫૦એથયુંહતું. મુંબઈનાકોંગ્રેસહાઉસમાંથીએમનીશબયાત્રાનીકળેલી. મહેરઅલીનોજન્મખોજાકોમમાંથયેલો, પણતેમનાસુધારાવાદીનેરાષ્ટ્રીયવિચારોનેકારણેએજકોમનાલોકોમાટેતેઅળખામણાબનેલાહતા. એઅંતિમસફરમાંકોઈખોજાઓજોડાયાનહોતાઅનેજેમનાંઘરઆગળથીશબયાત્રાપસારથઈતેવાંખોજાકુટુંબોએબારીબારણાંપણબંધકરીદીધેલાં. ખોજાકોમનાવડાઆગાખાનનેએકવારમળવાગયેલામહેરઅલીએએમનેકહેલુંકે, આપઈશ્વરનાઅવતારછોએવુંહુંમાનતોનથી. ત્યારેઆગાખાનેજવાબઆપેલોકે, ભલેતમેનમાનતાહો, પરંતુઅમેતોમાનીએછીએકેતમેખોજાજમાતનુંરત્નછો; તમનેકોઈચીજનોખપપડે, તોઅમારાસેક્રેટરીનેજણાવજો. પછીબન્યુંએવુંકે૧૯૪૨ની‘ભારતછોડો’ લડતમાંકારાવાસભોગવતામહેરઅલીનેગંભીરમાંદગીનેકારણેવહેલાજેલ-મુક્તકરવામાંઆવ્યા. પુસ્તકોનાઅનહદશોખીનમહેરઅલીએઆગખાનનાસેક્રેટરીનેફોનકરીનેકહ્યુંકેપોતાનેઅમુકપુસ્તકોખરીદવાંછેતેમાટેઆગાખાનેઅગાઉકરેલીઓફરનોલાભલઈશકાશે? સેક્રેટરીએહાપાડીએટલેરૂ. પચીસહજારનાંપુસ્તકોનાઓર્ડરમહેરઅલીએમુંબઈનાબેમોટાપુસ્તક-વિક્રેતાઓતારાપોરવાલાઅનેન્યુબુકકંપનીપરમોકલીઆપ્યા. ભારતનીવિવિધજેલોમાંનારાજદ્વારીકેદીઓનેએપુસ્તકોમહેરઅલીએપછીપહોંચાડેલાં. [‘નિરીક્ષક’ પખવાડિકમાંવી. બી. ગણાત્રાનીનોંધપરથી]