સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/જવાહરલાલ નેહરુ/ભાષા કા હાલ
હર દેશકે લિયે ઉસકે સાહિત્યકા સવાલ ઉસકે જીવનસે બંધા હુઆ હૈ. કોઈ દેશ તરક્કી નહીં કર સકતા, અગર ઉસકા સાહિત્ય કમજોર હૈ. યા, અગર દેશ દુર્બલ હો તો ઉસકા સાહિત્ય ભી દુર્બલ હોગા. દોનોં એકદૂસરે સે બંધે હુએ હૈં. આપ જાનતે હૈં કિ અંગ્રેજી સાહિત્યકા એક બહુત બડા આદમી મિલ્ટન હુઆ હૈ. ઉસને લિખા હૈ—કોઈ દો-તીન સૌ બરસકી બાત હૈ—કિ, તુમ મુઝે કિસી દેશકા સાહિત્ય દો ઔર મૈં ઉસ દેશકી નિસ્બત કુછ ન જાનતા હોઉં, ખાલી ઉસકા સાહિત્ય મૈં દેખું, તો તુમ્હેં બતા દૂંગા કિ વહ દેશ કૈસા હૈ. ક્યોંકિ સાહિત્ય એક આઈના હો જાતા હૈ જિસમેં આપ દેખ સકેં કિ એક દેશ કૈસા હૈ, કિન કિન બાતોંમેં વહ આગે હૈ, કિસમેં પીછે હૈ. ઈસ તરહસે સાહિત્ય ચીઝ ક્યા હૈ? ભાષા ક્યા ચીઝ હૈ? એક ભાષા હોતી હૈ બોલચાલકી, દૂસરી સાહિત્ય કી. ઉન દોનોંમેં અગર બહુત અધિક ફર્ક હૈ, તો સાહિત્ય દુર્બલ હો જાયગા. વહ સુંદર સાહિત્ય હો સકતા હૈ, લેકિન દુર્બલ હોગા. લોગ ઉસકો આખિરમેં સ્વીકાર નહીં કરેંગે ઔર ઉસમેં લોગોંકી શકિત નહીં આયેગી. આપ જાનતે હૈં, કમાલ પાશાને ટર્કીમેં કોશિશ કી કિ તુર્કી ભાષાકો બઢાએં. તો ઉન્હોંને એક કમિશન બિઠાયા, જો દેહાતોં મેં ઘૂમા; સાહિત્યકારોં કે પાસ નહીં ગયા. વહ દેહાતોં મેં ઘૂમા નયે શબ્દ ઢૂંઢને કે લિયે, દેહાતી જિનકા પ્રયોગ કરતે હૈં. ઉસને એક ફેહરિસ્ત બનાયી દસ હજાર શબ્દોંકી. ઉનમેં વહી થે જો દેહાતમેં ચાલુ થે. વો જાનદાર થે, નહીં તો મર ગયે હોતે—વહાં કોઈ ઉસકી રક્ષા તો નહીં કરતા થા! તો ઉનમેં શકિત થી. અગર દસ હજાર નહીં તો કઈ હજાર ઉન્હોંને અપની તુર્કી ભાષા કે રોજમર્રાહ કે કામોં મેં ભરા, ઔર ઉસસે તુર્કી ભાષા કી તાકત બઢી. ભાષાકા કામ હૈ વિચારોં કો સામને રખના. યાદ રખિયે, અવ્વલ બાત હમારે સામને હૈ દેશકો બઢાને કી, સારે લોગોં કો લેકે બઢાને કી. ભાષા એક બડી આવશ્યક ચીઝ હૈ જો હમેં વિચાર કરના, કામ કરના ઔર અપને વિચારોં કો દૂસરોં તક પહુંચાના સિખાતી હૈ. આપ કિસી એક માસકી ફેહરિસ્ત દેખેં યુરોપકી. આપ દેખેંગે કિ એક મહિને મેં કિત્તી કિતાબેં કિસકિસ મજમૂન પર નિકલતી હૈં. અંગ્રેજકી, ફ્રેંચકી, રુસી, જર્મન, સ્પેનિશ, જો જો પ્રસિદ્ધ જબાને હૈં ઉનકી, આપ ફેહરિસ્ત દેખેં કિ ઉસ માસમેં કિત્તી કિતાબેં ઉનકી છપી હૈં. ઔર ઉસમેં સે આપ જો અકસર ફિઝૂલ કિતાબેં હોતી હૈં નિકાલ દેં, લેકિન જિન કિતાબોં મેં કોઈ ગંભીરતા હૈ ઉન્હીકો ચુનિયે, તો માલૂમ હોતા હૈ કિ કૈસી વિચારધારાએં વહાં દૌડ રહી હૈં. પઢતે હૈં લોગ, જવાબ દેતે હૈં, લિખતે હૈં, લોગોંમેં હર તરહ કી આપસમેં બહિસ હૈ. આપ ભારતકી કિસી જબાનકો લીજિયે. યહાં તો ખૈર પુસ્તકેં ક્યા લિખી જાતી હૈં. આદમી આજકલકી દુનિયાકો સમઝના ચાહે, તો આસાનીસે નહીં સમઝ સકતા. યહ બડી કઠિનાઈ કી બાત હૈ. ઇસલિયે જો હમારા કામ હો વો યહ કિ ભાષા કા અંદરૂની હાલ અચ્છા કરેં. હમ સબ ચાહતે હૈં કિ હમારી ભાષા મજબૂત હો ઔર વહ અચ્છી ફલે-ફૂલે, ઔર ઉસસે સાહિત્ય અચ્છા તો હો હી, લેકિન ઉસકે ફલને-ફૂલને સે હમારી જનતા ફલે-ફૂલે, ઉસકી શકિત બઢે.