યાત્રા/આ ધ્રુવપદ1: Difference between revisions

<poem>

* ગયો થંભી ત્યારે પિક ટકતો, નૃત્ય કરતાં

વસંતે આવ્યો છું અ-ઋતુ સમયે, આમ શિખરે

ફુટી હારે ઊઠ્યા, કુમુદ વિકસ્યાં સો સરવરે,

તરંગો લહેરાયા, કુસુમ કુસુમે રાગ પ્રજળે. ૨.

અને ગુંજી ઊઠ્યા ભ્રમર કવિવરણ અનુરણીઃ

અહો એની આંખે દ્યુતિ વિરલ કેાઈ વિલસતી,

પધારો પંખીડાં, પ્રકૃતિ જનનીનાં શિશુવરો,

(૨) ચલો ભેરુ, ભૂરાં ગહન ગગન પંખ પસરો. ૪.

</poem>

<poem>

</poem>

પહેલી કડીની પ્રથમ પંક્તિનો. મુખ્ય ભાગ, ચોથી પંક્તિનો અંત ભાગ, બીજી કડીની આખી પહેલી પંક્તિ, તેની ચોથી પંક્તિ તથા ત્રીજી કડીની પહેલી પંક્તિમાંથી નિપજાવેલી ૩જી પંક્તિ, અને નવી ગોઠવેલી ચોથી પંક્તિ; આમ ત્રણ કડીના આધારે એક કડી બનાવાઈ છે. નવી રચનામાં ૨જી તરીકે મુકાયેલી ૪થી કડીની ત્રીજી પંક્તિને નીચે પ્રમાણે ફેરવી છે–

<poem>

વિષાદે ઓ ડૂબ્યા ગરુડ, તજ તું કલેશ ઉરથી,

ગતિ સૌની ઊર્વે, રવિ ભમત જ્યાં એકલરથી. પ.  

* અહો પંખી મારાં, ગગન નિરખો બિંબ રવિનું

મહા આ મધ્યાહુને પ્રખર લસતું પૂર્ણ કિરણો,

(૩) દિશાઓ આંજે તું બૃહદ ઋત હૈ દિવ્ય કવિનું. ૭.

પ્રભાનું, મધ્યાહ્ને નિકટતમ આશ્લેષ ગભરુ

* અહો આ મધ્યાહ્ને પણ શિથિલ સૌ જીવન થતાં;

</poem>

[આ છ કડીમાંથી ૭ ક્રમાંકની કરીને નવી રચનામાં ૩ જી કડી તરીકે મૂકી છે, પ, ૬, ૮ ક્રમાંકને લીધી નથી, પ-૬ ક્રમાંકમાં ગરુડને કરેલું સંબોધન મારા ‘ગરુડનો વિષાદ’ કાવ્યના અનુસંધાનમાં છે, એ કાવ્ય ‘કાવ્યમંગલા'માં છે. ૯, ૧૦ ક્રમાંકની કડીઓમાં ઠીક ઠીક સુધારા કરી નવી રચનામાં ૪-૫ કડી તરીકે મૂકી છે. સાધેલો ફેરફારઃ ૧લી પંક્તિઃ  

<poem>

છતાં આ કાળે શી શિથિલ બનતી જીવન ગતિ!

{{space}}{{space}}{{space}} પૂર્ણ દ્યુતિને

કરી નાના નાના કવલ ઋતના દેતી પ્રકૃતિ.

{{space}}{{space}} શિથિલ તનને શાંતિ અરપો,

ખરે વહાલું વહાલું સહુ હૃદયને જીવન ઘણું,

મહા કૌર્યોમાં યે અમર રસનું બુંદ સલુણું. ૧૧.

ઘૃણા? કૌર્યો? નાના, મનુજ ઉર ભાવો નહિ અહીં,

અરે, આ શું માત્ર સ્કૂરણ બસ પ્રાણોનું બનવા

લસે લીલા, દેહા ભરખ બનવા એ જ સફલા

* અહો પંખી, કૂજે મધુર મધુરું નિત્ય નરવું,

કશી ઘેરી કે જે તરુ વિટપની શીતલતમ,

(૬) મહી લીધું હૈયું હરિત કરથી પીન ગરવું. ૧૬.

* તૃણોના આ લાંબા પટ દુપટ કેવા મનહર,

અને કાન્તારાની અગમ ગહના રાજિ અગણ,

(૭) ધર્યા શીર્ષે પાયે હિમધવલનાં મંડનવર. ૧૭.  

* અને પેલે પેલે સતત છલતો અબ્ધિ અમિત!

ધરાનો રત્નોનો નિકટ, રસને રાશિ અખુટ,

મહા ઊમિંશૃંગે રવિકિરણના ધારી મુકુટ,

* જુઓ, કેવાં કેવાં વિલસત મહા ભૂત અહિંયાંઃ

* વહે એ હૈયાના શ્વસન સરખે વાયુ ભુવને,

ફુલ કાન્તારોનાં જલ જલધિનાં સ્પર્શી, જગવે

હિલોળા ઝંઝાના, તૃણ મૃદુલ ફૂંકેય નચવે,

(૧૦) સુગંધોને વાહી, ગિરિગુહ સુવે સ્વર્ણસુપને ૨૦.

</poem>

<poem>

* અને જાગે તાજા શિશુ-ઉર વિષે ક્રન્દન બની,

(૧૧) તમારા કંઠોમાં અનુરણન સાધે રણઝણી. ૨૧

 

* કુજો ને કલ્લોલો જગત ભરતા વિશ્વમરુતો

* પ્રતાપી પૂષાના પ્રખર કર પૃથ્વીશિશુમુખે

જુઓ કેવી સીચે પયધર થકી મોખ પયની,

(૧૩) કરડે કોશોમાં વિકસી વિવસે પ્રાણઝરુખે. ૨૩.  

* રસોના ઉત્સો શા ધસમસ ધસે અંકુર બની,

(૧૪) બલિષ્ઠાં ધાન્યોની વિપુલ ભરણી જાય ન ગણું. ૨૪.

ધરા સૌની માતા, સકલ જીવનું ધારણ કરે,

(૧૫) અમી દૃષ્ટિ એની, ક્યહીંય અણુ ના ઊણી ઉતરે. ૨૫.  

* અને હૈયે ભાર્યા રતન મણિ સૌવર્ણ ખનિજો

તણી ખાણો બોલે મનુજમતિમાં પ્રેરણ થઈ,

ખનિત્રો જાતે થે વસતી બસ એને કર જઈ,

* અહો પંખી, ડંખી ગયું શું તમને નામ સુણતાં

* પુછો એણે સાધ્યું કયું ઋત? શિકારો બહુ કર્યા

ખરું, કિન્તુ એણે મનુજ પણ માર્યા મનભર,

ધરા પે માર્યો છે નિજ મદ, રચ્યા ત્યાગ પરમ

(૧૯) દઈ પોતા કેરું બલિ, પથ મહા ઊર્ધ્વ સર. ૨૯.

* મનુષ્યે પૃથ્વીનાં સહુ મનુજ પ્રાણી વશ કર્યાં,

</poem>

<poem>

* અહો પંખી! ઝંખી પ્રથમ મનુજે ભૂતલ પરે

(૨૧) ધરાતત્ત્વે લીધી નવ જનમ આ ચિંતનસ્તરે. ૩૧.

મહા હૈયે એણે ખિલવી ધરતી નવ્ય રતિથી,

સુગૂઢાં સત્ત્વોનાં અકલ બલ ધાર્યા નિજ ભુજ. ૩૨.

* અહો, એણે પ્રેરી દગ નિજ પ્રતિ, ત્યાંય નિરખી

અહા સામર્થ્યની–મુદની સરણ સ્વર્ણવરણા,  

પ્રભુના ભક્તો કૈં નિજ કરી અહ શૂન્ય વિરમ્યા,

જલાવી મોક્ષાગ્નિ, જન અગણ એ પથ કમ્પ્યા. ૩૫.

પછી આવ્યા એવો સમય, વિફર્યો પૂર્ણ મનુજ,

જલાવ્યા સૌ જીર્ણ અસિત તિમિરાચ્છન્ન પથને,

જવલત્ બુદ્ધિ કેરી પ્રખર દ્યુતિ પેટાવી મથને

નવા મંડ્યો, સાચા સુત ધરતીનો શું શતભુજ. ૩૮.

* અને શોધ્યું એણે સકલ જડ ને સ્થૂલ જગનું,

* ખરે, પંખી! થંભી મનુજ મતિ, આ સૌ જડ તણી

અચૈત્યાં યંત્ર શી અબુઝ ગતિ ના, ગૂઢ-ચિતિ કો

ત્યહીં ભાસી, કેઈ વિબુધ રચનાવંત સ્થિતિ કો

</poem>  

[૩૧મી પછીની આ ૯ કડીઓમાંથી વિચારની દષ્ટિએ ૩૯-૪૦ કડીને નવી રચનામાં ૨૨-૨૩ના સ્થાને લેવામાં આવી છે, ૩૩મી કડીને હઠાવીને ૨૪ તરીકે ગોઠવી છે. આ પછીની નીચેની ૪૧થી ૬૧ સુધીની ૨૨ કડીઓને એમાંના તર્કમંડિત ભારે વિચારભારને કારણે, લેવામાં આવી નથી. ૬૧મી કડીએ લીધેલો નવો ઘાટ તેની પછી મૂકયો છે, અને તેને ૬૧ તરીકે જ નોંધ્યો છે.]

<poem>

અહો આ કોટ્યબ્જો ઘુતિમય ખગોળોની વિતતા

નહીં એની વેદી પર કયહીં કદી સત્ત્વ સ્તવતાં. ૪૧.

ન કો લેખે પેખે કહી મનુજ કેવો બલ–ગુણે,

હશે એ થે જતુ અવર સમ કે અંડ-જલજ. ૪૨.

નિરાશા કો ઘેરી ઉર પર ચડી – શુદ્ર મનુતા,

અને એવાં દૈન્ય દલિત મન ઉદ્દણ્ડ બનતાંઃ

વળી ત્યાં કો બાલે, નહિ નહિ, બન્યા છે. મનુજ તો

ભલેને કર્તવ્ય ક્ષણનું, કરવે જન્મ ન જતો. ૪૫.

તજી ને પાવિત્ર્ય રસિત થઈને નીતિ ભજવી,

ઘટે તો કાયાને અવર અરથ સદ્ય તજવી :

પળ્યા એવા એવા મનરચિત માગે જન-ગણે. ૪૬.

અને કો ગર્જ્યાઃ રે તિમિર તણી આ શી ગરબડો?

જડત્વે જન્મેલા મનુજ અરથ અર્થ પ્રથમ

સમષ્ટિ ને વ્યષ્ટિ, કવણ અરશે કોણ? ગ્રહવો

બલિ કોને કારણે, કઈ વિધ, મહા સૂક્ષ્મ ઝગડે

મચે બુદ્ધિવંતા, ક્યહીથી ભયની નોબત ગડે,

અરે, આને ઠારે કવણ જલ એ નીતિનટનાં,

ક્યા રોકે બંધો શિશુમનરચ્યા વેળુકણથી?

ઝરે વર્ષો તે તે શમત વનદાહ દરદના. ૪૯.

દવો શામે, જીતે સમર મહી ધર્મો, પણ અરે

સુણો પંખી, જો આ ગતિ જ ભ્રમણ એ ગતિ તણી,

વિકાસો આ સવે, જડ-હૃદયનાં ભવ્ય બલ આ,

બધું આપી દેવું અદયતમ કે–ની અશનમાં ૫૩.

સદાના વૈફલ્ય અફર બલની સિદ્ધ સ્થિતિની–

ખરે, આશા તે તે ક્યહીં ય નહિ ભૂંડા જગતની. ૫૪.

ખરે પંખી, તો તે લઈ પ્રલયનો ઉગ્ર અનલ,

વિનાશોના વજો ગગન ભર, શું રુદ્ર અનિલ! ૫૫.

શકે વીંઝી એ તો, વિલય મળતે એવી મતિને. ૫૭.

ખરે એ વ્યર્થાશા પ્રકૃતિ પ્રતિ ઉદ્દષ્ઠ બનવું,

ન જો એના લાધ્યા મરમ, હજીયે જો ઘણું રહ્યું

નથી સાચ્ચે આ તે પ્રકૃતિ રિપુ, એ કિન્તુ જનની

* અહો, માતા પૃથ્વી! કશી અકલતા કીધ કલિત,

સુગૂઢા રાશિઓ નિજ ઉર તણા ઉદ્વૃત કર્યા,

(૨૫) સજ્યો કે સામ્રથ્યે મનુજ, રસ-રાગે વિગલિત. ૬૨.

ગઈ લે, સૃષ્ટિની ચરમ ચિતિનું દર્શન દિધ,

* હવે આજે એવો મનુજ ધરતીને પટ ખડો,

(૨૬) પ્રભાએ ઘોતંતે ગિરિશિખર શું ઉન્નત વડો. ૬૫.

* પુછો, આ ઓન્નત્યે સ્થિત મનુજ ક્યાં ઊર્ધ્વ ચડશે?

ધરાને આ પ્રાણે સ્કુરત, વૃતિને પુદ્દગલ મનુ

ઢળી જાશે ભોમે શત શત થઈ છિન્ન ટુકડે,

ધરાના આ ઊર્વાભિમુખ રસને જે ન ગ્રહશે,

(૨૮) મહા મૈયા કેરો, રચત પથ વજી હળ વડે. ૬૭.

* ખરે પંખી, એના હળ થકી હણાયા મનુજનાં

શવો પૃથ્વીનું તલ વધુ ફળદ્રૂપ બનશે,

* પછી ના ના એણે લઘુક મનુતાને વળગવું,

* જુઓ પંખી, આજે મનુજ લઘુતાને પરહરી,

* રહસ્યો એ એનાં સકલ પ્રગટાવી પ્રકૃતિ આ  

</poem>

[આ ૬૨ થી ૭૧ સુધીની કડીઓમાંથી ૬૩-૬૪ને રહેવા દઈ બાકીની ૮ કરીને નવી રચનામાં ૨૫ થી ૩ર તરીકે મૂકવામાં આવી છે. આ પછીની નીચેની ૧૮ કડીઓમાંથી ૮૪ સુધીઓને રહેવા દઈ છેલ્લી પાંચમાંથી ત્રણને ૩૩, ૩૪, ૩૫ તરીકે મૂકી છે, અને છેલ્લી બેનું સંયોજન કરી ૩૬મી કડી બનાવી કાવ્યની ૩૬ કડીમાં પૂર્ણાહુતિ કરવામાં આવી છે.]  

<poem>

ઉછંગે પૃથ્વીને પયનિધિ વસતા હરિ હવે

સ્વજાતિ ભક્ષંતે મનુજ પશુતામાંથી વિકસ્યો,

કુટુંબે ને રાષ્ટ્ર નિજ વિલય સાધ્યો, સહુ તણા

સુખે, સામ્યે પ્રેમે હૃદય મન અર્પ્યા, તન તણા

બલિ દીધા, કાન્તિ ગજવી, રસ કે નૂતન રસ્યો. ૭૩.

મહા આદર્શોની શિખરસરણું ઉચ્ચ વિરચી,

રહી તોયે દૂરે સુખનગરી, કૈં કૈં અવતર્યા

ખરે પંખી, કે શું ખુટત મનુના દર્શન વિષે,

હજી એના જ્ઞાને ઉણપ કઈ, એને કર હજી

નહીં, – કો નૈરાશ્યો મનુમન તણું દીન પડઘા–

મુદાઓ નિછાયા સભર, સહુની ક્યાંક જ સ્થિતિ

હશે તે કયાં બીજે પ્રભુથી? મનુજોના મન મહીં

અને પ્રાણે અર્પે મન-કરણને દણ્ડ, પ્રગટ્યો

બને ના ત્યારેયે ઝરણ સતતે જાય જ વહ્યું

હરીછાને નિત્યે શકતી મનુબુદ્ધિ નહિ કળી. ૮૦.

ધરા દ્રાવી દ્રાવી દઢ અયસ સાધે, ચિતિમય

પ્રવાસી જે ના, પણ નિજ ગુણે ભૂમિકણને

રસી દેશે, વહેશે જગત મન પ્રાણો ’નુરણને

ત્યહીં દિવ્યા શક્તિ અવતરણ લે નીડ રચશે,

* ધરા લેશે ત્યારે નિજ વિકસને નવ્ય પગલું,

લિધેલાં વિષ્ણુએ ત્રય કમણમાં ચોથું કમણ

* અહો પંખી, આ છે ધ્રુવ, મનુજનું આ ધ્રુવ પદ,

અધૂરા’દર્શોની અહીં જ બનવી પૂર્ણ ફલના,

* પ્રભુત્વે આરોહી, પ્રભુ તણું લઈ સિદ્ધિ સકલ,

* વદી એવું મીંચ્યાં નયન કવિએ, એહ વદને

રમી વીણાહૈયે, રણઝણ મહા साની સતત

</poem>

[કાવ્યની પ્રથમ બે કડીની માફક, આ છેલ્લી બે કડીમાંથી, પ્રથમ કડીની પહેલી પંક્તિનો મોટો ભાગ લઈ, બીજી કડીની પહેલી પંક્તિના છેલ્લા ભાગ સાથે જોડી દઈ અંતિમ ૩૬મી કડી રચાઈ છે,

<poem>

</poem>

[મોટે ભાગે વર્તમાનપત્રો (‘પ્રજાબંધુ', ‘અમૃત બઝાર પત્રિકા’, ‘જન્મ ભૂમિ’)નાં રેપરના સાંકડી પટ્ટી રૂપના બ્રાઉનપેપરો પર પ્રથમ વાર લખાયેલા આ કાવ્યની એક માસિક પત્રના સુઘડ નાનકડા કાગળ ઉપર ૮૯ કડીઓથી પૂર્ણાહુતિ કરવામાં આવેલી. ત્યાં હમણાં જોવામાં આવ્યું કે ત્યાં એક પંચકોણી તારકનું ચિત્ર દોરીને આ શબ્દો લખાયા હતા?  

પિકે ત્યાં આમ્રેથી મૃદુલ કુસુમો

થયું, લાવે એમાંથી પૂરી કરી કરી કાવ્યની ૯૦ કડી બનાવીએ. એ છેલ્લી કડી નીચેની છે.]

<poem>

પિકે ત્યાં આમ્રેથી મૃદુલ કુસુમો મંજરી તણાં

થતી?’ શોચી, ઝીલી પિકની કવિએ રમ્ય રમણ. ૯૦

</poem>