સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/જવાહરલાલ નેહરુ/બાપૂ : મેરી નજર મેં
સન ૧૯૧૬ : મૈંને પહલે-પહલ બાપૂકો જબ દેખા થા. તબ સે એક જમાના બીત ગયા. મુડકર દેખતા હૂં, તો યાદોં કે બાદલ ઉભડતે હૈં. ભારત કે ઇતિહાસકી યહ અવધિ, ઇસ સમય કે ઉતાર-ચઢાવ કી કહાની પુરાને જમાને કી કિસી ચારણગાથા કી તરહ અદ્ભુત હૈ. ભારત કી ઇસ અવધિકે બારે મેં તાજ્જુબકી બાત સિર્ફ યહ નહીં હૈ કિ તમામ મુલ્કને એક ઊંચાઈસે કામ કિયા, બલ્કિ યહ ભી હૈ કિ ઉસ ઊંચાઈસે કાફી લંબે અરસે તક કામ કિયા.
હમ બાપૂકે લિએ આંસૂ બહાતે હૈં ઔર મહસૂસ કરતે હૈં કિ હમ અનાથ હો ગયે. લેકિન અગર હમ ઉનકી શાનદાર જંદિગીકો મુડકર દેખેં તો હમે ઉસમેં દુખી હોને કી કોઈ બાત દિખાઈ નહીં દેતી. સચ પૂછો તો ઇતિહાસમેં ઐસે બહુત હી કમ લોગ હુએ હૈં જિન્હેં અપને જીવનકાલમેં ઐસી સફલતા પાનેકા સૌભાગ્ય મિલા હો. ઉન્હોંને જિસ ભી ચીજકો છૂ દિયા, ઉસીકો કીમતી બના દિયા. ઉન્હોંને જો કુછ કિયા ઉસીકે નતીજે ઠોસ નિકલે-ભલે હી વે નતીજે ઉતને જબરદસ્ત ન નિકલે હોં જિતના વે સોચતે થે. ઉનકી મૃત્યુમેં ભી એક દિવ્યતા ઔર પરિપૂર્ણ કલા થી. ઉન્હોંને જો જીવન જિયા ઉસકી સબસે મહાન ઘટનાકી તરહ, હર તરહ ઉનકે યોગ્ય યહ મૃત્યુ હુઈ. ઇસને ઉનકે જીવનકી સીખકો ઔર ભી ઊંચા ઊઠા દિયા. જૈસી મૌત હર આદમી ચાહતા હૈ, વૈસી મૌત ઉન્હેં મિલી. ઉનકા શરીર ધીરે-ધીરે ગલકર નહીં ગયા, ન ઉમ્રકે કારણ ઉનકા દિમાગ કમજોર પડા. શરીર ઔર મનકી કોઈ ભી કમજોરી ઉનકી યાદકે સાથ નહીં જુડતી. વે અપની સમૂચી તાકતકે સાથ જિયે, ઔર વૈસી હી હાલતમેં ઉનકી મૃત્યુ હુઈ. ઉન્હોંને હમારે મન પર એક ઐસી છાપ છોડ દી હૈં, જો કભી ફીકી નહીં પડ સકતી. વે હમારી આત્મા કે કણ-કણમેં પ્રવેશ કર ગયે થે, ઔર ઇસ તરહ ઉન્હોંને હમારે આત્મા કો બદલ દિયા હૈ. ઠીક ઉસ સમય જબ હમ અપની આત્માકી તાકત ખો રહે થે, બાપૂ હમેં બલવાન કરનેકે લિએ આયે; ઔર ઉન્હોંને હમેં જો તાકત દી વહ બરસ-દો બરસ રહને વાલી તાકત નહીં હૈ, વહ તો હમારી પરંપરા કા અંગ બન કર રહ જાને વાલી ચીજ હૈ.
ઇસ કમજોર શરીર વાલે છોટે-સે આદમી કી આત્મામેં ચટ્ટાનોં જૈસી મજબૂતી પડી હુઈ થી, જો બડી-સે-બડી શક્તિ કે સામને ઝુકતી નહીં થી. યદ્યપિ ઉનકી શકલ અત્યંત સાધારણ થી, ફિર ભી એક તરહ કી બાદશાહી શાન ઉનકી થી, જિસ કે સબબ લોગ ખુશી-ખુશી ઉનકે સામને ઝુક જાતે થે. વે સોચ-સમઝકર વિનમ્ર રહતે થે, કિન્તુ ફિર ભી વે સત્તાસે ભરે હુએ થે, ઔર કભી-કભી શહનશાહોંકી તરહ ઐસે હુકમ ફરમાતે થે જિન્હેં બજા લાના હર એક કા ફરજ હો જાતા થા. ઉનકી શાંત, ગહરી નજર આદમી કો પકડ લેતી થી. ઉનકી પાનીકી તરહ તરલ આવાજ કલકલ કરતી હ્રીદય તક જા પહુંચતી થી, ઔર આદમી ભાવના સે ભરકર ઉસકે ઇશારે પર ચલ પડતા થા. ગાંધીજી અપને વિરોધિયોં કો આસાની સે જીત લેતે થે. વે નમ્ર થે, કિન્તુ સાથ હી હીરે કી તરહ સખ્ત થે. વે મીઠા બોલતે થે ઔર હંસમુખ થે, કિન્તુ સાથ હી અપની બાત કે બારે મેં બહુત દૃઢ થે. ઉનકી આંખો મેં કોમલતા થી, કિન્તુ ઉનમેં સે સંકલ્પ કી જ્વાલા નિકલતી રહતી થી. ઉનકી આવાજ શાંત થી, કિન્તુ જાન પડતા થા જૈસે ઉસકી તહમેં કહીં લોહા પડા હૈ. વહ સુજનતાસે ભરી હુઈ થી, કિન્તુ ફિર ભી ઉસમેં એક સખ્તી થી. વે જો શબ્દ કામમેં લાતે થે, વહ અર્થસે ભરા હુઆ હોતા થા. ઉનકી શાંત વાણી કે પીછે સદા શક્તિ ઔર કર્મઠતાકી છાયા લરજતી રહતી થી, ઔર કિસી ગલત બાતકે સામને ન ઝુકનેકા નિર્ણય સ્પષ્ટ દિખાઈ દેતા રહતા થા. વે કિસી અજીબ-ઓ-ગરીબ ધાતુસે ઢલે હુએ થે, ઔર અક્સર ઉનકી આંખોં સે હમેં ગૈબ ઝાંકતા હુઆ દિખાઈ દેતા થા.
ભારત કે લિએ ગાંધીજીને જો કુછ કિયા, કિતના જબરદસ્ત હૈ ઉસકા ફૈલાવ! ઉસને ઇસ દેશ કે લોગોંમેં હિમ્મત, જવાંમરદી, અનુશાસન, સહનશીલતા, કિસી ઉદ્દેશ્યકે લિએ હંસતે-હંસતે મરનેકી શક્તિ-ઔર ઇન સબસે બડી બાત, વિનમ્રતા ઔર આત્માભિમાન જૈસે ગુણોંકો ભર દિયા. ઉન્હોંને કહા કિ સાહસ ચરિત્ર કી નીંવ હૈ; બિના સાહસ કે ન સદાચાર સંભવ હૈ, ન ધામિર્કતા, ન પ્રેમ. યહ દેખકર આશ્ચર્ય હોતા હૈ કિ વે ભારત કે કિતને બડે પ્રતિનિધિ થે! વે કરીબ-કરીબ સ્વયં ભારત હી થે. ઉનકી જો કમિયાં થીં વે ભી ભારતીય થીં. વે ભારત કે કિસાનોં કે સચ્ચે પ્રતિનિધિ થે, વે ઇસ દેશ કે કરોડોં લોગોંકી જાની ઔર અનજાની ઇચ્છાઓંકી તસવીર થે. કહ સકતે હૈં કિ વે પ્રતિનિધિ સે ભી કુછ બહુત જ્યાદા થે-વે ઇન લાખોં આદમિયોંકે આદર્શોંકે અવતાર થે. યહ તો ઠીક હી હૈ કિ વહ હર તરહસે વૈસે નહીં થે જૈસા કોઈ ઔસત કિસાન હોતા હૈ. ઉનકી બુદ્ધિ બહુત પૈની થી, ઉનકી ભાવના સૂક્ષ્મ થી, રુચિ સંસ્કરીત થી ઔર દૃષ્ટિકોણ વિશાલ થા. ઇસ સબકે બાવજુદ વે બડે-સે-બડે કિસાન થે, હર મામલે પર ઉનકા દૃષ્ટિકોણ કિસાન-જૈસા થા. ભારત કિસાનોં કા ભારત હૈ ઇસલિએ વે અપને દેશકો ખૂબ જાનતે થે, ઉસકી હલ્કી-સે-હલ્કી હરકત ઉન્હેં હિલાતી થી, વે પરિસ્થિતિકો બિલકુલ સહી રૂપમેં સમઝ લેતે થે. ઉન્હોંને દેશકા ચહેરા બદલ દિયા, ઉન્હોંને એક ટૂટી હુઈ હીન જનતા કો આત્માભિમાન દિયા ઔર ઉસકા ચરિત્ર બદલ દિયા, લોગોંમેં ચેતના જાગ્રત કી. ઉન્હોંને ભારત કો જૈસા હિલાયા, વૈસા કભી કોઈ ક્રાંતિકારી નહીં હિલા સકા.
યદ્યપિ ગાંધીજી કુછ સિદ્ધાંતોં કે મામલેમેં ચટ્ટાનકી તરહ અડિગ થે, લેકિન ફિર ભી અધિકતર જનતાકી તાકત યા કમજોરીકા વિચાર કરકે બદલતી હુઈ પરિસ્થિતિયોં કે મુતાબિક સમઝૌતા કરનેકી ઉનમેં જબરદસ્ત સામર્થ્ય થી. વે હમેશા ઇસ બાતકા વિચાર કરતે થે કિ લોગ કિસ હદ તક, જિસ સત્યકો ઉન્હોંને દેખા-સમઝા ઉસે અપનાને કે લાયક હૈં. દેશકે લાખોં લોગોં કે નિકટ વે ભારતકે સ્વતંત્ર હોને કે દૃઢ સંકલ્પ ઔર શક્તિકે સામને ન ઝુકને કે નિશ્ચય કી મૂતિર્ થે. ભલે હી બહુત-સે લોગ સૈંકડોં બાતોં મેં ઉનસે મતભેદ રખેં, ઉનકી આલોચના કરેં. કિન્તુ સંઘર્ષકી ઘડી મેં સબ ઉનકે આસપાસ ઘિર જાતે થે ઔર ઉનકે ઇશારે કા રાસ્તા દેખતે થે. આજ યા બીતે જમાનેમેં હિંદુસ્તાનકી જનતાકો ઔર કિસીને ઉતના નહીં જાના-સમઝા જિતના ગાંધીજીને સમઝા થા. ગાંધીજીને જો શક્તિશાળી આંદોલન ચલાએ, ભારતકી જનતાકો વે ગાંધીજીકી મુખ્ય દેન હૈ. દેશવ્યાપી આંદોલન કે દ્વારા ઉન્હોંને લાખોં લોગોં કો નયે સાંચે મેં ઢાલને કી કોશિશ કી. એક ગિરી હુઈ, ડરપોક ઔર લાચાર જનતા કો-જો હર તાકતવર સ્વાર્થ દ્વારા સતાયી ગઈ થી ઔર કુચલી ગઈ થી ઔર કિસી ભી તરહકા પ્રતિકાર કરને કે યોગ્ય નહીં બચી થી-ઉન્હોંને એક બડે ઉદ્દેશ્યકે લિએ આત્મ-ત્યાગ કરકે સંગઠિત પ્રયત્નોં કે યોગ્ય બનાયા, ઉસે અત્યાચાર કા મુકાબિલા કરના સિખાયા તથા ઉસમેં આત્મ-નિર્ભરતા કી ભાવના ભરી. ગાંધીજી એક કિરણ-સમૂહ કી તરહ થે જિસને અંધેરે કો ચીરકર હમારી આંખોં પર છાયી હુઈ ધુન્ધકો હટા દિયા થા. વે એક તૂફાન કી તરહ થે જિસને બહુત-સી ચીજોંકો, ઔર સબસે જ્યાદા લોગોં કે સોચને કે ઢંગકો, ઉલટ-પુલટ કર દિયા થા. ગાંધીજી અજીબ-સે શાંતિવાદી થે. વે શાંતિપ્રિયતા ઔર સંઘર્ષશીલતાકે અનોખે સમન્વય થે. કર્મઠતા કે વે વિરાટ થે. મૈં કિસી દૂસરે ઐસે આદમી કો નહીં જાનતા જિસને નિષ્ક્રિયતાસે ઐસી લડાઈ લી હો ઔર ભારતીય જનતાકો ઉસમેંસે ઇતના અધિક બાહર ખીંચા હો. પચાસ વર્ષસે ભી અધિક સમય તક ગાંધીજી હિમાલયસે પશ્ચિમોત્તર સીમાપ્રાંત તક ઔર બ્રહ્મપુત્રસે સુદૂર દક્ષિણમેં કન્યાકુમારી તક હમારે વિશાલ દેશમેં ઘૂમતે રહે, ભારતકે લોગોં કો સમઝને ઔર ઉનકી સેવા કરનેકે લિએ. શાયદ તવારીખમેં કોઈ દૂસરા ભારતીય ઐસા નહીં મિલતા, જિસને ભારતમેં ઇતના અધિક ભ્રમણ કિયા હો ઔર દેશકી જનતા કી ઐસી સેવા કી હો.
ઉનકે સંદેશોં કે મુતાબિક ચલ કર હી હિન્દુસ્તાનકી ઉન્નતિ હો સકતી હૈ ઔર ઉસકા સિર ઊંચા હો સકતા હૈ. મૈં જાનતા હૂં કિ મૈં કમજોર હૂં. મૈંને ભારત કી સેવા કરને કી બારબાર પ્રતિજ્ઞા કી, ઔર અયોગ્ય સિદ્ધ હુઆ. લેકિન હમ ચાહે જિતને કમજોર હોં, ફિર ભી હમમેં વે જો શક્તિ દે ગયે ઉસકા કુછ અંશ બચા હૈ. આજ સંસારમેં ભારતકા બડા નામ હો ગયા હૈ ઇનમેં સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ કારણ ઇસ દેશમેં મહાત્મા ગાંધીકા હોના હૈ. ઇસલિએ લોગ ભારત કે બારે મેં નૈતિક દૃષ્ટિ સે ઊંચા ખ્યાલ રખને લગે-ભલે હી હમ લોગોં મેં સે જ્યાદાતર લોગ ક્ષુદ્ર હૈ, ઔર ગાંધીકે પીછે ચલને કે ભી લાયક નહીં હૈ. ગાંધીજી મેં આશ્ચર્યજનક ગુણ થે, ઉનમેં સે એક ગુણ યહ થા કિ વે સામને વાલેકી અચ્છાઈ કો ઉબાર દેતે થે. વહ વ્યક્તિ બુરાઈ કા પુતલા હી ક્યોં ન હો-ગાંધીજી ઉસકે ભીતર કી અચ્છાઈ કો ખોજ નિકાલતે થે ઔર ઉસી અચ્છાઈ પર જોર દેતે થે. નતીજા યહ હોતા થા કિ ઉસ બેચારે કો અચ્છા બનને કી કોશિશ કરની પડતી થી. સિવાય ઇસકે ઉસે કોઈ ચારા નહીં બચતા થા. અગર વહ કુછ બુરી બાત કરતા, તો કુછ-ન-કુછ શરમાતા થા. થોડે મેં હમ યહ કહ સકતે હૈં કિ ભારત કી ધરતી પર એક ભગવાન કા બંદા ઉતરા, ઔર ઉસને અપની તપસ્યા સે ઇસ ધરતી કો પવિત્ર બનાયા. ઉસને સિર્ફ હિંદુસ્તાન કી ધરતી કો હી નહીં, યહાં કે લોગોં કે હૃદય કો ભી પવિત્ર બનાયા. લોગોં મેં ભી જો અપને કો ચતુર સમઝતે થે ઉનસે જ્યાદા ઉન લોગોં કે મન જ્યાદા પવિત્ર હુએ જો નમ્ર, દરિદ્ર ઔર દુખી થે. [‘બાપૂ : મેરી નજર મેં’ પુસ્તક]