તુલસી-ક્યારો/૯. ભાસ્કરની શક્તિ
સૂર્યોદયનું વર્ણન કરી શકાય છે, સૂર્યાસ્તને પણ શબ્દમાં ઉતારી શકાય છે, પણ માથા પર આવેલા મધ્યાહ્નના સૂર્યનું તેજ તેમ તેનો પ્રતાપ પ્રચંડ હોવા છતાં તેનું સ્વરૂપ આલેખવું વિકટ છે. એવું જ કઠણ કામ ભાસ્કરની ઓળખાણ આપવાનું છે. ભાસ્કર કૉલેજમાં નહોતો છતાં કૉલેજના પ્રોફેસર વીરસુતનો પ્રાણસંબંધી બની શક્યો હતો. ભાસ્કર સ્ત્રી-શિક્ષણમાં ઊતર્યો નહોતો, છતાં કન્યાઓનાં એકોએક છાત્રાલયની ભોંય ભાસ્કરભાઈનાં પગતળિયાંથી ઘસાઈ ગઈ હતી. ભાસ્કરભાઈને બૅન્કમાં ખાતું નહોતું, મિલની મજૂર-પ્રવૃત્તિ નહોતી, સિનેમાની વાર્તા લખવાની શક્તિ નહોતી, છાપાંના લેખ પણ લખવાની આવડત નહોતી. છતાં ભાસ્કરભાઈને બૅન્કના યુવાન નોકરો ઓળખતા ને તેમના આવવાની અઠવાડિયામાં એક વાર તો રાહ જોતા. મિલ-પ્રવૃત્તિમાં પણ ભાસ્કરનો અનાદર, ભરચક કામ વચ્ચેય, કોઈથી થઈ શકતો નહીં. સિનેમાના ઉદ્યોગમાં જવાની ભલામણો જુવાનોને ભાસ્કરભાઈ પાસેથી જડતી. ભાસ્કર ભાષણો કરતો નહીં, છાપાંમાં અહેવાલો મોકલતો નહીં, જાહેર ધમપછાડાની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં એ પગ મૂકતો નહીં, છતાં એ સચરાચરમાં સર્વવ્યાપક જેવો કેમ હતો તે કોઈ પૂછશે. એ વ્યાપક એટલા માટે હતો કે એ મોતીઓમાં થઈને પરોવાયે જતાં સોય-દોરા સમાન હતો. મોતીડાંને મુકાબલે દોરો બહુ મામૂલી વસ્તુ છે, છતાં એ સર્વ મોતીને પોતાના ઉપર એક વાર અવલંબન લેવરાવી સદાને માટે આધીન બનાવી દેનાર શક્તિ છે. ભાસ્કર એ દોરાની માફક અનેક યુવાનોનું પ્રેરણાબિંદુ એટલા માટે હતો કે એ છૂપી શક્તિઓને – ‘ચીંથરેવીંટ્યાં રત્નો’ સમાન જુવાનોને – હાઈસ્કૂલો, કૉલેજો કે મજૂર-ગુમાસ્તાઓની પ્રવૃત્તિ કરતી સંસ્થાઓમાંથી શોધી કાઢતો; ને ચીપિયા વતી ઝવેરી હીરો ઉપાડે એમ પોતાની લાગવગના ચીપિયામાં ઉપાડી લેતો. કોઈને સ્કૉલરશિપ અપાવી અટકેલો અભ્યાસ એ ફરી શરૂ કરાવતો, તો કોઈને નાહક બાપનાં નાણાં બરબાદ કરવાના ભણતરમાંથી ખેરવી લઈ છાપાંની અથવા મજૂરની ઑફિસમાં ગોઠવી દેતો. ગુમાસ્તાગીરી કરતો અમુક જુવાન તો ચિત્રકાર થવા લાયક છે એટલી ખબર એને કોણ જાણે ક્યાંથી પડી જતી, ને એ જાણ થયા પછી આઠ જ દિવસે એ જુવાનને તમે કોઈક આર્ટિસ્ટની કલાશાળામાં રંગરેખાઓ દોરતો જોઈ લ્યો! એટલું કરીને જ એ ન અટકી જતો. પોતાની નજરમાં બેસી ગયેલા યુવાનનો યોગ્ય માર્ગ કરાવી આપવા એ છેક ભાવનગર ને વડોદરાના મહારાજા સુધી, મહાસભાના પ્રધાનો સુધી, જાપાની અને અંગ્રેજ વ્યાપારીઓની હિન્દી પેઢીઓ સુધી પત્રવ્યવહારની ધારા ચલાવતો, જાતે મળવા જતો. કોઈક મિત્રની મોટર હડફેટે ચડી ગઈ તો ઠીક છે, નહીંતર ખિસ્સામાં ટ્રામના પણ પૈસા ન હોય તેવી અનેક વારની સ્થિતિમાં અથાક પગલે ગાઉઓનાં અંતરો પગપાળો કાપતો અમદાવાદ, મુંબઈ અથવા વડોદરામાં ભટકતો. ગમે તેમ કરીને પણ પોતાના પ્રીતિપાત્ર યુવાનને એ વિકાસનો માર્ગ ઉઘાડી દેતો. એ જ એની સત્તા હતી ને એ જ એનું શાસન હતું. સંખ્યાબંધ યુવાનો એની અદબ કરતા, એનો ઠપકો સાંભળી રહેતા. ને પોતાના સાંસારિક જીવનમાં એની ડખલ થતી તે સામે હરફ પણ ન ઉચ્ચારી શકતા એવા પણ કેટલાક હતા. યુવકો અને યુવતીઓ ઉપર ભાસ્કરની મજબૂત સત્તાનું સૌથી મોટું કારણ આ હતું : કુંવારાઓને તે પરણાવી આપતો, માબાપોએ કરી આપેલાં જૂનાં વેવિશાળોમાંથી એ જુવાનોને બહાર કઢાવી શકતો અને જૂના વખતનાં કજોડાં લગ્નથી ગળોગળ આવી રહેલા – ત્રાસ ત્રાસ પોકારી ચૂકેલા – ભાઈઓને એ વકીલો પાસે લઈ જઈ નવાં સંસ્કારી લગ્નો કરવાની કાયદેસર સલામતીઓ સુઝાડતો. સ્ત્રી- તેમ જ પુરુષ-વિદ્યાર્થીઓનાં છાત્રાલયોમાં એ આટલા ખાતર જ જતો-આવતો. કઈ વ્યક્તિ કયા ગુપ્ત સિતમો ભોગવી રહેલ છે તેની જાણ એને જલદી આવી જતી. છૂપાં આંસુઓનાં પાતાળ-તળ પારખનારો એ પાણીકળો હતો. ‘તારા દિલમાં કશુંક મોટું દુ:ખ છે – તું ભલેને છુપાવી રાખે!’ એટલા એના બોલ સાંભળ્યા પછી – અને એ બોલતી વેળાના એના મૃદુ-મધુર ને સહાનુભૂતિ-ભરપૂર મુખભાવ નિહાળ્યા પછી – એની પાસે અંતર ન ખોલી નાખે તેવાં જડ યુવક કે યુવતી કોઈ ન જડે. પોપટની પેઠે પ્રત્યેક જણ પોતાની ગુપ્ત મનોવેદના ભાસ્કરભાઈ પાસે ધરી દેતાં. ને ભાસ્કર એ બધું સાંભળ્યા પછી જરીકે ગદ્ગદિત નહોતો બની જતો, કહેનારની દયા ખાવાના શબ્દો બોલવા નહોતો માંડતો; પણ દિલસોજી-ભરપૂર નેત્રે પોતાની શુભ્ર દંતાવલિ દેખાડતું સહેજ હાસ્ય કરીને કહેતો : ‘બસ, એમાં રડવાનું શું છે? રસ્તો જ કાઢવો જોઈએ.’ ને રસ્તો પોતે કાઢી આપ્યે જ જંપતો. કોઈ સુમનને એ કહેતો કે, તારા માટે સુનીતા જ બંધબેસતું પાત્ર છે; તો કોઈ ચંપકને કહેતો કે, તું દેવયાની સાથે સુખી નહીં થઈ શકે – તારા માટે તો ચંદન જ લાયક છે. રમણને એ ચેતવતો કે, ‘તું પ્રમીલામાં શું મોહાયો છે? એ છોકરી તારા જેવા શાંત માણસને ન સાચવી શકે; તું હેરાન હેરાન થઈ જઈશ. તારે લાયક તો લીલા જ છે.’ ભાસ્કરની આ મેળવણી એની શેહમાં આવેલા બધા જ યુવાનોને બુદ્ધિમાં તેમ જ અંતરમાં ઊતરી કે કેમ તે નક્કી નથી કહી શકાતું. છતાં ભાસ્કરની પસંદગીનું ઉથાપન કોઈએ કર્યાનું અમને સાંભરતું નથી. લગ્નની વાટાઘાટ ભાસ્કર જ કરી આવતો. તિથિ પણ, બેઉની સગવડ વિચારીને, ભાસ્કર જ નક્કી કરતો. ‘સિવિલ મૅરેજ’ નોંધાવવા માટેની બધી જ પત્રવ્યવહારવિધિ ભાસ્કરને શિરે રહેતી. પરણનાર યુવાન અને યુવતીને એ છેલ્લી ઘડી સુધી કનડગત કરતો નહીં. તેઓ ગામનાં હોય કે ભલે જુદાં જુદાં પરગામનાં હોય, બેઉ લગ્નતિથિની આગલી સાંજે એકાએક ટ્રેનમાંથી ઊતરી પડે; કેમ જાણે કશું જ ધાંધલ કે ધમાલ છે જ નહીં, એવા પ્રશાંત રોજિંદા વાતાવરણમાં બેઉ જણ હાજર થઈ જાય; ને વળતે દિવસે ચોક્કસ કલાકે સરકારી તેમ જ ધાર્મિક ક્રિયાઓ ટૂંકસર વિધિથી પતાવીને કશું જ જાણે કે બન્યું નથી એટલું હળવુંફૂલ હૈયું લઈને પરણનારાં બંને ઠીક પડે તો ભાસ્કરે નક્કી કરી રાખેલી અલાયદી ઓરડીમાં સંસાર શરૂ કરી દે, કે પછી જરૂર પડે તો તે ને તે દિવસે રાતની ટ્રેનમાં બેઉ પરણનારાં પોતપોતાનાં અલગ અલગ કાર્યસ્થાને પરગામ પહોંચી જઈ પૂર્વવત્ પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખે. બનતું એવું કે ભાસ્કરે મેળવી આપેલાં આવાં યુવાન જોડાંમાં સ્ત્રીનો પક્ષ હમેશાં નબળો ગણીને ભાસ્કર તે પ્રત્યેકની કાયમી સાચવણ રાખતો. આ લગ્નો નવયુગી ગણાતાં, ને લગ્ન કરનાર છોકરીઓ પણ ઘણે ભાગે રળતીકમાતી થઈ ગયેલી જ હતી; છતાં તેના સ્ત્રીધનની રકમ તો ભાસ્કર છોકરાઓ પાસેથી છોડાવતો ને બૅન્કમાં મુકાવતો. આવાં લગ્નો બંડખોર અને ક્રાંતિકારી હોવાથી ઘણે ભાગે તો છોકરા-છોકરી બેઉનાં માવતરો એમાં ભાગ લેવા આવતાં નહોતાં તેથી ભાસ્કરની જવાબદારી વધતી હતી. છોકરાઓ પોતાની પત્નીઓને એમની ઇચ્છા વિરુદ્ધ પાછાં માબાપને ઘેર મોકલી ન આપે, અથવા છોકરાઓ પોતાનાં ભાઈ-બહેનો વગેરે સગાંને તેડાવીને પત્નીઓ પર એ સૌની રસોઈ ઇત્યાદિ સરભરાનો બોજો ન ખડકે, તેની ભાસ્કર સતત તકેદારી રાખતો. પરિણામે પતિ-પત્નીઓ વચ્ચે અણબનાવ, અબોલા કે ચણભણ થતાં ત્યારે (બેશક ક્રાંતિકારી લગ્નમાં વિશેષ થાય જ) બેઉનું ફરિયાદ કરવા ઠેકાણું ભાસ્કરભાઈ હતા; બેઉનો ન્યાય તોળનાર પણ ભાસ્કરભાઈ હતા; બેઉને સજા ભોગવાવનાર જેલર પણ ભાસ્કરભાઈ હતા. આ બધું કરવામાં કેટલાક ઉપલક દૃષ્ટિથી જોનારાઓને વહેમ આવતો કે ભાસ્કર મેલો હતો, દંભી ને ઢોંગી હતો, પક્કો ને પ્રપંચી હતો. પણ એ ખરું નહોતું; ભાસ્કર પૂરેપૂરો પ્રામાણિક અને સહૃદયી હતો. ભાસ્કરને અમદાવાદ આવ્યે છએક વર્ષ થયાં હતાં. પણ એનું ત્યાં કોઈ સગું ન હતું. એ કંઈક પરપ્રાંતોમાં રહીને આવ્યો હતો. વળી ધૂમકેતુ-શી પ્રકૃતિનો હોઈ વારંવાર બહાર ઊપડી જતો, મહિનાઓ સુધી એનો પત્તો ન લાગતો. એના કુટુંબસંસાર વિશેનો ભેદ કોઈ જાણતું નહીં – કોઈ પૂછતું પણ નહીં.