ગુજરાતી સાહિત્યવિવેચનમાં તત્ત્વવિચાર/ધ્વનિસ્વરૂપ – લાભશંકર પુરોહિત, 1933: Difference between revisions

 

{|style="background-color: ; border: ;"

|rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 1px;" | [[File:32. Labhshankar Purohit.jpg|150px]]

|style="vertical-align: bottom; padding: 0px;" |{{gap|1em}}{{xx-larger|લાભશંકર પુરોહિત}}<br>{{gap|1em}}(૨૯.૧૨.૧૯૩૩ – )

{{color|LightSeaGreen|{{સ-મ|'''{{larger|ધ્વનિસ્વરૂપ}}'''}}}}

 

આપણી કાવ્યમીમાંસાના વિભિન્ન વિચારપ્રવાહોમાં થોડાઘણા અભિપ્રાયભેદે, મોટે ભાગે, કાવ્યઉપાદાનરૂપ શબ્દની દ્વિવિધ અર્થશક્તિનો તો સ્વીકાર થતો રહ્યો છે. વાણીના ઘટક તરીકે શબ્દનો પ્રાથમિક અર્થ છે પરંપરાપ્રાપ્ત અભિધેયાર્થ કે વાચ્યાર્થ. આ અર્થને કાવ્યમીમાંસાએ સાક્ષાત્ સંકેત તરીકે ઓળખાવ્યો છે. <ref>1. साक्षात् संकेतित योऽर्थ अभिधते स वा ाक:- काव्यप्रकाश, द्वितीय उल्लास </ref>વ્યવહારભાષાનું ઉપલું કાઠું આ વાચ્યાર્થને પ્રકટ કરતા વાચક શબ્દથી ઘડાયું હોય છે. આ વાચ્યાર્થ ઉપરાંત દ્વૈતીયિક અર્થ છે લક્ષ્યાર્થ. કાવ્યેતર વ્યવહારમાં પણ આપણે શબ્દને લક્ષ્યાર્થસમેત પ્રયોજતા હોઈએ છીએ. શબ્દના આ પ્રથમત: અને દ્વિતીયત: અર્થોને પ્રકટ કરનારી શક્તિઓ તે અનુક્રમે અભિધા અને લક્ષણા.

પણ ઉત્તમ કવિતામાંથી આપણને સાંપડતો રહસ્યસભર આશય કે ધ્વનિ અભિધાજન્ય કે લક્ષણાજન્ય નથી જ હોતો. અભિધાવૃત્તિ તો શબ્દનો પ્રાથમિક અર્થ – કોશગત અર્થ – આપીને અટકી જાય છે; પ્રથમ અર્થનો બાધ થતો હોય તેવા કિસ્સામાં ક્યારેક એની સાથે સંકળાયેલા અન્ય અર્થને લક્ષણાવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. આ ઉભય અર્થને અતિક્રમીને રચનામાંથી સ્ફુરતો વિશિષ્ટ ધ્વનિમૂલક અર્થ તો પ્રાપ્ત થતો હોય છે કોઈ ત્રીજી શક્તિના બળે. ધ્વનિનિષ્પાદક આ ત્રીજી શક્તિ તે વ્યંજના. અભિધા વા લક્ષણાના વ્યાપારને અંતે એનું પ્રવર્તન થતું હોય છે. આ વ્યંજનાબળે પ્રાપ્ત થતો વ્યંગ્યાર્થ તે ધ્વનિ; એ જ ‘કાવ્યસ્યાત્મા’ છે.<ref>2. काव्यस्यात्मा ध्वनिरिति संज्ञित:- ध्वन्यालोक, प्रथम उद्योत, 8</ref>

ધ્વન્યાર્થની ઉપસ્થિતિ, આનંદવર્ધનના અભિપ્રાયે, કાવ્યની અનિવાર્ય શરત છે. ‘સહૃદયના હૃદયને હરી લે’ તેવા પ્રતીયમાન અર્થના સ્પર્શના અભાવવાળું કોઈ કાવ્ય નથી એટલેસ્તો આ પ્રતીયમાન અર્થને ‘કાવ્યનું પરમ રહસ્ય’ ગણ્યું છે.<ref>3. सर्वथा नास्त्येव सहृदयहृदयहारिण- काव्यस्य स प्रकारो यत्र न प्रतीयमानार्थसंस्पर्शेन सौभाग्यम्- तदिदं काव्यरहस्यं परमिति सुरिभिर्भावनीयम्- तृतीय उद्योत, 503</ref>

સહૃદયની પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરતા, કાવ્યના આત્મતત્ત્વરૂપ ‘અર્થ’ને, ધ્વનિકાર, બે પ્રકારનો ગણે છે: વાચ્ય અને પ્રતીયમાન.<ref>4. सहृदयश्लाघ्य: योऽर्थस्तस्य वा य: प्रतीयमानश्चेति द्वौ भेदौ, प्रथम उद्योत, 45</ref>

આ પૈકી વાચ્ય અર્થ તો સુપ્રસિદ્ધ અને સર્વગમ્ય છે. ઉપમાદિ અલંકારોનાં દૃષ્ટાંત વડે આલંકારિકોએ એનું ઘટતું વિવરણ પણ કર્યું જ છે. પરંતુ કાવ્યમાં સવિશેષ મહિમા તો છે પ્રતીયમાન અર્થનો. પ્રત્યક્ષ અર્થલક્ષી ને મૂળ સંદર્ભને જ વશવર્તી અભિધામૂલક વાચ્યાર્થની ગતિ શાસ્ત્ર કે વિજ્ઞાનના નિરૂપણમાં સહાયક નીવડે છે; જ્યારે પરોક્ષ અર્થલક્ષી ને સંદર્ભપરિવર્તનક્ષમ પ્રતીયમાન અર્થની ગતિ, કવિતાના વિશિષ્ટ ધ્વનિવ્યાપારને અનુલક્ષે છે. આ પ્રતીયમાન અર્થની સંદર્ભવિકેન્દ્રીયતા, વિવૃત્તિ અને વ્યાપનશીલતા પ્રગટે છે કવિતાગત શબ્દના ‘તરંગાયમાનત્વ’ને કારણે. પ્રતિભાસ્કૃષ્ટ કવિકર્મને પ્રતાપે, પ્રતીયમાન અર્થનો વાહક, કાવ્યગત શબ્દ વિભિન્ન ને વિવિધ અર્થતરંગોને પ્રસારી શકે છે; અને એમાંથી જ એનું, કળાસૌન્દર્યનું દ્યોતક એવું, પ્રતીકાત્મક રૂપ ઘાટ પામે છે.

કાવ્યપદાર્થના શીર્ષસ્થાને વિરાજમાન આ પ્રતીયમાન અર્થ, જો કે સાંપડતો હોય છે રચનાગત વર્ણસંઘટના દ્વારા. પણ એ કેવળ શબ્દસ્થ નથી; કવિતાવાણીના વર્ણ, શબ્દ, પદ, વાક્ય જેવા ભિન્નભિન્ન વાક્-ઘટકો કે મુખ્યાર્થ, લક્ષ્યાર્થ જેવા અર્થઘટકોના નકરા સમુચ્ચય વા ઉપચય માત્રથી એ પ્રાપ્ય નથી; કે નથી આ બાહ્ય કાવ્યઘટકોમાં જ સંનિહિત અંગનાનું લાવણ્ય એના શરીરસંસ્થાનના ભિન્નભિન્ન અવયવોમાં જ પ્રકીર્ણરૂપ નથી હોતું, પણ એ સૌને અતિક્રમીને સકલ અવયવના સંવાદપૂર્ણ સંયોગમાંથી સ્ફુરતી ચૈતન્યઆભામાં વિલસી રહ્યું હોય છે; તેવી જ રીતે, મહાકવિઓની કવિતાવાણીમાંનો ધ્વનિરૂપ પ્રતીયમાન અર્થ પણ વર્ણ, શબ્દ, વાક્ય, અભિધેયાર્થ, લક્ષ્યાર્થ વગેરેને વળોટીને સમગ્ર રચનાના અખંડ પુદ્ગલ રૂપ, ઔચિત્યસભર સંવાદાત્મક સકલસંદર્ભમાંથી જ મ્હોરતો હોય છે.<ref>5. प्रतीयमानं पुनरन्यदेव वस्त्वस्ति वाणीषु महाकवीनाम्-यश्छात्प्रसिद्धावयवातिरिक्तं विभाति लावण्यमिवाङ्गनासु।। प्रथम उद्योत, 47</ref> આ લાવણ્યસદૃશ ધ્વન્યાર્થને વ્યકત કરી શકે તેવા ‘શબ્દ‘ની પ્રાપ્તિ પણ વિરલ અને કષ્ટસાધ્ય છે. એ કારણે જ અસંખ્ય નામધારી કવિઓમાંથી માત્ર ગણતર કવિઓને જ મહાકવિઓનું ગૌરવ સાંપડતું હોય છે. આસ્વાદ્ય પ્રતીયમાન અર્થને પ્રવાહિત કરવા સમર્થ મહાકવિઓની કવિતાવાણી, કવિની ‘અલોકસામાન્ય’ પ્રતિભાસમાન સર્ગશકિતની વિશિષ્ટતાને પ્રકટ કરે છે.<ref>6. सरस्वती स्वादु तदर्थवस्तु नि:ष्यंदमाना महता कवीनाम्- अलोकसामान्यमभिव्यक्ति परिस्फुरन्तं प्रतिभाविशेषम्- प्रथम उद्योत, 92</ref>  પ્રતીયમાન અર્થને પ્રચ્છન્નરૂપે ધરાવતી - અર્થવસ્તુની કલ્પકતા ધરાવતી – કવિતાસરસ્વતી જેટલી કવિપક્ષે કષ્ટસાધ્ય અને અસાધારણપ્રાપ્ય છે; એટલી જ ભાવકપક્ષે કઠિન ભાવસાક્ષાત્કાર કરવાની ક્ષમતાની અપેક્ષા ધરાવનારી છે, એ કારણે જ, કાવ્યના પરમ રહસ્યરૂપ, આ ધ્વન્યાર્થની પિછાન કેવળ વ્યુત્પત્તિ-વિદ્વત્તા-ને સહારે શક્ય નથી; શબ્દાર્થશાસન-વ્યાકરણ અને કોશવિદ્યા-ની ઊંડી જાણકારી પણ ધ્વન્યાર્થપ્રાપ્તિ માટે પર્યાપ્ત નથી. કાવ્યના ધ્વનિપૂત સૌંદર્યમર્મની પ્રાપ્તિ તો કેવળ ‘કાવ્યાર્થતત્ત્વજ્ઞ’ અધિકારી ભાવકને જ થાય છે.<ref>7. श दार्थशासनज्ञानमात्रेणैव न वेद्यते-वेद्यते स तु काव्यार्थतश्छवज्ञैरेव केवलम्।। प्रथम उद्योत, 4</ref> પ્રકટન અને પ્રાપ્તિ પરત્વે સર્જક-ભાવક ઉભયની શક્તિને તાગતા અને સજ્જતાની અપેક્ષા રાખતા આ પ્રતીયમાન અર્થની દુ:સાધ્યતાનું કારણ છે એનું વાચ્યાર્થ-આલંબન. ધ્વનિરૂપ વ્યંગ્યાર્થને પ્રકટ કરવા કવિ પ્રથમ તબક્કે આ અભિધામૂલક વાચ્યાર્થનું આલંબન લે છે. પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છતો માનવી ઉપકરણ તરીકે, દીપશિખાનો સહારો લે છે; પણ આ દીપક તો છે કેવળ સાધન, ને સાધ્ય તો છે પ્રકાશ. દીવાને સહારે એને જેમ પ્રકાશ લાધે છે, એ જ પ્રકારે કવિ પણ કાવ્યરહસ્યરૂપ ધ્વનિને સિદ્ધ કરવા અર્થે વાચ્યાર્થનો, સાધન તરીકે, ઉપયોગ કરે છે.<ref>8. आलोकार्थी यथा दीपशिखायां यत्नवाचन:- तदुपायतया तदर्थे वा ये तदादृत:।। प्रथम उद्योत, 98</ref> અખંડ વાક્યાર્થની પ્રાપ્તિ વાક્યાંતર્ગત પદોના અન્વયબળે શક્ય બને છે. પ્રકીર્ણ શબ્દો પરસ્પરના વિભક્તિ સંબંધને કારણે સહાયરૂપ થતા હોય છે; પરંતુ વાક્યાર્થની પ્રાપ્તિ થતાં, પ્રત્યેક પદનો વ્યક્તિગત એકાકી અર્થ ગૌણભાવ ધરાવતો થઈ જાય છે. કાવ્યના સર્જનભાવનની પ્રક્રિયામાં ધ્વનિરહસ્યના પ્રકટન ને પ્રાપ્તિની વેળાએ આ પ્રકારની પ્રક્રિયા પ્રવર્તતી હોય છે. અધિકારી ભાવકના ચિત્તમાં કાવ્યાંતર્ગત ધ્વનિ કે રહસ્ય પ્રત્યક્ષ થાય છે તે કક્ષાએ કાવ્ય-ઉપાદાનના પ્રથમ અર્થરૂપ વાચ્યાર્થનો સંબંધ પ્રાય: ભુંસાઈ જતો હોય છે. એટલે, પ્રતીયમાન અર્થના ધ્વનનવ્યાપારમાં વાચ્યાર્થ કેવળ સોપાનભૂમિકારૂપે રહ્યો હોય છે.<ref>9. यथा पदार्थद्वारेन वाक्यार्थ: सम्प्रतीयते-वा यार्थपूविर्का तद्वत्प्रतिपश्छास्य वस्तुन:।। प्रथम उद्योत, 99</ref>

‘ધ્વનિ’ની આ બધી વિલક્ષણતાઓને ધ્યાનમાં લઈને, આનંદવર્ધન એની વ્યાખ્યા આ પ્રકારે બાંધે છે:

“જ્યાં અર્થ પોતાને અને શબ્દ પોતાના અભિધેય અર્થને ગૌણભાવે રાખીને, તે અર્થ(પ્રતીયમાન)ને વ્યક્ત કરે છે તેવા કાવ્યવિશેષને વિદ્વાનો ‘ધ્વનિ’ કહે છે.” <ref>10. यत्रार्थ: श दो वा तमर्थमुपस र्ानीकृतस्वार्थौ-व्यङक्त काव्यविशेष: स ध्वनिरिति सुरिभि: कथित:।। प्रथम उद्योत, 102</ref> આમ, વાચ્યવિશેષ અર્થ અને વાચકવિશેષ શબ્દ જ્યાં પ્રતીયમાન અર્થને વ્યક્ત કરે તેવી રચના ‘ધ્વનિ’ કહેવાય. આ પરથી ધ્વનિનું સૌ પ્રથમ લક્ષણ થયું ‘શબ્દ-અર્થ’ના સ્વકીય અર્થોનું, અન્ય અર્થની તરફેણમાં વિસર્જન. આ સ્થિતિમાં કવિતામાં પ્રત્યક્ષ થતા ‘શબ્દ’ અને ‘અર્થ’, મહીંથી પમરતા ધ્વન્યાર્થ કરતાં, ક્યારેક, સાવ ભિન્ન રૂપે દીસવાના, વાચ્યાર્થ અને ધ્વન્યાર્થ વચ્ચેનો આ ભેદ, સ્વરૂપ, કાલ, આશ્રય, નિમિત્ત વગેરે ભિન્ન ભિન્ન સ્તરે પ્રતીત થતો હોય છે. વાચ્યાર્થ ને વ્યંગ્યાર્થનો સ્વરૂપભેદ ક્વચિત્ વિધિનિષેધના વિપર્યાસ પ્રકારનો હોઈ શકે; એટલે કે વાચ્યાર્થ દ્વારા આક્ષિપ્ત હોવા છતાં વ્યંગ્યાર્થ, વાચ્યાર્થથી વિરુદ્ધ રૂપનો હોય. આ ઉક્તિઓ જુઓ:

– ઉમાશંકર જોશી11 <ref>11.‘ગંગોત્રી’, (જઠરાગ્નિ) પહેલી આવૃત્તિ, 30</ref>

 

– રમેશ પારેખ<ref>12. ‘કાવ્યલોક’, છાતીએ ન છુંદાવે મોર, 60</ref>

– હસમુખ પાઠક<ref>13. ‘નમેલી સાંજ’, (કોઈને કંઈ પૂછવું છે?), પહેલી આવૃત્તિ, 9</ref>

 

– રમેશ પારેખ<ref>14. ‘ક્યાં’ (સીમાડો સાવ લીલો નાઘેર), 16</ref>

– કલાપી<ref>15. ‘કલાપીનો કાવ્યકલાપ’, સં. અનંતરાય રાવળ (શિકારીને), 168</ref>

– રમેશ પારેખ <ref>(1) પ્રેમાનંદકૃત નળાખ્યાન, સં. અનંતરાય રાવળ, 32<br>(2) ‘ક્યાં’ (કુંવારી છોકરીનું ગીત), 20</ref>

– રાવજી પટેલ <ref>17. (1) ભોજા ભગતના ચાબખા, 14–5 (2) ‘અંગત’ (આભાસી મૃત્યુની ગીત), 86</ref>

 

– રા. વિ. પાઠક <ref>18. ‘શેષનાં કાવ્યો’, ત્રીજી આવૃત્તિ,</ref>

અભિધામૂલક ‘શબ્દ’ અને ‘અર્થ’ના ઉપસર્જનને કારણે તદનંતર ફૂટતો વ્યંગ્ય–અર્થ, રચનામાં પ્રાધાન્ય તો ભોગવતો હોય જ; પરંતુ કૃતિના અંશમાંથી કે સમગ્ર પુદ્ગલમાંથી એ સહજસ્ફુરિત હોવો જોઈએ. પ્રતિભાની મંદતા કે વ્યુત્પત્તિના અભાવને કારણે, કવિ પોતાની રચનામાં શબ્દનો સમુચિત વિન્યાસ ન યોજી શકે એ સ્થિતિમાં, પ્રતીયમાન અર્થને તાણીતૂસીને, દુરાકૃષ્ટપણે આણવો પડે એ સ્થિતિ ધ્વનિકાવ્યને માટે ઇષ્ટ નથી. <ref>19. अव्युत्पत्तेरशक्तेर्वा निबन्धो य: स्खलद्यते:- श दस्य स च न ज्ञेय: सुरिभिविर्षयो ध्वने:--32।। द्वितीय उद्योत, 307</ref> ધ્વનિની આ સહજ, સ્ફુરણા અને સ્ફુટત્વ ઔચિત્યને લીધે પ્રાપ્ય બની શકે. (ધ્વનિકાવ્યના) સકલ ભેદોમાં ધ્વનિની સ્કુટરૂપે પ્રતીતિ થાય છે તે જ ધ્વનિનું પૂર્ણ લક્ષણ છે.<ref>20. सर्वेष्वेव प्रभेदेषु स्फुटत्वेन अवभासनम् ।

<b>સંદર્ભસૂચિ</b>