અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/બળવંતરાય ક. ઠાકોર /આરોહણ (Up up and aloft...)
બળવંતરાય ક. ઠાકોર
[Up up and aloft
Soar away into the undomed ever-resplendent
Empyrean!
(અનુવાદ)
ઊડ! ઊડ! ઉચ્ચ ઉચ્ચ ઊડ! ઊડ!
અંતરિક્ષ મૉડ અતટ ને સદા જ્વલંત
સ્પર્શ, જૈ ઉંડત!
જાણો આત્મા બલહીને અલભ્ય—ઉપનિષદ
સખે, હૃદય, ક્યાં હશો? પથ કયો ચડો આ સમે?
ચડે અવર કોઈ સંગ, થઈ કે રહ્યા એકલા?
અને નયન જે સદા મધુર દીપતાં, તે હજી
લસે અસલ રૂપ, કે કંઈ શું થાકઝાંખાં થયાં?
જરા વિષમ આ ચડાવ, સહુ સાથી હારી ગયા,
વળ્યા પગથી અન્ય, જે ઊતરતી તળેટી તળે.
બપોર સહુ ગાળશે સ્ફટિક કો ગુફાકુંડને
લટી હિમશિલાતટે, નીરખતા નીચે દૂરનાં
વિસર્પી સરિતાકુલો, ઉટજકુંજગામો છૂટાં,
અને વનવીંટેલ ખેતરસમૃદ્ધિવાળી ખીણો.
મને પણ ઘણું કહ્યું ઉતરવા નીચે સાથમાં,
પરંતુ ચડવું હજી ચડવું એ જ મારી તૃષા.
ચડું, વળી ઊભો રહું, પ્રતિપદે દિશાઓ ખસે,
સુતીક્ષ્ણ નયનો બને ગહન તત્ત્વ ઉકેલવે,
નિહાળું જગચિત્રની પલટતી જ છાયા પ્રભા,
વિવેચું કઈ જીવતી નિધનવાહી રેખા કઈ;
વિલોકું નર, ચીનતો પ્રકૃતિસત્ત્વ નારાયણ,
અને વિધિસમુદ્રમાં નીરખું ભંગ સંકલ્પના.
જલો અવનિનાં સજી અનિલપાંખ નિર્મલ બની
તરંત ખગમાલ સંગ નભઘુમ્મટે સ્હેલતાં;
સુવે ઢળતી ઝાડગોળમય નીલ શય્યા વિશે,
રચે ઝૂલતી લગ્નગાંઠ કર સાહી તરુવેલના;
ભરે કુસુમ પ્યાલીએ સ્ફટિક, મોતિ વેરે દલે,
શકુંતકલગી ખચે ચળકબુંદ હીરામય;
વિદગ્ધ તરુ ઢાંકતાં ક્ષણ કરે કપિય શોભતા,
શિલા પણ પરિષ્વજે કઠણમાં સરી કોમલાં.
વસે અહીં મઠો વિશે `મૂરતિયો' ધરી ખાખ ને
વિરાગ વદને પરંતુ ઉર તો નર્યાં દુન્યવી.
નીચેથી ગૃહીઓ તણા સતત `પંચભાગો' વળી
`પ્રસાદ' ચડતા અહીં, જઠર એમ ભરતા જ એ;
ચડે ઉપર ભાવિકો, ઉરઉમંગી જાત્રાળુઓ,
ધરે `ફૂલ ન, માત્ર સ્વલ્પ ફુલપાંખડી' તે ગ્રહે,
ઘણી ગિરિનિ ઔષધી, વન અનંત ફાલ્યાં ફળયાં,
કુઠાી, વળી કાછિયા, કણબી, માળી, વૈદ્યો અને
વિવેકહત દર્દીના અધમ ઊંટવૈદ્યોય એ :
સમાધિછલ જાણતા, `ભુરકીશક્તિ સાધી અમો?'
—બડાઈ અવરે બકે, કપટ બ્રહ્મચારી, સદા
અધોગતિ સ્વીકારતા ચસચસી જ ગાંજાકળી.
સ્મરે કવિ કહ્યું ત્હમે, `કુદરતે બધું સુંદર,
અને ફક્ત માનવી અધમ!' તે—અહીં તો ખરું.
અરે નહીં નહીં : અહીં પણ કદાપિ કો વીરલા
મઠો તણિ શિલાભૂમિ કઠણ વીંધી મૂલો ઊંડા
(તજી પતિત વર્તમાન) યુગ ભૂતથી લાભતા
પુરાણ ઋષિયોગીનાં તપ શમે અને જ્ઞાનમાં
સમોવડ બની રહે, હૃદય બુદ્ધિ આત્મા તણા
પ્રસારી વળી કૌમુદીધવલ સૌમ્ય કિરણો સદા
દીસે ન જડ સૃષ્ટિએ ચરત કો'પિ સૌહાર્દ તે!
ચડું ઉપર હા! સખે, વિકટ આ ચડાવે તમે
નહીં નિકટ; કર ચહે તમ ખભો જૂની ટેવથી.
નથી પગથિયાં રચ્યાં; પથર ધારવાળા લીસા,
અને અણિ'લ કંટકી નિબિડ ઝાડી આ કારમી!
પદેપદ વળું નીચો, ઉઝરડે વીંધાતો વધું,
ક્યહીં દૃગ ચડે વળી પદવિ વ્યાઘ્ર ચિત્તા તણી.
અહા, ગઈ જ ઝાડી, ઝળહળત ઉપરે વ્યોમ શું!
— અરે પ્રખર સૂર્ય, સત્યવર વત્સને શો દમે!
દીસે કુદરતે અહીં રચ્યૂં શિલા તણું આસન,
તપાવ્યું રવિએ તથાપિ ઘડિ થાક ઉતારું હું.
ચડ્યો નીરખું પંથ તે; જલરસો જ નીચે રહ્યા
જણાય ન જણાય સૃષ્ટિ સુંદર ગૂંથેલ રંગેલ એ.
હવાદલ વિશાળ આ લસત ભૂખરું, તે મહીં
સરે રસળતાં જ મીન, ખગવાદળાં ઓ ડૂબ્યાં!
પ્હણે સુઘનશ્યામ છાય નિજ મોહબુર્ખે પૂરી
લપેટી જતનેથી ખીણ ફુસલાવી લૈ લોચન!
અહા, સ્વર મીઠો! ફરી! નગર આ શું ગંધર્વનુંં?
ફરી જ રણકો! — અહો અનિલ, આવ રમ આ દિશે!
પડેલ તજી દીધ આ ઉંચી ટૂંકો વિશે મંદિરો,
રહ્યાં વિવિધ પંથ ને શતક લુપ્તનાં સ્મારક,
ધરે હજી સુકંઠ ઘંટ; અનિલો જ યાત્રી મિષે
વગાડી રમતાં, દિગંત ઘૂમતા વહે એ સ્વર,
સુણાવિ અહીં ત્યાં કરે ચકિત લોક વ્હેમી ભલા.
અહા મધુર ઘંટ મંદિર વિશે યદૃચ્છાનિલે
થતા મુખર, શો વિષાદ પ્રકટો તમે આ ઉરે!
રહ્યો શું પૂર્વજ મહાપ્રબલસત્ત્વ આર્યો તણો
ત્રિકાલજિત ધર્મ, — ઘંટ રવ મિષ્ટ આ કેવલ?
અહો જગતવંદ્ય ધર્મદ્યુતિ સેવતા પૂર્વજો,
ભગીરથ તપોબલે જગરહસ્ય લાભ્યા તમે;
સ્વછંદિલ વહંત વાયુલહરો, કદાપિ વહે
સ્વરો તમ, ન તે સુણાય પૂરતા, ન સમજાય વા :
કદાપિ નજરે ચડે હૂબહૂ મૂર્તિ તમ ધર્મની,
ન એ નિજ પ્રકાશ, રાખ કજળેલ સ્ફુલ્લિંગ શો
નપુંસક, શકે કરી પ્રકટ અન્ય આત્મા વિશે.
ગઈ ઘણી પ્રજા, થયા સ્મરણશેષ ધર્મે ઘણા;
રહ્યાં વચન એમનાં, — ફક્ત કલ્પનાસૃષ્ટિ એ
પુરાવિદ તણી પુરાણ ઇતિહાસ સાહિત્યની!
સજીવન ઉદાત્ત ના ચરિત એહ સર્જે હવાં.
જશે ગરવી આર્યજાતિ, બ્રહ્માની પુત્રી વડી?
ત્રયી શમી જશે શું ક્ષીરપયસાંબુધિ અતલમાં?
થશે શું ભારત યુનાની હોમર તણાં મહાકાવ્ય શું?
નહીં શશીકલા ધરી, ક્રૂસ શું ધારશે મંદિરો?
ન ક્રૂસ ન શશીધજા કળશ નાપિ ગુંબદ શિખર,
ન મંદિર મસીદ દેવળ, ન ધર્મ નામોનિશાન,
સમાજ પાર્થિવ નર્યો જ અથવા હશે શું ભાવી તણો
બીજે મુલક તેમ આ ભરતમંડલેયે હવે?
સખે, ઉર તૂટે રૂંધાય જીવ કાલઓથારથી
અને મુજ વિશે બળે અયુત આર્યકુલ પિત્રિઓ.
પ્રભો, કિરણ આશનું! ધરતી કોરી દુષ્કાળમાં
ચહે સલિલજ્યોતિ મેઘ, ઊગરે યથા સંતતિ!
ચડું ઉપર હોંસ ના; ફક્ત પૂર્વ નિશ્ચયવશે
વધે પગ, પડે કઠોર પડઘા પદાઘાતના
અવાજ પણ એ સુણે પલ મહીં સૂના આ સ્થળે,
મળી ડૂબી અશબ્દમાં ગળિ જતો, થતો ના થયો.
વસે શ્વસી લસી રહે સ્વયમભોમ શાંતિ અહીં
ગભીર, તલહીન — જે જગતમેલ આત્મા તણા,
કંઈ જગતપાપડંખ, દુઃખ સ્થૂલ સૌખ્યો તણાં,
ઉતારી ભુલવી દઈ રૂઝવી. અંક પોઢાડીને
કરંત સ્વીય ધામયોગ્ય ભ્રમભટકભ્રાંત આત્માશિશુ!
અનંત અવકાશવ્યાપી હિતવાંછુ ચેતન ઉર!
અનંતપટ કાલના અતૂટતંતુ તેજોમય!
અનંત જીવયોનિના સગુણ કોટિ સંકલ્પના
અનન્ય સમ સૌમ્ય આદિ અવસાન શંકર્ષણ!
અનંત મુખ જે સ્ફુરે, સ્ફુરણ માંહી જીવી રહે
વિચાર અભિલાષ ગાન રતિ, તેહના ભાસ્કર!
સમર્પિત ઉરે ભજે સરલ દીન શિશુભાવથી
અનેક યુગદેશવંદિત મહાનુભાવો તને;
પીતાં મૃત સજીવની દ્યુતિલ વારુણી તાહરી
બને સકલ દેશકાલ લખરૂપ ઝાંખાં દૃગે,
રગેરગ વહે ચડે બલખુમારી શ્રદ્ધા તણી.
જશે કઈ પ્રજા! પડે કડડ ભોંય શું રાજ્ય કો?
થશે અમુક ધર્મ સંસ્કૃતિ તણું ગ્રહણ કે કદા?
ભલે વિવિધ ખેલ કાલ નટરાજ ખેલ્યા કરો,
ભલે પ્રલય ઊતરો! અથ નવૈવ મન્વંતરે!
— વસે તું નિજ રંગમાં, સકલ સૂત્ર તુજ હાથમાં!
(ભણકાર, ૧૯૫૧, પૃ. ૫૬-૬૧)