મેઘાણીની સમગ્ર નવલિકા/જલ્લાદનું હૃદય
શહેરની એ ભેદી ગલી હતી. કોઈ એને ડોકામરડી કહેતા: કોઈ ગળાકાટુ કહેતા. એનું પેટ અકળ હતું. ધોળે દિવસે પણ અજાણ્યા લોકો ત્યાં જતાં ડર ખાતાં. નાનાં છોકરાં ‘ભૂતખાનું’ શબ્દ સાંભળીને જે ધ્રાસકો અનુભવે છે, તે જ ત્રાસ આ ગલીનું નામ લેતાં લોકોમાં ફેલાઈ જતો. એ ગલીના એક ઊંડા ઘરના ભંડકિયાની અંદર સાત લાંબી દાઢીવાળા બુઢ્ઢાઓ ગોળ કૂંડાળે ચુપચાપ બેઠા હતા. તેઓની ઝીણી આંખોમાં ભયાનક ટાઢાશ ભરી હતી. બુઢાપાએ એ દરેક ચહેરા પર કરચલીઓના ઊંડા ચાસ પાડ્યા હતા. પ્રત્યેક મોં ઉપર કોઈક કરપીણ વાતનો નિશ્ચય છપાયો હતો. સાતે જણા મૂંગા બેઠા હતા. બારણા પર ટકોરા પડ્યા. સાત માંહેના સૌથી વૃદ્ધ આદમીએ પહેરેગીરને ઇશારો કર્યો. ઝીણા છિદ્રમાંથી બહાર નજર કરીને પહેરેગીર પાછો આવ્યો. ધરતીના પેટાળમાંથી ઊઠતો હોય એવા અવાજે તેણે કહ્યું: “જલ્લાદજી.” “આવવા દે!” વૃદ્ધે વગર બોલ્યે આંગળીની ઇશારત કરી. દાખલ થનાર આદમીની ઉમ્મર પાંત્રીસેક વર્ષની હતી; કદ ઢીંચકું હતું; આંખો બંદૂકની નળીના મોં જેવી હતી; ચહેરો હજારો મનસૂબાની ઘોર જેવો, ભોંયરા જેવો, ફાંસીખાના જેવો હતો. ભારે પગલે એ વડા વૃદ્ધની સામે આવી ઊભો રહ્યો. વૃદ્ધે પૂછ્યું: “જલ્લાદજી! આપણા જાતભાઈની શબ-યાત્રા દેખી?” આવનારે માથું હલાવ્યું. “મૈયતમાં પણ શત્રુઓએ રમખાણ મચાવ્યાં, કૈંકને ઘાયલ કર્યા, એ જોયું?” જલ્લાદજીએ ફરીથી માથું હલાવ્યું. હજુ પણ એના હાથની અદબ ભીડેલી હતી. થીજી ગયેલા પ્રવાહ જેવો એ ઊભો હતો. ખુરસી પર બેઠેલા વૃદ્ધે પોતાનો હાથ જલ્લાદજી તરફ લંબાવ્યો. એનાં આંગળાં વચ્ચે એક કાગળની ચબરખી હતી. જલ્લાદની અદબ છૂટી: હાથ લંબાવીને એણે ચબરખી લીધી. ઓરડામાં આવ્યા પછીની એના શરીરની આ પહેલી જ ક્રિયા હતી. અને એના જમણા હાથની આટલી જરૂર પૂરતી ક્રિયા સિવાય બીજાં તમામ અંગોમાં મૃતવત્ નિશ્ચલતા હતી. ચબરખીમાં લખેલું નામ વાંચતાં જ એની આંખોનાં ભવાં ઊંચાં ચડ્યાં: “આ શું?” એણે વૃદ્ધની સામે ઉશ્કેરાટભર્યા અવાજે બોલવા માંડ્યું: “આ તો મારો મિત્ર! આની ગરદન ઉપર મારી કુહાડી કેમ પડી શકે? આ તમે શું કહો છો?” “કોમનો નિર્ણય: જાનને બદલે જાન. હત્યા કરનારને હણવો.” પ્રમુખ વૃદ્ધના ગળામાંથી ઠંડાગાર શબ્દો આવ્યા. “પણ-પણ —” જલ્લાદની ખામોશી પીગળતી હતી: “આ તો મારો બચપણનો ભેરુબંધ: આ તાઈ અને હું ભેળા રમતા. ને મને મારા બાપુ મારતા ત્યારે તાઈની આંખોમાં આંસુ ચાલતાં. આમ તો જુઓ—’ કહીને એણે પોતાના કુડતાની બાંય ઊંચે ચડાવી કાંડા પર બતાવ્યું: “જુઓ, આ શું છે? નાના હતા ત્યારે તાઈએ મને મારેલ છુરીનો આ ડાઘ છે. અમારી ભાઈબંધીનું એ એંધાણ છે. ને મારા જમણા હાથ ઉપર જ છે. એ જ હાથ શું તાઈની ડોક ઉપર કુહાડી ઉપાડશે?” બુઢ્ઢાની ડોક હલી. એના ચુપચાપ મોં-મલકાટે એની કરચલીઓને વધુ બિહામણી બનાવી. જલ્લાદજીની આંખો બીજી બેઠક પર ચાલી. બીજો વૃદ્ધ પણ ઠંડોગાર અને અનિમેષ બેઠો રહ્યો. ત્રીજા સામે, ચોથા સામે... જલ્લાદજી એ આખા ચક્ર સામે ફરી વળ્યા. સાત બુઢ્ઢાઓ ગીધ પંખી જેવા અબોલ, અચલ બેઠા રહ્યા. કૂંડાળાની વચ્ચે ઊભેલો મનુષ્ય એ ચૌદેય આંખોના ધગધગતા સોયા વડે સોંસરો વીંધાઈ ગયો. વિધાતાનું અફર વિધાન એ સાતેય ચહેરામાં લખાયું હતું. પ્રત્યેક મોંના અચલ હોઠ ઉપર મૂંગો એક જ અવાજ રમતો હતો કે — “જાનને સાટે જાન! હત્યાનો બદલો હત્યા! આપણા એક બાંધવની મૈયત નીકળી, તો સામાવાળાની પણ એક લાશની પાયદસ્ત નીકળ્યે છૂટકો. બીજી કોઈ વાત નહિ.” “પણ મહેરબાનો! મુરબ્બીઓ!” જલ્લાદને હજુય આશા હતી: “મારા હાથે આ કૃત્ય નહિ થઈ શકે.” “જલ્લાદજી!” પ્રમુખે વૃદ્ધે કોઈ યંત્ર જેવા એકસૂરીલા બોલ સંભળાવ્યા: “જેના નામની ચિઠ્ઠી નીકળી, તે ગમે તે હો, દોસ્ત હો વા દીકરો, તમારે એને ખતમ કરવો પડશે. મિત્રતા મોટી? — કે પ્રભુ અને પિતૃદેવોની સામે લીધેલા કસમ મોટા? તમે કોણ છો? પ્રભુના આજ્ઞાવશ જલ્લાદ છો: નેકપાક પરશુધર છો.” પાંત્રીસ વર્ષના પુરુષને કાને “પ્રભુ’ અને ‘પિતૃદેવો’ના બોલ પડ્યા. પોતે લીધેલા ‘કસમ’ એણે યાદ કર્યા, એનું માથું નીચે ઢળ્યું. એ ત્યાંથી ચાલ્યો — બહાર નીકળી ગયો. ડોકામરડી ગલીના એ ભંડકિયા ઓરડામાં સાત નિશાચરો ઘુવડ-શા મનસૂબા ઘડતા બેઠા રહ્યા. <center [૨] દરવાજાને ઓટે બેઠો બેઠો એક આદમી એની લાંબી નળીવાળી ચુંગી પી રહ્યો હતો. મીઠી તમાકુના ધીરા ધુમાડાના એના નાકમાંથી નીકળી અવનવા આકાર ધરતા ઊંચે ચઢતા હતા. એની આંખો આ ધૂમ્રપાનની સુખ-લહેરમાં ઘેરાતી હતી. ઓટા પર બેઠો બેટો એ ગલીના ઊંડાણમાં છેક બીજે છેડે ચાલતો શોરબકોર સાંભળતો હતો, અને પોતાની સામે ઊભેલા સાથીને કહેતો હતો કે — “કોમ આખી કેટલી બધી ઊતરી ગઈ? આપણે પરદેશમાં આવીને મવાલી બની ગયા. આપણે આપણા દેશની ઇજ્જત અહીં પારકે પાદર આવીને ધૂળ મેળવી, મુર્દાની પણ આપણે અદબ મેલી. સ્મશાનયાત્રાનો પંથ તો પ્યારનો, પસ્તાવાનો, તોબાહ કરી લેવાનો. ત્યાં પણ આપણાં લોક ગરદનો કાપે છે પરસ્પરની.” “હા-હા-હા-હા!” સાથી પોતાની આંખ બગાડતો હસ્યો: “ને હવે સામાવાળાનો જલ્લાદ બસ આપણા હરકોઈને ઘેર આવી પહોંચશે.” ‘જલ્લાદ’ શબ્દ સાંભળતાં તો ચુંગી પીતા ગૃહસ્થે ચુંગીની ઘૂંટ લેવાનું બંધ કર્યું. ચુંગીની નળી એના હોઠ વચ્ચે થંભી ગઈ. જેના શ્રવણ માત્રથી જ જીવતાં શરીરોનાં લોહી શોષાઈ જાય, એવો એ શબ્દ હતો ‘જલ્લાદ’. એ કોઈ અકળ અને અગમ પાત્ર હતું. એને કોઈ ન ઓળખતું. એનું કાર્ય મૂંગાં મૂંગાં હરકોઈની ગરદન પર કુહાડી ઝીંકવાનું હતું. કોમની ગુપ્ત અદાલત જેના નામની ચિઠ્ઠી ઉપાડે, તે મનુષ્યનું લોહી જલ્લાદની કુઠાર-ધારા છાનીમાની પીવા જતી. ઘરોઘર ઉપર અને પલેપલ એનો ઓળો પડતો. દ્વારેદ્વારે એના ભણકારા બોલતા. વધુમાં એ પુરુષ પવિત્ર અને પ્રભુપ્રેરિત ગણાતો. માટે તો એ જલ્લાદ-જી કહેવાતો. ચુંગી પીતા આદમીને અંગેઅંગે થરથરાટી છૂટી ગઈ, અને એ ઊભો થયો. સાથીને પણ એણે કહ્યું: “અંદર આવો!” બારણાં બંધ કરીને બેઉ જણા મકાનમાં પેસી ગયા. ગભરાયેલા ઘરધણીએ કોઈ ન સાંભળે તેમ એ દાઢીવાળા સંગાથીને પૂછ્યું: “જલ્લાદનો ભોગ કોણ બનશે આ વખતે?” “લાવ, દાણા જોઈ દઉં. હા-હા-હા-હા!” ફરી વાર એ હસ્યો. ધીરે ધીરે એનું હસવું ભયાનક બનતું ગયું. એ નજૂમી હતો. એણે કિસ્મતના બોલ વાંચ્યાં. દાણા ઉપરના આડાઅવળા લીટામાં એની આંગળીઓએ આપોઆપ એક નામ લખ્યું. એની આંખો ઘરધણીના મોં પર ઠેરાઈ ગઈ. એણે ધીમે અવાજે કહ્યું: “ભૈયા! જલ્લાદજીના કુહાડા હેઠળ તકદીર તારી ગરદન...” “મારી — મારી ગરદન!” ઘરધણી ફફડ્યો: “મારા શા અપરાધે? હું નહિ — ના ના, હું નહિ — ભાગી જા અહીંથી: ચાલ્યો જા! તું મારો જાન લેવરાવવા માગે છે? — ભાગી જા!” નજૂમીને ધકાવી નાખી ઘરધણીએ જ્યારે અંદરથી દ્વાર બંધ કર્યું, ત્યારે બહાર ઊભો ઊભો નજૂમી ખડખડ હસતો હતો; દ્વાર ભભડાવતો કહેતો હતો: “તકદીરના આંકડાને અપમાન દેનારો પસ્તાશે, હાં કે તાઈ!” [૩] તાઈ બેઠો રહ્યો. રાત પડી. તાઈનો થરથરાટ શમી ગયો. તકદીરના આંક ચાહે તે હો, પણ તાઈએ વિચાર્યું કે જલ્લાદજીની કુહાડીને માટે સહુ કોઈએ તૈયારી કરી જ નાખવી ઘટે. એ તૈયારી કરવા તાઈએ મેજ પર મોટો કાગળ પાથર્યો. એમાં પોતે લખવા મંડ્યો: એ લખાણ પોતાના વસિયતનામાનું હતું. ઠંડા સુગંધી દીવા બળતા હતા. ધૂપદાનીનાં ધૂપ-ગૂંચળાં ઓરડાની અંદર ખુશબોનું ચિત્રાંકન કરતાં હતાં. એક બાજુએ માંડેલી પ્રભુપ્રતિમા એનાં નયનોમાંથી નીરવ અમૃતધારા રેલાવતી હતી, અને બાજુના બીજા ખંડમાંથી એક બાળગીતના સૂરો ચાલ્યા આવતા હતા. કોઈ કોમલ શરણાઈ-કંઠનું એ સંગીત હતું. વસિયતનામું લખતો લખતો ઘરમાલિક વારેવારે એ કાલાઘેલા ગીત તરફ કાન માંડતો હતો, અને આંખોમાં સુખલહેર અનુભવતો હતો. “હા...શ!” એવા ઉદ્ગાર સાથે એણે કલમ નીચે મૂકી. લખાઈ રહેલ વસિયતનામા ઉપર એની આંખો ફરવા માંડી. એકલો એકલો એ બબડતો હતો: “શી ફિકર છે? મારો ભાઈબંધ મારી તોયાને જીવ સાટે પણ જાળવશે. મારે તોયા સિવાય જગમાં બીજો કોઈ સ્નેહ-તાંતણો નથી; તોયાની મા જ્યાં સાંચરી છે ત્યાં જ મારે તો જવાનું છે ને!...” ટક્...ટક્...ટક્: બારણા પર ટકોરા પડ્યા. પહેલી ક્ષણે તો એને ફાળ પડી. પણ પછી એણે વિચાર્યું: ના, ના, હોય નહિ. એ આવશે ત્યારે આગલે બારણેથી નહિ આવે. ને ટકોરા પણ નહિ મારે. આ તો કોઈ સ્વજનના જ હાથ ઠોકે છે. એણે દ્વાર ઉઘાડ્યું. આવનાર પુરુષને જોતાંની વાર જ એ તો હર્ષગદ્ગદિત બની બાઝી પડ્યો: “ઓહોહો! ભાઈ! તમે છો? તમે ક્યાંથી? ખબરપતર વિનાના ઓચિંતા ઝબક્યા? ઓહોહો! કેટલો આનંદ! ઠીક આવ્યા. આવો, આવો, અંદર આવો.” સ્મશાનેથી શબ ઊઠીને આવ્યું હોય એવો એ આવનારનો થીજેલો ચહેરો હતો. પોતાનું સ્નેહભર્યું સ્વાગત દેખીને એની મુખમુદ્રા વધુ શ્યામ બની. જવાબ આપ્યા વગર એ ઘરમાલિકની બાથમાં ઘસડાતો ઘરમાં ગયો. “જોયું? સાંભળ્યું? ઘરમાલિકે મહેમાનને ખંડની વચ્ચે ઊભો રાખી કહ્યું: સાંભળ્યું એ ગીત? —” હીરદોરમાંથી સરતાં મોતી જેવા ગીતના શબ્દો સંભળાતા હતા: દાદાના વડલામાં કોયલ માળા બાંધે; માળા તો બાંધે ને કોયલ ઇંડાં મેલે; ઇંડાં તો મેલે ને કોયલ ચારો લાવે; વડની પોલમાંથી એક ભોરિંગ આવે. “સાંભળ્યું? કેવું મીઠું મીઠું ગાય છે તારી તોયા! બહુ ડાહી દીકરી: મા વિનાની એટલે જ આવી ડાહી છે, હાં કે! હમણાં મારે એને ખબર નથી આપવી કે તમે આવ્યા છો. આવો, અહીં આવો, કંઈક બતાવું.” પરોણાને ખેંચીને તાઈ ટેબલ સુધી લઈ ગયો; વસિયતનામું બતાવ્યું: “જુઓ, મેં તો આજે ને આજે જ બધું પતાવી લીધું છે. મને તો હવે આ દેહનો ભરોસો નથી. તમારી ને અમારી કોમો ખૂબ લોહી પીશે; ને હું આગેવાન ગણાયો છું, એટલે મારો વારો પહેલો આવશે. માટે, ભાઈ, મેં તો બધું ઠેકાણે પાડી દીધું. લ્યો, હવે વાંચો જોઉં —” પરોણાની આંખો આડા પડદા પડી ગયા હતા. એ ઉકેલી શકતો નહોતો. ઓચિંતાની એની નજર એક નામ પર પડી: એ તો એનું પોતાનું જ નામ! આ શું લખ્યું હતું? કે ‘મારી બધી સ્થાવર-જંગમ ઇસ્કામત મારા મિત્ર ...ને મળે.’ અને...અને બીજું શું લખ્યું હતું? — ‘મારી દીકરી તોયા ઉમ્મરલાયક થાય ત્યારે એને મારા મિત્રની વેરે જ પરણાવવાની છે.’ વાંચીને અતિથિએ મિત્રની સામે જોયું. મિત્રે ખુશખુશાલ સ્વરે કહ્યું: “કેમ, ભાઈ! બરાબર છે ને? બીજું હું શું કરું? મારી જીવથીય વહાલી એક તોયા. એને તમારા વિના બીજું કોણ સુખી કરે? એને સુખી કરશો એટલું મને મોંએથી કહો, પછી બસ — છોને જલ્લાદની કુહાડી અત્યારે ને અત્યારે મારી ગરદન પર પડતી! એક વાર, બસ, તમારે મોંએથી કહો કે તોયાને તમે દુ:ખી થવા નહિ દો.” જવાબની રાહ જોતો ભાઈબંધ પરોણાના સૂનકાર ચહેરા પર તાકી રહ્યો. પછી સ્નેહના તુંકાર કરીને બોલ્યો: “તું જવાબ કેમ નથી આપતો? તારું ધ્યાન તોયાના ગીતમાં ગૂંચવાયું છે, ખરું? ઓહો! કેવી ડાહી દીકરી છે! ચાલ, ચાલ તને બતાવું: કેવી સૂતી સૂતી એ ગાય છે! ચૂપ — ધીમે ધીમે, હો! — સાંભળી જશે તો અટકી જશે; બહુ શરમાળ છે.” હળવે પગલે, લપાતો તાઈ મહેમાનને હાથ ઝાલીને વચલા બારણા સુધી લઈ ગયો; દીકરીનો પલંગ દેખાય તે રીતે મિત્રને ઊભો રાખ્યો. ચાંદની રાતમાં ભીંજાવેલ હોય તેવી ચાદરથી ઓછાડેલ પલંગે દસ વર્ષની પુત્રી સૂતી છે. મશરૂના બાલોશિયા ઉપર એનું નાનું માથું ઢળેલું છે. એને શરીરે પણ રેશમનો પાયજામો ને પિરોજી હીરનું બદન લહેરાય છે. પાસે આયા બેઠી છે. પડી પડી તોયા ગાણું ગાય છે. આયા વાજું બજાવે છે. તોયાની આંખોમાંથી — નીંદર ભરી રે ગુલાલે ભરી; આજ મારી આંખડી નીંદર ભરી. એવી કવિતાના ભાવ ટપકે છે. “મારી દીકરીનો આવો મીઠો કંઠ તું ગુમાવતો નહિ, હો!” તોયાના પિતાએ મહેમાનને હસતાં હસતાં કહ્યું: “એને સંગીતની તાલીમ આપજે; તને એ બહુ સુખી કરશે.” હાથ ઝાલીને એણે પાછો પરોણાને ખુરશી તરફ લીધો; પણ દોસ્તનું મૌન તૂટતું નહોતું. ખભા હડબડાવીને તાઈએ મિત્રને પૂછ્યું: “આમ જો: શું થયું છે તને? શું તું મારા મોતની વાતથી વિચારમાં પડી ગયો છે? કહે જોઉં; મારી તોયાના કસમ — જો ન કહે તો!” જવાબમાં પરોણાએ તાઈની આંખો સામે આંખો નોંધી. પછી ધીરે ધીરે ધીરે પોતાના ડાબા હાથની બાંયમાંથી કશુંક ખેંચી, બહાર કાઢ્યું. એ એક કાલી, ધારદાર જાડી કુહાડી હતી. તાઈને સમજવા માટે આટલું જ ચિહ્ન બસ હતું. એને શરીરે સ્વેદ વળી ગયા; એનાથી એટલું જ બોલાયું: “તું જ — તું પોતે જ જલ્લાદજી! નજૂમી શું સાચો પડ્યો!’ કુહાડી જાણે એ દીવાનાં કિરણોનાં પ્રતિબિંબોને શબ્દો બનાવી કહી રહી હતી કે ‘હવે મોડું થાય છે; જલદી કરો.’ બન્ને સામસામા ચુપચાપ ઊભા: હજુ જાણે આ સામે ઊભેલું સત્ય ભ્રાંતિ જેવું ભાસતું હતું. સાંકડી નાળ્યમાંથી પવનનાં લહેરિયાં આવે તેવો તોયાનો કંઠસ્વર આ બેઉ જણની વચ્ચે લહેરાતો હતો. “ભાઈ!” તાઈએ દયામણું મોં કરીને કહ્યું: “થોડી ઘડી થોભી શકશે તું?” જલ્લાદે ડોકું ધુણાવ્યું. તાઈ હળવે પગલે ચાલ્યો: બાજુ પર બિરાજતી દેવ-પ્રતિમાની સામે જઈ ઊભો; દસ-બાર ધૂપસળીઓ સળગાવીને પ્રતિમાની આગળ રોપણ કર્યું. પછી પાછે પગલે થોડે છેટે જઈ હાથ જોડ્યા. પ્રતિમાની સામે તાકી રહ્યો. કશાક ધર્મબોલ એના હોઠમાંથી ફફડી ચૂક્યા. પછી એણે પ્રતિમાને કહ્યું: “હે દેવ! અમ ઇન્સાનોના મૃત્યુ-ભય ઉપર ધીરગંભીર હાસ્ય કરતા ઓ ખાવિંદ! થોડી વારની નબળાઈને દરગુજર કરજે. તારું શરણું! તારું શરણું! તારું અંતિમ શરણું!” અદબ ભીડીને ધીરે પગલે એ પરોણાની પાસે જઈ ઊભો; મીઠે કંઠે કહ્યું: “હવે હું તૈયાર છું, બંધુ!” કુહાડી પરોણાના હાથમાં સહેજ ટટ્ટાર થઈ. “બે જ પલ!” કહેતો તાઈ ફરીથી ચાલ્યો: તોયાના ખંડના ઉઘાડા રહી ગયેલા બારણા પર ગયો. રખે જાણે કોઈક બાળકની સુંવાળી આંગળીઓ ચગદાઈ જવાની હોય ને, એવી ધીમાશથી બારણું બીડ્યું: સાંકળ ચડાવી. તોયાના બાલગીતના સ્વરો પેલી બાજુથી જાણે જીદ કરતા, અંદર આવવા કરગરતા, બારણાની ઝીણી ચીરાડો વાટે સંભળાવા લાગ્યા. એકસામટી અનેક નાની દીકરીઓ જાણે દબાયેલા સ્વરે કહેતી હતી કે ‘ઉઘાડો, બાપુ, ઉઘાડો!’ તાઈ પાછો આવ્યો; હસતો હસતો ખુલાસો કરવા લાગ્યો: “તોયા દીકરી નાહકની અત્યારથી જ ગભરાઈ ઊઠે; નાહક એની નીંદ બગડે. ને, ભાઈ, કુહાડીનો ઝટકો કાંઈ ત્યાં સંભળાયા વિના રહે, ભાઈ! હા-હા-હા.” એ હસ્યો — પણ અતિ હળવું. “હવે મને એક વાર કહે, બંધુ! — તોયાને તું સ્વીકારશે?” મિત્રે મૂંગી હા પાડી. “એને સુખી રાખવા માટે તું પ્રાણ સુધ્ધાં પ્યારા નહિ કરે ને?” “તોયાને હું પ્રાણ સાટે પણ સુખી કરીશ.” “બસ ત્યારે.” મિત્રનો ડાબો હાથ ઝાલીને તાઈએ બોસો ભર્યો. ગરદન ઝુકાવી. જલ્લાદની કુહાડીનો ઝટકો તોયાના ગીત-સ્વરોમાં ઝિલાઈ ગયો, ને મિત્રનું મસ્તક સુંવાળા ગાલીચા પર, કશા પછડાટ વગર સરી પડ્યું. ગાતી તોયાનાં પોપચાં જ્યારે ઘેરાવા લાગ્યાં ત્યારે ચાદરની સોડ ખેંચતાં ખેંચતાં એણે લાંબે અવાજે કહ્યું: “બા-પુ-જી! હવે ક્યારે આવો છો?” [૪] હણેલા મિત્રની માલમિલકત તેમ જ ધંધોરોજગાર પોતાને હસ્તક લઈ આ ભેદી પુરુષ પોતાનો ધંધો ચલાવ્યે જાય છે. પોતાની રિદ્ધિસિદ્ધિ વચ્ચે મિત્ર-પુત્રી તોયાનું લાલનપાલન કરી રહેલ છે. પોપચું આંખની કીકીને સાચવે છે તેવી કુમાશથી એ તોયાની રક્ષા કરે છે. પિતાનો કોણે વધ કર્યો એની તોયાને ગંધ સરખી પણ નથી. એને તો પિતાની ઊણપ સ્વપ્નમાંય ન સાંભરે તેટલું નવી વહાલપનું સુખ સાંપડી ગયું છે. તોયા મોટી થઈ. આંબાવાડિયાના રખેવાળે એ કિશોરીની મંજરીઓ મહેક મહેક થતી જોઈ લીધી. તોયાને નિશાળે બેસારી. એમ કરતાં યૌવનની આંબા-સાખે સુનેરી રંગો ડોકાવા લાગ્યા. રખેવાળની ફિકર વધતી ચાલી. એને ચાળીસ વર્ષો ચડી ગયાં. જે જલ્લાદપદ એના તકદીરના સદાને માટે જડાઈ ગયું હતું, તેણે એના કુમળા ભાવોનો સંહાર વાળી દીધો. કોમની ગુપ્ત મજલિસમાં નેકપાક અને ઇમાની નરનું પરમ સ્થાન પામેલો એ પુરુષ એક બાજુથી કોમ-કોમ વચ્ચેનાં વેરને બુઝાવવા માટે કાકલૂદીઓ સંભળાવતો હતો, ને બીજી બાજુ બાંયમાં ચડાવેલી કુહાડીને કાળી કાળી અનેક અધરાતોએ અનેક સદોષ કે નિર્દોષ શત્રુપક્ષી ગરદનો પર પટકતો હતો. એવા બેવડ જીવનપ્રવાહે એના ચહેરામાં મૂંઝાતી ક્રૂરતા આલેખી દીધી; એના હોઠ પરનું હાસ્ય શોષી લીધું. એના મોંની આસપાસ ઊંડાં કોતરો ખોદી નાખ્યાં. કિશોરી તોયા તરુણતાને હીંચોળે હીંચતી હીંચતી આ પાલનહારને નીરખતી હતી. બાપુના વસિયતનામામાં પોતાને તો આની જ પત્ની બનવાની પિતૃ-આજ્ઞા છે એ વાત તોયાએ જાણી હતી. કોમનાં કડક રૂઢિબંધનોને અળગાં મૂકીને આ રક્ષક તોયાને ભણાવતો હતો. કોમના જુવાનો પણ એને આંગણે ઝબૂકતા હતા. આ રીતે તોયાના અંતરમાં લાગણીની ભીનાશ ભરી હતી. પરંતુ એ ભીનાશ શાની હતી? સ્નેહની? કે ઉપકાર-બુદ્ધિની?
“તોયા!” એક દિવસની સંધ્યાએ પાલનહારે આવીને એની હડપચી હળવે હાથે ઊંચી કરી: “કાલે તારી અઢારમી વર્ષગાંઠ, ખરું?” તોયાના મોં પર લજ્જાનો રંગ-ઘૂમટો ખેંચાયો. “તારા અઢારમા વર્ષનું સવાર બાપુએ વસિયતનામાની અંદર નોંધ્યું છે, ખરું, તોયા?” તોયાએ ખિસકોલીની પેઠે માથું ઝુકાવ્યું. “તોયા, અઢારમી વર્ષગાંઠ માટે આ બે ચૂડીઓ લાવ્યો છું.” તોયા ઊંચું ન નિહાળી શકી. “પહેરશે તું?” “શા માટે નહિ પહેરું?” “તારી રાજીખુશીથી?” “બાપુની આજ્ઞાના પાલન સિવાય હું બીજું કશું જ નથી વિચારતી.” ચોટલાને છેડે ગૂંથેલા ફૂલની પાંદડીઓ તોડતી એ ઊભી રહી. “પરંતુ મારી ને તારી ઉમ્મર વચ્ચેનો ભેદ તેં વિચારી જોયો છે?” “વિચારીને શું કરવું છે? બાપુને ગમેલું તે કરવામાં જ મને સુખ છે.” “તારા બાપુની આજ્ઞા છે, તે છતાં પણ હું તને મોકળી કરવા તૈયાર છું — જો તારી ઇચ્છા બીજે ક્યાંય ઢળેલી હોય તો.” “બાપુની આજ્ઞાની બહાર મારું સુખ ન હોઈ શકે.” હણેલા મિત્રની યાદ ઉપર આ જલ્લાદ આઠ વર્ષથી તર્પણ કરતો હતો; ‘મારી તોયાને સાચવજે ને સ્વીકારજે’ એટલા સંદેશા ઉપર એણે પોતાની જુવાની ઢોળાઈ જવા દીધી હતી. મન તોયાને જતી કરવા તૈયાર નહોતું; પણ ઇચ્છાવિરુદ્ધ તોયાને પોતાની કરવી નહોતી. ભાવતું તે બન્યું: તોયાને તેણે વળતે પ્રભાતે પોતાની કરી; તોયાના હોઠ પર ચુંબન ચોડ્યું. [૫] “આટલી રાતે મને એકલી મૂકશો?” “શું કરું? કોમના હિત માટે જવું પડે છે.” “મને આ ઘરમાં એકલાં ગમતું નથી.” “હું તને સારી સોબત મળે તેવી ગોઠવણ કરી દઉં.” “પાછા ક્યારે આવશો?” “મામલો બહુ ભયાનક બનતો જાય છે; છતાં જેમ બને તેમ વેળાસર.” ટાણે-કટાણે, અધરાતે, પરોઢે — જ્યારે બહારના કામનું તેડું આવે ત્યારે પુરુષ કપડાં પહેરીને ચાલ્યો જાય છે. સ્ત્રીની જુવાની આ પતિનું દુનિયા-જીવન સમજી શકતી નથી. એને શી ગમ પડે કે મિત્રનું લોહી છાંટ્યા પછી દિવસ ને રાત અંતરમાં આગના ભડકા અનુભવતો પુરુષ કોમ-કોમ વચ્ચેના આ શોણિતપાતને અટકાવવાના શાંતિ-પ્રયત્નો કરી રહ્યો છે? એને શો ખ્યાલ કે જુવાનીના ઝૂલા ઝુલાવવાનો હક્ક પોતાના મિત્રની હત્યાનું પ્રાયશ્ચિત કર્યા વગર આ પુરુષ ભોગવી શકે તેમ નથી? એક જ લગની: એક જ ધૂન: એક જ તાલાવેલી! — સ્ત્રીને રસ માણવાની: પુરુષને રક્તપાત પર શાંતિ છાંટવાની. બેઉની વચ્ચે ઘણું અંતર પડી ગયું: માઝમ રાતના જલસાઓમાંથી વહ્યા આવતાં નૃત્યગીતના સ્વરહિલ્લોળોએ, ચાંદની રાતોમાં પોતે સર્જેલા નિરર્થક શણગારોએ, વેણીફૂલની અને ધૂપદીપની ફોરમોએ સહુએ એ સ્ત્રીને ગાંડી કરીને આખરે એના મકાનમાં ચોકી પહેરો ભરતા એક કોમી સ્વયંસેવક જુવાનના ભુજપાશમાં ધકેલી દીધી.
અરધી રાત — અહીં એક યુવાનની ભુજાઓ વચ્ચે. અરધી રાત — ત્યાં વૈરના ભડકાથી વીંટાળાયેલો. વિરોધીઓના ગુપ્ત મસલતખાનામાં એ એકલો આવી ઊભો રહ્યો. એની ઝીણી આંખોએ શત્રુ પ્રતિનિધિઓને એક પછી એક માપ્યા. માપતી માપતી એની નજર એક માણસ પર થોભી; પછી એણે દુશ્મનોને સંભળાવ્યું: “દોસ્તો! મારા લોહીભાઈઓ! તમારે શું જોઈએ છે?” શત્રુઓએ એકબીજાની સામે જોયું: કોઈને ગમ નહોતી કે ‘અમારે શું જોઈએ છે?’ “લોહી જોઈએ છે? — તો લાવો, ધરો ખોબા: તમે ધરાઓ તેટલું મારા કલેવરમાંથી કાઢી આપું.” લોકો ચૂપ રહ્યા. એણે કહ્યું: “હું બાંધવતાનો પંજો મિલાવવા આવ્યો છું.” એણે પંજો લાંબો કર્યો. કોઈ બોલી ઊઠ્યું: “ત્યારે શું અત્યાર સુધીની કતલ નામોશીમાં જશે? — નામર્દાઈમાં ખપશે?” “કોણ છે એ? કહીને જલ્લાદે મીટ ઠેરવી. એ જ મોં જેના ઉપર એની પહેલી નજર થોભી ગઈ હતી. “તમે કોણ છો? આ કોણ છે? આપણો જણ તો નથી લાગતો. સુલેહની વાત વચ્ચે ઝેરી જબાન ચલાવનાર આ કોણ છે?” “મારા પૈસા લાવો.” અજાણ્યા શખ્સે કહ્યું. “તમારા પૈસા?” જલ્લાદે વાત સમજી લીધી: “આ મારા ભોળા ભાંડુઓના હત્યાકાંડ માટે ધીરેલા? એ માટે જ આ વેર જીવતાં રાખવા માગો છો કે? તમારા પૈસા આપવા હું હમણાં બહાર આવું છું. હવે મને ગમ પડી કે કોની ગરદનમાં મારા સેંકડો લોહીભાઈઓની રૂંઢમાલા રોપાઈ છે!” એની બાંયમાંથી કુહાડો ડોકાયો — ને સહુની આંખો ખેંચાઈ ગઈ. “જલ્લાદજી!” “હા. એક જ માથું બાકી રહ્યું છે. હવે બીજા કોઈ બીશો નહીં.”
જલ્લાદ શાંતિ સ્થાપીને ઘેર આવતો હતો. બન્ને કોમને લડાવી મારનાર વિદેશી સ્વાર્થ સાધુની ગરદન પર એની કુહાડી ઝીંકાઈ ચૂકી હતી. હવે કુહાડીને બાંયમાંથી હેઠે ઉતારીને એનું સ્થાન મારી તોયાને આપીશ, એવી આશાએ એનાં પગલાં ઘર ભણી ઝડપ લેતાં હતાં. સાથેના ગુપ્ત મંડળનો બુઢ્ઢો પ્રમુખ હતો. દરવાજામાં દાખલ થતાં જ પાછલા બાગના ફુવારા પર એ બેઉએ દૃષ્ટોદૃષ્ટ દીઠું: યુવાન સ્વયંસેવક અને તોયા સ્નેહાલિંગનમાં લથબથ પડ્યાં હતાં. “કુહાડાની તરસ હજુ બાકી છે, ભાઈ!” બુઢ્ઢાએ જલ્લાદને આટલું કહેતે કહેતે દાંત કચડ્યા; એના ચહેરાએ તોયાના સ્વામીને કરપીણ સૂચનો કર્યાં. એ ત્યાં જ ઊભો રહ્યો. જલ્લાદે ચોગાનમાં પ્રવેશ કર્યો. ઘરની અંદર જઈને થીજેલી આંખે પ્રેમિકોને ચુપચાપ નિહાળ્યાં. ઉશ્કેરાટ ન બતાવ્યો. કાળ જેવો અક્ષુબ્ધ ઊભો. પછી એણે જુવાનને એટલું જ કહ્યું: “આગળ થા.” ઘરમાં દેવપ્રતિમા હતી, તેની સામે જુવાનને ઊભો રાખ્યો, ફરી કહ્યું: “શિર ઝુકાવ.” જુવાનનું શિર નમ્યું: સાથોસાથ ઘરધણીની બાંયમાંથી કુહાડો નીકળ્યો. “સબૂર! ઓ જરી વાર સબૂર કરો; એક વાત સાંભળી લ્યો.” તોયા ચીસ પાડતી વચ્ચે આવી ઊભી. સ્વામીનો હાથ અડધે ઊપડેલો અટક્યો; એણે તોયાને નિહાળી: એની આંખોમાં અમીની છાંટ ઝલકી. એણે પૂછ્યું: “બોલો, શું છે?” “તમે — તમે મારા બાપુને આપેલો કોલ યાદ કરો: તમે મને હરકોઈ પ્રકારે પણ સુખી કરવાનું કબૂલ્યું છે.” “તને આ જુવાનની જોડે સુખ થશે?” સ્વામીનો કુહાડો હજુ તોળાઈ રહ્યો હતો. તોયાએ ડોકું ધુણાવ્યું: એની આંખોમાં સ્વામીએ હણેલા મિત્રની આખરી વારની આંખો દેખાઈ. કુહાડી સાથે એનો જમણો હાથ નીચે ઢળ્યો. યુવાનને એણે કહ્યું: “ઊભો થા.” યુવાનને હજુ આ સ્વપ્ન લાગતું હતું. એ ઊઠ્યો. તોયાનો હાથ ઝાલીને સ્વામીએ યુવાનના હાથમાં સોંપ્યો; કહ્યું: “આને સુખમાં રાખજે. ને યાદ રાખજે — આ જો રજ પણ દુ:ખી થશે, તો ધરતીના પટ પર તું જ્યાં હશે ત્યાં દેવતા તારી ખબર લેશે. હવે તમે બેઉ જઈ શકો છો.” એટલું કહીને એણે પીઠ વાળી: દેવમૂર્તિની સામે ઊભો રહ્યો. એની આંખોનાં પોપચાં નમ્યાં; કુહાડો પાછો એની બાંયમાં પુરાયો. હમેશાંનું ટટાર રહેવા ટેવાયલું એનું માથું જાણે ધડથી છેદાઈ, લબડી રહ્યું હોય એવી રીતે ઢળી પડ્યું. કેટલીય વાર સુધી એ ત્યાં ને ત્યાં ઠેરી રહ્યો. દેવપ્રતિમાનાં અનિમેષ નેત્રો એના ઉપર વરસતાં હતા. જ્યારે એ બાજુએ ફર્યો ત્યારે જુવાન યુગલ ત્યાંથી ક્યારનું ચાલ્યું ગયું હતું. ઝીણી આંખે એણે ઘરના પ્રત્યેક રજકણ પર નીરખ્યા કર્યું. કણેકણની પછવાડે એ તોયાને શોધતો હતો. ઘરનું મૌન અને એનું પોતાનું મૌન: બે મૌન જાણે સવાલ-જવાબ કરતાં હતાં. એના મોં ઉપર હજાર કુહાડાના ઘાવોએ જાણે ખાડા પાડી દીધા. આંધળાની માફક એ દીવાલનો, કમાડોનો ને થાંભલાનો ટેકો લેતો લેતો ઘરની બહાર નીકળ્યો. “હેં-હેં-હેં-હેં!” ઘુવડના અંધારવીંટ્યા અવાજ જેવું એક હાસ્ય એને કાને અથડાયું. એણે ઊંચે જોયું. કોમનો દાઢીવાળો આગેવાન એક બાજુ ઊભો ઊભો કહેતો હતો: “શાબાશ! મેં જોયાં એ બેઉને જીવતાં જતાં. શાબાશ નામર્દાઈ! કોમની તવારીખમાં કદી ન બનેલો કિસ્સો! દેવના નામે, પિતૃઓને નામે, ધર્મ-કુહાડો ધર્યો હતો તેને બરાબર શોભાવ્યો! શાબાશ કોમના કલંક!” “હેં-હેં-હેં-હેં” ફરીવાર મધરાતનો ઘુવડ-નાદ કરીને બુઢ્ઢો આગેવાન ચાલ્યો ગયો. [૬] વળતા દિવસનાં પ્રથમ સૂર્ય-કિરણોએ એ લત્તાની દીવાલો પર, ભોંય પર, કાગળોનાં પતાકડાં પર, જ્યાં ને ત્યાં જાહેરાતો વાંચી: “નાપાક ઓરતના ટુકડા કરવાને બદલે એના જાર સાથે જીવતી જવા દેનાર ભાઈ ... કોમના દ્રોહી નીવડ્યા છે; કોમને એણે એબ લગાડી છે. એનો બહિષ્કાર કરો.” બહિષ્કાર એટલે જીવતાં કબરમાં ચણાવું. રક્તપિત્તિયાને લોકો ત્યજે છે. છતાં લોકોની દયા એને નથી ત્યજી જતી. પણ બહિષ્કાર પામેલો માનવી તો લોકતિરસ્કારના વાઘદીપડાને મોંએ ફેંકાઈ જાય છે: એના માંસના લોચા ચૂંથાય છે, છતાં દેખી શકાતા નથી; એથી કરીને લોકો બહિષ્કારનું દૃશ્ય દેખી તમાશાના પ્રેક્ષકોની પેઠે રંજિત બને છે. જલ્લાદજીની દુકાન સ્મશાન બની: આંટ તૂટી ગઈ: ઉંબર ઉપર તિરસ્કાર તિરસ્કારના થૂથૂકાર ગંધાઈ ઊઠ્યા. એણે રોજગાર સંકેલ્યો: માલ હરરાજીમાં મૂક્યો. કોઈ ખરીદનાર ન ડોકાયું. એના ઘરની દેવપ્રતિમાને એક ગોરો કલાપ્રેમી પોતાના ઘરના ફર્નિચર તરીકે લઈ ગયો.
“બુઢિયા! એ હે...ઈ બુઢિયા! આ તારો કાગળ કો’ક આપી ગયું છે.” ખોપરી ફાટી જાય તેવા તપતા મધ્યાહ્ને એક બુઢ્ઢા જેવો લાગતો આદમી ખેતરમાંથી ચાનાં પાંદડાં વીણતો હતો. ચહેરાની ચોપાસ વધેલી વાળની ઝાડીમાંથી એની બે નિસ્તેજ આંખોએ ઊંચે જોયું: કોઈક મજૂરણ ડોશીએ એના હાથમાં કાગળની ચબરખી મૂકી. બહિષ્કારનાં બે વર્ષોએ એનાં મન-શરીર ઉપર બીજાં ચાળીસ વર્ષોના પોપડા ચડાવી દીધા હતા. ખંડિયેર ખાલી ભીંતડાંનું જ હોય તો બહુ ભયાનક નથી લાગતું; પણ સલામત ભીંતોવાળા ઉજ્જડ ઘરનું તાળાબંધ કમાડ જો ધૂળના ઢગમાં અરધું દટાયું હોય છે, તો તે વટેમાર્ગુને થથરાવે છે. મૂંગો બનેલો એ બહિષ્કૃત માનવી આવા પ્રકારનું ખંડિયેર હતો. “હેં!” એણે ચબરખી લેતાં લેતાં અવાજ કર્યો: જાણે ખંડિયેર પર હોલો બોલ્યો. પસીનો લૂછ્યો, વાળ ખસેડ્યા, આંખો પર ચડેલી રજને ફાટેલી બાંય વડે લૂછી. જાણે કે ધરતીકંપના ઢગમાં દટાયેલો થોડો થોડો જીવતો માનવી બહાર આવ્યો. ચબરખી એણે વાંચ્યા જ કરી; ફેરવી ફેરવીને વાંચી. આજ પહેલી જ વાર એની આંખો ભીની બની. પાછો થંભ્યો: મશ્કરી તો નહિ હોય? ફિકર નહિ: તકદીરના અટ્ટહાસ્યમાં આટલો અલ્પ ઉમેરો શું કરી નાખવાનો છે? એ ઊઠ્યો. એની વળેલી કમ્મર એકાએક અક્કડ બની. એ ભવ્ય દેખાયો; ખેતરમાંથી ચાલી નીકળ્યો. “ગાંડો ક્યાં હાલ્યો?” લોકોને ગમ્મત થતી હતી. શહેરને છેવાડે કોઈ કોમી ભાઈ ન કળી જાય તેવે ઠેકાણે એક જૂના માલની હાટડીએ એ ચડ્યો. તુરત જ દુકાનદારે કહ્યું: “હવે ભલો થઈને તારા કુહાડા લઈ જા ને આંહીંથી; કોઈ મફતેય રાખતું નથી.” “હું મારા કુહાડા પાછા લેવા જ આવ્યો છું.” “તું તો, ભૈ, ઘણોય ફદિયાં લેવાની આશાએ આવ્યો હોઈશ; પણ શું કરું, મારા બાપા! કોઈ થૂંકતુંય નથી તારા કુહાડા સામે. લાકડાં ફાડવાના કામના તો નથી રહ્યા. હા, માણસને કાંધ મારવાં હોય તો કામ આવે એવા છે; પણ ઇ તો હવે તને કોઈક ગળાકાપુ ભેટી જાય ત્યારે વેચાણનો જોગ થાય!” જૂની છત્રીને સળિયા ભરાવતો હાટડીવાળો આવું બબડતો રહ્યો, ને કુહાડાવાળાએ બેઉ કુહાડા બગલથેરીમાં નાખી ચાલતી પકડી. પાસે ખરચી નહોતી. દિવસ-રાત એણે પગભર મજલ ખેંચી: ઊંટની ઝડપે પંથ કાપ્યો. ચોથે દિવસે દોઢસો કોસ પર પડેલું શહેર દેખાયું: મિનારા, કાંગરા ને ઘુમ્મટો; મિલોનાં ભૂંગળાં, જહાજોના કૂવાથંભ અને અજગર-આકારે ખાડીઓ ઉપર સૂતેલા લાંબા કાબરા પુલો. એ સફેદ, ચકમકતી ને સુંદર દેખાતી વિરાટ નગરીના હૃદયભાગમાંથી કોઈ એક આહ ઊઠતી હતી. એ આહનો રંગ લાલપીળો હતો. એ અગ્નિશિખા આકાશે ચડીને અક્ષરો રચતી હતી: “ફસાણી છું; વેશ્યા-ઘરે વેચાણી છું. પગે પડીને, મોંમાં જોડો લઈને વીનવું છું: ગાયને ખાટકીવાડેથી છોડાવી જાવ.” ના, ના, એ કોઈ આકાશી અગ્નિશિખા નહોતી; બુઢ્ઢાના હાથમાં ચોળાઈ રહેલ ચબરખીના જ એ અક્ષરો હતા: ‘ખાટકીવાડેથી ગાયને છોડાવી જાવ’. પગરખાં સંધાવવા માટે એક ખૂણામાં એ મોચીની દુકાને ઊભો રહ્યો; મોચીને પૂછ્યું: “ગોરી ગલી કેણી મેર આવી?” મોચીએ ઊંચે જોયું: મોં મલકાવ્યું! જોડામાં સોયો ઘોંચતાં ઘોંચતાં મોચીએ ગાન લલકાર્યું: મુશ્કીલસે કટતી હૈ રાત હાં રે હાં, મુશ્કીલસે કટતી રાત! પ્યારે, તોરી કેસી શરમકી હૈ બાત! વ્યંગ કરીને એણે ફરીથી ઘરાકને નિહાળ્યો; કહ્યું: “ભેળું ખાંપણ બાંધીને જજે, ભૈયા! એ જો... આમ રિયો ગોરી ગલીનો રસ્તો.” સોયાની અણી વતી એણે સ્થાન સૂચવ્યું. [૭] સાંજે દીવાઓની ચાંપો દબાણી, ત્યારે એ ઊઠીને શહેરની મશહૂર ગોરી ગલી તરફ ચાલ્યો. ઝાકમઝોળ દિવાળી જામી પડી હતી: બારીએ બારીએથી ડોકાતા ચહેરા જાણે કોઈ તોરણમાં પરોવાઈને ટીંગાતા હતા: વીજળીનો પ્રકાશ એ મોઢાંની અકાળે ચિમળાયેલી પાંદડીઓને હસતો હતો. છુરીવાળા રખેવાળો નીચે ચોકી કરતા હતા. સુંદરતા અને હિંસા કેટલાં થડોથડ આવી ગયાં હતાં! ફૂલવાડીને સાચવવા સાપો ફરતા હોય છે. પ્રકાંડ અટવીમાં તોયાને શોધવા નીકળવું હાસ્યજનક હતું. આંટા મારવાથી વહેમ નોતરવા જેવું થાય. પણ કુહાડાવાળો તો અર્ધ ગાંડો ને અર્ધ ગરીબ ભિખારી તરીકે ખપી ગયો. એણે ટીકીટીકીને ચહેરા નિહાળ્યા. એમ આઠ દિવસ સુધી કુહાડાવાળાએ ભટક્યા કર્યું. આઠમી સાંજે તોયાને દીઠી. એક મકાનની અંદર એ દાખલ થયો ત્યારે દરવાજા પરનાં માણસોનું લક્ષ ખેંચાયું નહિ. “તોયા! મારી તોયા!” એણે અવાજ દીધો. સંગીતભર્યા વાતાવરણમાં જાણે સીડી માંડીને સ્વરે ઊંચે ઝરૂખા પર ચડ્યો. તોયાએ સ્વરને પારખ્યો. તે જ ટાણે તોયાની મુલાકાતે એક મહેમાન આવ્યો છે. એના પંજામાંથી છટકી તોયા નાઠી; પોતાના નામનો સાદ આવતો હતો તે દિશામાં દોડી. “તોયા!” ભિખારીએ જૂના પ્રેમસૂરનો દિલ-સિતાર છેડ્યો. થોડી વાર તો તોયા થંભી રહી: આ દશાનો મર્મ સમજાયો નહિ. આખરે ઓળખીને પગમાં પડી ગઈ. એનું કલેજું ધ્રુસકાં લેવા લાગ્યું. એનું માથું પતિના ઘૂંટણ વચ્ચે હતું. “એ હેઈ ગધ્ધા! કોણ છો તું?” પછવાડેથી અવાજ આવ્યો. મદ્યની ગંધમાં નીતરતો આદમી મુક્કી ઉગામીને ધસ્યો આવે છે. “છોડ, એઈ નાદાન!” એણે પોતાનો હક્ક સાબિત કર્યો: “છોડ: અત્યારે મારો વારો છે: મારી ખરીદેલ રંડી છે એ.” કિસ્મતના અટ્ટહાસ જેવું આ દૃશ્ય દેખીને કંગાલ પોતે પણ હસ્યો. એનું હસવું એવું ભયાનક હતું કે ઇશ્કીને થોડા કદમ દૂર જ અટકવું પડ્યું. બીજે બારણેથી એક પડછંદ દેહવાળી બાઈ દાખલ થઈ. ઇશ્કીએ બરાડો પાડ્યો: “એ બાઈજી! લાવ અમારા પૈસા પાછા —” “શું છે?” બાઈએ કંગાળને ડોળા ફાડી પૂછ્યું. એ કુટ્ટણી હતી. “કંઈ જ નથી.” “ત્યારે? કોણ છો તું?” “ખાસ વિશેષ તો કોઈ નહિ; આનો સ્વામી જ છું.” “એં-હેં-હેં-હેં!” બાઈએ હાથનો લટકો કર્યો: “સ્વામી ન જોયા હોય તો! તું એનો સ્વામી? ક્યાં ગયો એ પીટ્યો જેણે પોતાની વહુ કહીને આને આંહીં વેચી છે?” એ જ વખતે એક જુવાન આદમી ત્યાંથી સરી જઈને પછવાડે કમાડ પાછળ છુપાયો. કુહાડીવાળાની આંખોએ એને તપાસી લીધો. “ચાલો, તોયા.” પુરુષે પત્નીનો હાથ ઝાલી ખડી કરી. “એં-હેં-હેં! વાર લાગે વાર! એમ લઈ તે ક્યાં જાશે?” કહીને કુટ્ટણી આડે ફરી: “વેચાતી લીધી છે. કાંઈ દાન નથી કરી ગયો પેલો નમૂછિયો.” બીજી બૂમ પેલા ઇશ્કીની ઊઠી: “ને મારા પૈસા શું હું મૂકી દઈશ?” કંગાલની બાંયમાંથી કુહાડી નીચે સરી; હાથો મૂઠીમાં પકડીને એણે સહુને બતાવ્યું. કહ્યું: “હું કોણ છું, માલૂમ છે? હું જલ્લાદજી છું.” “એ-હેં-હેં-હેં! કુહાડી તો હાલીમવાલીય રાખે છે. જો જલ્લાદજી ભાળ્યો ન હોય તો! પૈસા કાઢી નાખ પૈસા!” “હું પૈસા ચૂકવવા કાલે આવી પહોંચીશ. મારી વાટ જોજો, હાં કે! બદલામાં આ મૂકતો જાઉં છું,” કહીને જલ્લાદે સામા ઓરડાના કમાડ પર કુહાડી ઝીંકી: કુહાડીનું નિસ્તેજ પાનું પૂરેપૂરું કમાડમાં પેસી ગયું. અનોધું જોર અને એવી મક્કમ તાકાત દેખી બધાં પાછાં હટ્યાં. બધાંના હોશ કંપી ઊઠ્યા. “ને મારી પાસે હજી બીજીય છે — જો જોઈતી હોય તો!” એવી ત્રાડ દઈ એણે તોયાને બહાર દોરી. એ નીકળી ગયો.
“હા...ય! માડી રે!” કુટ્ટણી હેબત ખાઈ ગઈ હતી. એણે નોકરને કહ્યું: “કમાડમાંથી કુહાડી ખેંચી લે, ભાઈ! મારાથી એ કુહાડી જોવાતી નથી.” “બાઈજી! કુહાડી ડખડખી ગઈ છે તોય નીકળતી નથી.” નોકરે કમાડ પરથી સાદ દીધો. કુટ્ટણીએ કમાડની બીજી બાજુ જઈને જોયું, કે કુહાડીનું પાનું ક્યાં અટકી ગયું છે. એ અટકેલું હતું — એક આદમીની ગરદનની અંદર. આદમી કમાડની જોડે જડાઈ ગયો છે: કશુંક બોલવા મથે છે. એ હતો તોયાનો પ્રેમી યુવાન, જેણે તોયાને કુટ્ટણખાને વેચી હતી.
જંગલમાં જલ્લાદ ધીરે પગલે પંથ કાપતો હતો: પછવાડે તોયા ચાલતી હતી. બન્ને વચ્ચે મૌન હતું: પંથ લાંબો હતો. ક્યારે બોલશે! બોલશે ખરો?