સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/શિવાની/‘આમાદેર માં’

સ્ફટિક-સા ગૌરવર્ણ, જ્વલંત જ્યોતિ સે જગમગાતે વિશાલ નયન, ગોરે લલાટ પર ચંદન કા શુભ તિલક, કાલા ઝબ્બા ઔર કાલી ટોપી : યહી થે આશ્રમવાસિયોં કે હૃદય-હાર ગુરુદેવ. કિતના મહાન વ્યક્તિત્વ ઔર કૈસા સરલ વ્યવહાર! ઊંચ-નીચ, છોટે-બડે, સબ ઉનકે સ્નિગ્ધ વ્યક્તિત્વ કી છાયા કે નીચે સમાન થે. ચીન, જાપાન, મદ્રાસ, લંકા કે છાત્ર પ્રાર્થના કી ઘંટી બજતે હી એક કતાર મેં લાઇબ્રેરી કે સામને મૌન સિર ઝુકાકાર ખડે હો જાતે. ઉનમેં ચીની બૌદ્ધ છાત્ર ફાં-ચૂ રહતા ઔર સુમાત્રા કા મુસ્લિમ છાત્ર ખૈરુદ્દીન ભી, ગુજરાત કી સુશીલા રહતી ઔર સુદૂર કેરલ-વાસિની કુમુદિની ભી. એક મન, એક પ્રાણ હોકર સબ ઉપાસના મેં લીન રહતે. વિશ્વ-વિભૂતિ કવીન્દ્ર રવીન્દ્ર થે સંગીત, સાહિત્ય ઔર દર્શન કે વિચિત્ર-રૂપી શિલ્પી; કિન્તુ આશ્રમવાસિયોં કે થે વહ ગુરુદેવ, સ્નેહી પિતામહ. કવિતા, નાટક, ઉપન્યાસ, ચિત્રકલા, સંગીત, નાટક-પરિચાલન — ઇન સબસે ભી અધિક ચિંતા થી ઉન્હેં અપને પ્રિય આશ્રમ કી.

*

ઐસા થા ગુરુદેવ કા શાન્તિનિકેતન — ઉનકી પવિત્ર તપોભૂમિ કા સાકાર સ્વપ્ન. યહાં ચહારદીવારિયોં સે ઘિરી કક્ષાએં નહીં થી. જહાંતક દૃષ્ટિ જાય, ઉન્મુક્ત નીલ ગગન થા. પઢતે-પઢતે જી ઉબતા તો આસમાન પર ચહકતે પરિન્દોં કો દેખને પર બંદિશ નહીં થી; લિખતે-લિખતે હાથ થક જાતે તો ક્ષણ-ભર કલમ રખકર પાસ સે ગુજરતે સંથાલ-દલ કે અગુવા કી માદક વંશી કે સ્વર કો સુનને પર કોઈ પ્રતિબંધ નહીં થા; રેખાગણિત ઔર બીજગણિત કે કઠિન સાધ્યોં કે બીચ ઇધર-ઉધર દેખકર તાજગી પાને પર કોઈ રુકાવટ નહીં થી; સામને કી ડાલ પર કબૂતર બૈઠે હૈં, યા ગિલહરી કુટુર-કુટુરકર કુછ ખા રહી હૈ, યહ સબ દેખતે-દેખતે ભી વિદ્યાર્થી પાનીપત કે તીનોં યુદ્ધોં કી દુરૂહ તારીખેં કંઠસ્થ કર લેતે થે.

*

ગુરુદેવ કો ‘બૈતાલિક’ કરવાને કા બડા શૌક થા. ચાંદની રાત હૈ. ફાલ્ગુની પૂર્ણિમા સે ધુલકર આશ્રમ ઝકઝક ચમક રહા હૈ. પ્રકૃતિને ઐસી સુંદર સૌગાત ભેજી હૈ, ઔર આશ્રમવાસી સ્વીકૃતિ ભી ન દેં! સૂચના આતી હૈ કિ ‘ઘંટાતલે’ એકત્ર હોં. રાત્રિ કા ખાના ખા-પીકર સબ ચલે આ રહે હૈં. કોઈ ભી ઇસ દલ મેં આ સકતા હૈ. હમારે છાત્રવાસ કી નૌકરાની નનીબાલા, રસોઈઘર કે નૌકર નગેન, પ્રભાકર, હરિહર; શિક્ષા-ભવન, કલા-ભવન, સંગીત-ભવન કે છાત્ર-છાત્રા-ગણ વિરાટ દલ આ જુટતા હૈ, ગાતા હૈ :

ફાગુનેર પૂર્ણિમા
એલકાર લિપિ હાથે…

…ફાગુન કી યહ પૂર્ણિમા આજ કિસકી લિપિ લેકર આઈ હૈ? પૂરે આશ્રમ કી પરિક્રમા કર દલ એક બાર ઉત્તરાયણ તક અવશ્ય જાતા હૈ. આશ્રમ-ગુરુ કી વાણી સંગીતમુખર હોકર ઉન્હીં તક પહુંચતી હૈ. ૧૯૦૨ મેં ઉનકી પત્ની કી મૃત્યુ હુઈ, તો ગુરુદેવ કી અવસ્થા કેવલ ઇકતાલીસ વર્ષ કી થી. અપને પાંચ બાલકોં કા ભાર હી નહીં, આશ્રમ કે અનેક બાલકોં કા ભાર ઉનપર થા. ગુરુદેવ કે સબસે છોટે પુત્ર કેવલ આઠ વર્ષ કે થે. આશ્રમ કી આથિર્ક અવસ્થા બહુત અચ્છી નહીં થી. સાથ હી ઈશ્વર ભી ઉનકી કઠોર પરીક્ષા લે રહા થા. પહલે પિતા મહષિર્ દેવેન્દ્રનાથ ઠાકુર કી મૃત્યુ હુઈ. દો વિવાહિત પુત્રિયાં જાતી રહી, ઔર ઉનકે સબસે છોટે પુત્ર કી મુંગેર મેં હૈજે સે મૃત્યુ હો ગઈ. અપને પ્રિય પુત્ર ઔર પુત્રિયોં કી મૃત્યુ કે દુઃખ કો ભી ઉન્હોને આશ્રમ કો ગઢને-સંવારનેમેં ભુલા દિયા. અપની પુત્રિયોં પર ઉનકા અત્યંત સ્નેહ થા, વિશેષકર બેલા પર. કહા જાતા હૈ, જબ વહ ક્ષય રોગ કી ચપેટ મેં આ ગઈ, તો ગુરુદેવ ને ઉનકી દિન-રાત સેવા કી. ઉનકે લિએ વહ કહાનિયોં કા કથાનક રચતે ઔર લિખને કે લિએ પ્રોત્સાહિત કરતે; કિન્તુ ઉનકી સેવા ઔર સ્નેહ ભી મૃત્યુ કો નહીં જીત સકે. બડી પુત્રી રાની કી ભી પહલે હી ક્ષય સે મૃત્યુ હો ગઈ થી. શોક, મૃત્યુ ઔર વિછોહ ને ઉનકો કર્મપથ સે વિચલિત નહીં કિયા. ઉનકી કલમ અબાધ ગતિ સે ચલતી રહતી. ઉનકે પુત્ર શ્રી રથીન્દ્રનાથ ઠાકુર ને અપને પિતા કે સંસ્મરણ લિખતે હુએ એક સ્થાન પર લિખા હૈ : “મેરે પિતા કે સંકટ ઔર મહાન દુઃખ કે દિનોં મેં ઉનકી કલમ ને હાર નહીં માની. જબ વહ રાની કે વિષમ રોગ સે લડતે, ઉસે એક પહાડ સે દૂસરે વાયુ-પરિવર્તન કે સ્થળ પર લે જાતે થે, વહ બરાબર લિખતે રહે-કભી ‘ચોખેર બાલી’ ઔર કભી ‘નૌકા ડૂબી’. પિતાજી કભી ભી એક ઉપન્યાસ કો એક બાર હી લિખકર ખતમ નહીં કરતે થે. એક-એક પરિચ્છેદ લિખતે જાતે ઔર કિસી પત્રિકા મેં છપને ભેજતે રહતે. ઇસ પ્રકાર ધારાવાહિક રૂપ મેં ઉનકે ઉપન્યાસ પૂરે હોતે. કિતની હી વિરોધી પરિસ્થિતિયાં હોં, કિતના હી બડા માનસિક આઘાત હો, સમ્પાદકોં કો ઉનકે ઉપન્યાસ કી દૂસરી કિસ્ત કે લિએ કભી રુકના નહીં પડતા.”

*

ગાંધીજી કે અનશન કે સમય સમસ્ત આશ્રમ મેં ઉદાસી ઔર ચિંતા કી લહર દૌડ ગઈ થી. આશ્રમવાસિયોં કો એકત્ર કર ગુરુદેવને પ્રાર્થના-સભા કી થી : “જય હો ઉસ તપસ્વી કી, જો ઇસ સમય મૌત કો સામને લેકર બૈઠે હૈં!-ભગવાન્ કો હૃદય મેં બૈઠાકર સમસ્ત હૃદય કે પ્રેમ કો તપા કર, જલાકર. તુમ લોગ જયધ્વનિ કરો ઉનકી, જિસમેં તુમ્હારા કંઠ-સ્વર ઉનકે આસન કે પાસ પહુંચ સકે. કહો-‘તુમ કો ગ્રહણ કર લિયા હૈ, તુમ્હારે સત્ય કો સ્વીકાર કર લિયા હૈ!’ વહ જિસ ભાષા મેં કહ રહે હૈં, વહ કાનોં કે સુનને કી નહીં હૈ-વહ હૈ પ્રાણોં કે સુનને કી. મેરી ભાષા મેં જોર કહાં હૈ! વહી મનુષ્ય કી ચરમ ભાષા હૈ, જો અવશ્ય હી તુમ્હારે પ્રાણોં મેં ભી પહુંચ રહી હૈ.”

*

ગુરુદેવને અપને પ્રિય આશ્રમવાસિયોં કે લિએ કઈ સુંદર કવિતાએં વિશેષ રૂપસે લિખી થીં. ઇનમેં સે કુછ છાત્ર-સમાજમેં વિશેષ લોકપ્રિય થીં ઔર ‘પિકનિક’ કે અવસરોં પર બડે આનંદ સે ગાઈ જાતી થીં :

ભાલોમાનુષ નાંઈ રે મોરા ભાલોમાનુષ નાંઈ,
ગુનેર મધ્યે એઈ, આમાદેર ગુનેર મધ્યે એઈ…

“હમ ભલેમાનુષ નહીં હૈં. એક હી ગુણ હૈ હમારા : વહ હૈ દેશ-દેશ મેં હમારી નંદાિ હોતી હૈ, ભાઈ, ઔર પદ-પદ પર હમ વિપત્તિ કા સામના કરતે હૈં. કિતાબી જ્ઞાન હમ નહીં બધારતે, કિતાબ મેં લિખે કા ઠીક ઉલ્ટા કરતે હૈં. હમારે જન્મ કે સમય બૃહસ્પતિ છુટ્ટી પર થે, ઇસીસે શનિ કી દૃષ્ટિ હી હમ પર રહી. હમારી નૌકા અયાત્રા પર ચલી હૈ, ભાઈ. ફલ કી તો હમ આશા હી નહીં રખતે. હમારી ગતિ હૈ હી નહીં. સદા તૈરતે રહના, યહી હમારી ગતિ હૈ!”

ઇસી પ્રકાર એક દૂસરા ગીત થા :
ના ગાન ગાઉવાર દલ રે આમરા, ના ગલા સાધાર,
મોદેર ભૈરવ રાગે, રવિર રાગે મુખ આધાર…

“હમારા ગવૈયોં કા દલ નહીં હૈ, ભાઈ. હમને કંઠ કી ગાયકી કો નહીં સાધા. હમ ભૈરવ ગાતે હૈં તો સૂર્ય કા મુંહ ક્રોધ સે લાલ હો જાતા હૈ. હમારે મિલેજુલે બેસુરે કંઠોં કી ગાયકી સે મુહલ્લે કે કુત્તે ચૌંકકર ઝૌંક ઉઠતે હૈં. હમ મેઘમલ્હાર ગાતે હૈં, તો વર્ષા બંદ હો જાતી હૈ; છાતેવાલોં કી દુકાન પર શનિ કી દૃષ્ટિ લગ જાતી હૈ. બસંત બહાર કા આધા હી સ્વર લગા પાતે હૈં કિ શ્રી રાધા કા વિરહ દૂર હો જાતા હૈ. અમાવસ્યા કી રાત્રિ કો વિહાગ ગાને લગતે હૈં, તો કોયલોં કો દશમ-દશા ઘેર લેતી હૈ. ઔર કોજાગરી પૂર્ણિમા કે દિન અગર હમને કહીં જૈજૈવંતી ગા લી, તબ તો પૂર્ણિમા કે ચંદ્ર કો રાહુ હી ગ્રસ લેતા હૈ.” આજ સમસ્ત ભારત કા ગૌરવગાન હમારા રાષ્ટ્રીય ગીત ‘જનગણ મન અધિનાયક’ આશ્રમ કે વિશેષ ઉત્સવોં પર ગાયા જાતા થા, તબ પૂરા ગીત દો બાર દોહરાકર ગાયા જાતા થા. ‘આમાદેર શાંતિનિકેતન’ ગીત તો આશ્રમ કે પ્રત્યેક પર્વ-ઉત્સવ, મેલે, પિકનિક કા આશ્રમ-ગીત થા; વિશ્વભારતી કી નારંગી કોપિયોં કે પીછે પત્રિકાઓં કે અંતિમ પૃષ્ઠ પર યહી ગીત લિખા રહતા થા. આશ્રમ-છાત્રોં કી હૃદય કી ભાવનાઓં કો, ઉનકે આશ્રમકાલીન જીવન કે સુખ ઔર ઉલ્લાસ કો હી ગુરુદેવને કવિતા મેં, સ્વરોં કે મીઠે જાલ મેં, બુનકર રખ દિયા થા-

આમાદેર શાંતિનિકેતન
સબ હોતે આપન આમાદેર શાંતિનિકેતન…
“…હમારા શાંતિનિકેતન,
હમારા સબસે પ્યારા અપના શાંતિનિકેતન.
ઈસકી આકાશભરી ગોદમેં
હમારે હૃદય નાચ ઉઠતે હૈં.
હમ ઇસે બાર-બાર નિહારતે હૈં
ઔર નિત્ય નવીન પાતે હૈં-
હમારે તરુવર, હમારે ખુલે મૈદાન
ઔર ઉનમેં હમારા ખેલના–
હમારે સાંઝ-સવેરેકા સોહાગભરા નીલગગન.
હમારે શાલબીથી બન કે કલગીત સુનાતી હૈ,
હમારા આવલે કા કુંજ જો સદા નાચતે
પત્તોં કી ખુશી સે મતવાલા રહતા હૈ.
હમ કહીં ભી હોં–
હમારા આશ્રમ હમ સે કભી દૂર નહીં રહતા.
ઉસકે પ્રેમ કા સિતાર
હમારે મન કે સ્વરોં સે બંધા હૈ.
હમારે પ્રાણોં સે
ઉસ સિતાર કી ધુન એક હોકર મિલ ગઈ હૈ.
ભાઈ ભાઈ કો
આશ્રમને એક મન એક પ્રાણ
કર દિયા હૈ.”
આશ્રમવાસી કહીં ભી રહેં, આશ્રમ ઉનકે હૃદય મેં હી રહતા.

*

બાદ મેં ગુરુદેવ પ્રાય : અસ્વસ્થ રહને લગે ઔર ઉનકે પાસ આને જાને કી સુવિધાએં બહુત કમ હો ગઈ. અસ્વસ્થ હોકર બિસ્તરે સે લગને સે પહલે ગુરુદેવને ‘શિશુ-ભવન’ કી એક સભા કા સભાપતિત્વ ગ્રહણ કિયા થા. જહાં તક મુઝે સ્મરણ હૈ, ઉસ સભા કે બાદ ગુરુદેવ અન્ય સભા યા ઉત્સવ મેં ફિર નહીં આ સકે થે. વૈસે તો આશ્રમ કી પ્રત્યેક સાહિત્ય-સભા કા અપના પૃથક્ વ્યક્તિત્વ થા, કિન્તુ શિશુ-ભવન કી સભા કી નિરાલી હી શોભા રહતી. સફેદ ગરદ કી સાડી પહને ‘માસીમા’ અપની પૂરી બાલસેના કો પંક્તિબદ્ધ કર લે આતી. છોટેછોટે બાલક, ચુની ધોતી ઔર કુરતા પહને સભા સજાને મેં જુટ જાતે. એક તો શિશુ-ભવન કી સભા, ઉસ પર સભાપતિ સ્વયં ગુરુદેવ! લાઇબ્રેરી કે સામને હી ઉનકી સભા સજી થી. એક-એક કરકે છોટે બાલક એવં બાલિકાએં આતી ઔર છોટે છોટે લેખ, કહાની, આવૃત્તિ સુનાસુનાકર સુનનેવાલોં કા મન મોહ લેતી. મંચ પર ચીના-ભવનકે પ્રોફેસર તાન કા નન્હા પુત્ર તાન-લી આયા ઔર અપના લેખ ખૂબ ઉંચે સધે સ્વર મેં પઢના આરંભ કિયા. લેખ કા શીર્ષક થા : ‘ગુરુદેવ બડ ભાલો’-ગુરુદેવ બડે ભલે હૈં. ઉસ રચના કી પહલી પંક્તિ થી : ‘આમરા ગુરુદેવ કે ભાલો બાશી’-હમ ગુરુદેવ કો પ્યાર કરતે હૈં. રચના કી અંતિમ પંક્તિ થી : ‘ગુરુદેવ આમાદેર માં’-ગુરુદેવ હમારી મા હૈં. રવીન્દ્ર-શતાબ્દી કી પુણ્યતિથિ પર આજ દેશ-વિદેશ કે પંડિત-સાહિત્યિક સોચ મેં ડૂબે હૈં કિ કિન શબ્દોં મેં સરસ્વતી કે વરદ્ પુત્ર કી આરતી ઉતારેં? પર ઉનકે આશ્રમ કે એક નન્હે-સે છાત્ર ને વર્ષોં પૂર્વ અપની આડંબરહીન સરલ સ્નેહ કી ડોર સે ઉન્હેં નાપકર રખ દિયા થા : ‘ગુરુદેવ આમાદેર માં’. નન્હા તાન-લી ભી શાયદ જાનતા થા ઉનકે સ્નેહ કી ગહરાઈ કો.

*

આશ્રમ કે અનોખે આકર્ષણ સે ખંચિ-ખંચિ કર દેશ-વિદેશ કે છાત્ર-છાત્રાએં આકર જુટને લગે. કિન્તુ આનંદ-ઉત્સવ કે બીચ સહસા આશ્રમ કા તેજપુંજ મંદ પડને લગા. ગુરુદેવ કી અસ્વસ્થતા બઢ ગઈ. આશ્રમવાસી પ્રાય : બૈતાલિક કરતે ગાતે-ગાતે ‘ઉત્તરાયણ’ તક જાતે, કિન્તુ ગીત કે સ્વરોમેં અબ વહ તાજગી નહીં રહ ગઈ થી. બડે-બડે ડાક્ટર આતે ઔર ચિંતા મેં ડૂબકર રહ જાતે. એક ઓર આશ્રમ કા નયા બિજલીઘર બન રહા થા; કિન્તુ આશ્રમ કી રોશની તો બુઝી જા રહી થી. આશ્રમ કે ઉત્સવોં મેં વહ આનંદ નહીં રહા થા. જિસે દેખો વહ યહી કહતા : “ન જાને ક્યોં, એક અમંગલ કી-સી આશંકા હો રહી હૈ.” સુનને મેં આ રહા થા કિ ગુરુદેવ કો કલકત્તા લે જાયા જાયગા. ઝુંડ-કે-ઝુંડ દર્શનાર્થી ‘ઉત્તરાયણ’ જાતે, ઔર ઉદાસ હોકર લૌટતે. ઉનકે અત્યંત પુરાને સહયોગી અધ્યાપક, જિનમેં સે કઈ ઉનકે છાત્ર ભી રહ ચુકે થે, પઢાતે-પઢાતે ચુપચાપ કિતાબ બંદ કર છુટ્ટી કર દેતે. ‘ઉપાસના-મંદિર’ મેં શાંત ભવ્ય મૂતિર્ ખિતીમોહનબાબૂ કી આંખેં ભર આતી-ન જાને કિતની પૂર્વ-સ્મૃતિયાં ઉન્હેં બેચૈન કર દેતી. શ્રી પ્રભાત મુકર્જી ઇતિહાસ પઢાતે-પઢાતે ચશ્મા હટાકર આંખેં પોંછને લગતે : “ગુરુદેવ કલ કલકત્તા જા રહે હૈં.” કિતને પુરાને અધ્યાપક થે વહ! સદા હંસને-હંસાને વાલે હમારે ઇતિહાસ કે બુજુર્ગ પ્રભાતદા જૈસે કુછ હી દિનોં મેં બૂઢે હો ગયે. ગુરુદેવ કી બીમારી કે કાલે બાદલોં ને પૂરે આશ્રમ કો ઘેર લિયા. ઔર એક દિન ગુરુદેવ કે કલકત્તા જાને કી સચમુચ તૈયારિયાં હો ગઈ. પૂરા આશ્રમ ‘ઉત્તરાયણ’ કે બાહર એકત્ર થા. એક-એક કર સબને જાકર ગુરુદેવ કે પાવન ચરણોં કી ધૂલિ લી, ઔર ધીરે-ધીરે વિશ્વ-ભારતી કી લમ્બી બસ ગુરુદેવ કો લેકર આંખો સે દૂર હો ગઈ.

*

એક દિન વહ આયા જબ આશ્રમ મણિ-હીન મુકુટમાત્ર રહ ગયા. આશ્રમ કે પેડ-પત્તે તક શોકમગ્ન હો ઉઠે. જિસ દિન ગુરુદેવ કે અસ્થિ-અવશેષ કો લેકર ઉનકે આત્મીય સ્વજન લૌટે, આશ્રમવાસી સડક કે દોનોં ઔર લમ્બી કતાર મેં શોકમગ્ન સિર ઝુકાયે ખડે થે. આશ્રમગુરુ નહીં રહે, પર આશ્રમ નિષ્પ્રાણ હોકર ભી સ્વયં ઉન્હીં કી વાણી સે પ્રાણમય થા :

<Poem> આમાર જાબાર સમય હોલો, આમાર કેનો રાખીશ ધરે— ચોખરે જલેર બાંધન દિયે બાંધીસ ને આર માયાર ડોરે. ફૂરિયે છે જીવનેર છૂટી ફિરિયે ને તોર નયન ટૂટી. નામધરે આર ડાકીસને ભાઈ જેતે હૌબે ત્વરા કરે. <Poem>

‘મેરે જાને કા સમય હો ગયા, અબ મુઝે પકડકર ક્યોં રખતે હો? અપને આંસુઓં કી માયાડોર કે બંધન સે મુઝે મત બાંધો. જીવન કી છુટ્ટી સમાપ્ત હો ગઈ હૈ, અપની આંખેં ફેર લો, મુઝે મત દેખો. મુઝે નામ લેકર મત પુકારો, ભાઈ; મુઝે અબ જલદી જાના હૈ.’

[‘ગુરુદેવ ઔર ઉનકા આશ્રમ’પુસ્તક]