સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/ઉપેન્દ્રનાથ ‘અશ્ક’/ભાઈ
બિત્તોકે પિતા ઝલ્લાયે હુએ આયે ઔર બોલે : “બિત્તો એક હઝાર રુપયા માંગ રહી હૈ. અબ મૈં કહાંસે દૂં?” “એક હઝાર!” બિત્તોકે ભાઈને આશ્ચર્યસે પૂછા. વહ થકા-હરા દફતરસે લૌટા થા. “અભી-અભી યહ પત્રા આયા હૈ. લો દેખો!” ઔર પત્રા ઉસકે હાથમેં દેકર બિત્તોકે પિતા આવેશમેં કમરેકે અંદર ચક્કર લગાને લગે. ભાઈને પત્ર પઢા : હમ લાહોરમેં એક મકાન બનવાના ચાહતે હૈં. જમીન તો હમને કિસી-ન-કિસી તરહ ખરીદ લી હૈ. પર ચાર ઈંટે ધરનેકો રુપયા નહીં. હમને દેઢ વર્ષકા વેતન પેશગી લે લેનેકા નિશ્ચય કિયા હૈ. સરકાર બાદમેં કાટતી રહેગી. કુછ રુપયા બિલ્ડીંગ ફંડસે ભી આ જાયગા, પરંતુ ઈતનેસે તો દીવારેં ભી ખડી ન હોંગી. જૈસે ભી હો, આપ એક હઝાર રુપયે પ્રબન્ધ કર દીજિએ. સરકારકી કાટકે બાદ મૈં આપકા રુપયા ચુકા દૂંગી... “તો દે દીજિએ!” પત્રા કો બીચ હી મેં છોડકર ભાઈને કહા. “સરકાર કા રીણ ચુકાકર વહ આપકા રુપયા લૌટા દેગી.” “રુપયા લૌટા દેગી યા નહીં, યહ તો બાદકી બાત હૈ. પ્રશ્ન તો યહ હૈ કિ ઇતના રુપયા આયે કહાંસે? રાય અભી તક બેકાર બૈઠા હૈ, ઔર સુરેન્દ્રકો લો કૉલેજમેં ભરતી કરના હૈ.” “પરંતુ વહ ભી તો આપકી લડકી હૈ.” “લડકી હૈ તો બ્યાહ-વર દી. અપના કર્તવ્ય પૂરા કર દિયા. આખિર તુમ્હારી દૂસરી બહનેં ભી તો હૈં, ઔર ફિર રાય ઔર સુરેન્દ્ર...” “કિન્તુ ફિર ભી આપકો કુછ-ન-કુછ તો દેના હી ચાહિએ.” “તુમ્હારી ભી તો બહન હૈ — તુમ કુછ સહાયતા ક્યોં નહીં કરતે?” “મેરી આર્થિક સ્થિતિ આપસે છિપી નહીં. ફિર ભી જો આદેશ દીજિએગા, કરુંગા.” “મૈં તો ઈસ વક્ત પાંચ સૌ સે અધિક નહીં દે સકતા.” “બહુત અચ્છા, મૈં ભી ઇતના જુટાનેકી ચેષ્ટા કરુંગા.” પિતાને પાંચ સૌ દિયા, ભાઈને ભી પાંચ સૌ. પિતા રિટાયર્ડ તહસીલદાર થે ઔર ભાઈ ક્લર્ક. ઈસ કામકે લિએ ઉસને અપની પત્નીકા એક આભૂષણ બેચ દિયા.
મકાન બને અભી મુશ્કિલસે મહીના હુઆ હોગા કિ એક દિન બિત્તોકે પતિને દફતરસે આકર દો લિફાફે ઉસકી ગોદમેં ફેંક દિયે. બિત્તોને એક લિફાફા ખોલકર પઢના પ્રારંભ કિયા : પ્રિય સાવિત્રી, તુમ્હેં જ્ઞાત હૈ કિ ઇસ મહિને સુરેન્દ્રકો લો કૉલેજમેં ભરતી હોના હૈ. મેરે પાસ ઈસ સમય રુપયા નહીં. તુમ ઉસે એક સૌ રુપયા પ્રવેશ-શુલ્કકે લિએ દે દેના. ફિર યદિ સમ્ભવ હો તો બીસ રુપયા મહીના દેતી રહના, નહીં મૈં ઇસ બીચમેં પ્રબંધ કર લૂંગા. મૈં તુમ્હેં કષ્ટ નહીં દેતા, પર વિવશ હૂં. તુમ્હારા પ્યારા પિતા બિત્તોને જલકર કહા, “અભી મકાનકી સીલ ભી નહીં સૂખી, ઔર ઇન્હેં રુપયોંકી પડ ગઈ! એક વર્ષ ભી સંતોષ ન હો સકા ઈનસે. સરકારકી કાટકે બાદ યહાં તો સૌ કોડિયાં ભી નહીં બચતીં — સૌ રુપયા કહાંસે દૂં!” પતિને કુછ ઉત્તર નહીં દિયા. બિત્તોને અન્યમનસ્કતાસે દૂસરા લિફાફા ઉઠાયા ઔર ઉસે પઢને લગી : પ્રિય બિત્તો, મૈંને પિતાજીકે મેજ પર એક પત્રા દેખા થા જો વે તુમ્હેં લિખ રહે થે. ઇસમેં ઉન્હોંને તુમસે સૌ રુપયા માંગા હૈ. મુઝે માલૂમ હૈ કિ તુમ દે ન પાઓગી. પર યદિ તુમ રુપયા ન લૌટાઓગી, તો પિતાજીકી દૃષ્ટિમેં તુમ્હારા ઔર ભાઈ સાહેબકા માન ઘટ જાયગા. મૈં સો રુપયા ભેજ રહા હૂં. જબ સુરેન્દ્ર આયે, ઉસે ચુપચાપ દે દેના. જૈસે તૈસે તુમ્હેં બીસ રુપયા માસિક પહુંચાનેકા ભી પ્રયાસ કરુંગા. તુમ્હારા ભાઈ ઉસકા પતિ હાથ-મુંહ ધોને ચલા ગયા. બિત્તોકી આંખોંમેં આંસૂ છલછલા આયે. [‘સત્તર શ્રેષ્ઠ કહાનિયાં’ પુસ્તક]