યાત્રા/આ ધ્રુવપદ1: Difference between revisions

<center>'''[મૂળ રચના]'''</center>

મયૂરે થંભ્યો, ત્યાં પિયુ પિયુ લવંતો પણ પપી

ગયો જંપી, ઘેલી જલ વિહરતી થંભી ચકવી

(૧) ખરે કેવી રમ્યા કવિહૃદયની નવ્ય ઝરણી!’ ૩.

તમોને આમંત્રુ મુજ નવલ પાંખોની ડયને,

ચલો જૈએ સર્વે અમર ફૂલના દિવ્ય ચયને,

(૨) ચલો ભેરુ, ભૂરાં ગહન ગગને પંખ પસરો. ૪.

{{Poem2Open}}

[આમાંની પહેલી ૩ કડીમાંથી અમુક અમુક ભાગ લઈ, ચોથી પંક્તિ નવી લખીને, નવી રચનાની પ્રથમ કડી આ રીતની બનાવવામાં આવી છેઃ

{{Poem2Close}}

ગયો થંભી ત્યારે પિક ટહુકતો, ગાન સ્ફુરતાં

કવિની વીણાનું, વન વન શું રોમાંચ પ્રગટ્યો,

ઊઠ્યા ગુંજી ભૃંગો, કુસુમ કુસુમે રાગ પ્રજળ્યો,

વહ્યા એના શીળા સ્વર મૃદુલ ગીતિ નિતરતા.

{{Poem2Open}}

પહેલી કડીની પ્રથમ પંક્તિનો. મુખ્ય ભાગ, ચોથી પંક્તિનો અંત ભાગ, બીજી કડીની આખી પહેલી પંક્તિ, તેની ચોથી પંક્તિ તથા ત્રીજી કડીની પહેલી પંક્તિમાંથી નિપજાવેલી ૩ જી પંક્તિ, અને નવી ગોઠવેલી ચોથી પંક્તિ; આમ ત્રણ કડીના આધારે એક કડી બનાવાઈ છે. નવી રચનામાં ૨ જી તરીકે મુકાયેલી ૪ થી કડીની ત્રીજી પંક્તિને નીચે પ્રમાણે ફેરવી છે–

{{Poem2Close}}

નવાં ઉદ્યાનોની નવ સુરભિના પુષ્પ–ચયને, ]

ધરાના ઝેરીલા, સુરજનનું દેવા જગ અમી. ૬

મહા આ મધ્યાહ્‌ને પ્રખર લસતું પૂર્ણ કિરણે,

ધરાને તેજસ્વી મુકુટ મઢતું, ભવ્ય સ્ફુરણે

ધરાના હૈયાને, નહિ અધિક એની દ્યુતિગતિ. ૮.

હજી શું પૃથ્વીનું હૃદય શિશુનું? તાત મહિમા

શકે શું ઝીલી એ? વિરલ જન કો છોડી લધિમા

શિકારી પંજાની ચળ પણ સમી, એની ય મટી

(૫) ક્ષુધા. કાં આંખોમાં ફડક? ઉર કાં જાય સસણી. ૧૦.

{{Poem2Open}}

[આ છ કડીમાંથી ૭ ક્રમાંકની કરીને નવી રચનામાં ૩ જી કડી તરીકે મૂકી છે, પ, ૬, ૮ ક્રમાંકને લીધી નથી, પ-૬ ક્રમાંકમાં ગરુડને કરેલું સંબોધન મારા ‘ગરુડનો વિષાદ’ કાવ્યના અનુસંધાનમાં છે, એ કાવ્ય ‘કાવ્યમંગલા’માં છે. ૯, ૧૦ ક્રમાંકની કડીઓમાં ઠીક ઠીક સુધારા કરી નવી રચનામાં ૪-૫ કડી તરીકે મૂકી છે. સાધેલો ફેરફારઃ ૧લી પંક્તિઃ  

{{Poem2Close}}

૨ નો અંત ભાગ તથા ૩-૪ પંક્તિને બદલે :  

શકે ઝીલી ના ના નયન કુમળાં, બાલમતિને

૩જીમાં પહેલી પંક્તિનો ‘મીઠાં’ શબ્દ બદલી ‘નાના’ મૂક્યો, બીજીના ઉત્તરાર્ધ તથા ૩-૪માં નવું ગોઠવ્યું :

યુગો તાજા કૂણાં તરુફલ અને આત્મ તરપો,

ઝમંતાં આછેરાં કિરણ તણી પીતાં દ્યુતિકણી.]

ક્ષણોમાં, જ્યારે ના ભય, પરમ રાગે હરખવું. ૧૫.

કશી ઘેરી કુંજો તરુ વિટપની શીતલતમ,

ઝુકી પોતે પિતા ઉપર ધરતી સાધી ઉગમ,

(૬) મઢી લીધું હૈયું હરિત કરથી પીન ગરવું. ૧૬.

અને કાન્તારોની અગમ ગહના રાજિ અગણ,

વળી થોડું રાખ્યું હૃદય પણ નિર્વારિ અ-તૃણ,

(૭) ધર્યાં શીર્ષે પાયે હિમધવલનાં મંડનવર. ૧૭.  

ધરાનો રત્નોનો નિકટ, રસનો રાશિ અખુટ,

મહા ઊર્મિશૃંગે રવિકિરણના ધારી મુકુટ,

(૮) હજારો શીર્ષાળો હરિશયન નારા-કુલ પિતા. ૧૮.  

દિશાઓને છાતું ગગન ઢળ્યું શું ઈશ-હૃદય,

તમારી પાંખોને ફલક અરપે, વિશ્વ-નિચય

(૯) ત્યહીં ઘૂમે ઝૂમે, કિરણગતિ યે જાય રહી ત્યાં. ૧૯.

ફુલો કાન્તારોનાં જલ જલધિનાં સ્પર્શી, જગવે

હિલોળા ઝંઝાના, તૃણ મૃદુલ ફૂંકે ય નચવે,

(૧૦) સુગંધોનો વાહી, ગિરિગુહ સુવે સ્વર્ણસુપને ૨૦.

{{Poem2Open}}

[આ દસ કડીમાંથી પહેલી પાંચને રહેવા દઈ, તે પછીની પાંચને નવી રચનામાં ૬ થી ૧૦ તરીકે મૂકી છે, આ પછીની નીચેની દસ કડીને નવી રચનામાં ૧૧ થી ૨૦ તરીકે ગોઠવી છે.]

{{Poem2Close}}

સમસ્ત પ્રાણીનું શ્વસન બની સર્વત્ર સ્ફુરતો,

સ્વરોનું પૃથ્વીને પ્રથમ નવલું દાન કરતો,

(પંક્તિ ર-સુધારી : સમસ્ત પ્રાણીમાં રુધિર-સ્ફુરણા થૈ વિચરતો.)  

ઉરે ભારી, ધારી ધરતી–ઉરની હૂંફ ઉરમાં,

ચુગંતાં વૃક્ષનાં ફલ, જલ પિતાં રમ્ય ઝરમાં,

(૧૨) જગન્નાથે સર્જ્યા સકલ પરખંતાં મધુ ઋતો. ૨૨.

જુઓ કેવી સીંચે પયધર થકી મોખ પયની,

અને વર્ધે પૃથ્વી શત શત કલામાં ઉદયની,

(૧૩) કરડો કોશોમાં વિકસી વિલસે પ્રાણઝરુખે. ૨૩.  

પ્રતિ પર્વે પર્વે પર મધુતર બને, પુષ્પ વિકસે

કશા રંગે રંગે, ફલ પરિણમે શાં ખટ રસે,

(૧૪) બલિષ્ઠાં ધાન્યોની વિપુલ ભરણી જાય ન ગણી. ૨૪.

સુગોપે કાંટાથી મૃદુ કુસુમને, ઝાંખર પટે

કુંળાં પ્રાણી રક્ષે, વિષ મુખ વિષે દેઈ પ્રકટે

(૧૫) અમી દૃષ્ટિ એની, ક્યહીં ય અણુ ના ઊણી ઉતરે. ૨૫.  

તણી ખાણો ખોલે મનુજમતિમાં પ્રેરણ થઈ,

ખનિત્રો જાતે થૈ વસતી બસ એને કર જઈ,

(૧૬) રચે રિદ્ધિ, રાચે નિરખી વિભવે દુષ્ટ મનુજો. ૨૬.

મનુષ્યોનું? એનાં ગગન ઘુમતાં યાન હરતાં

તમારા ગર્વોને? ગરુડગતિને દીન કરતાં,

(૧૭) મનુષ્યો પૃથ્વીનાં ઋણ તણી ઋચા એ જ ભણતાં. ૨૭.

તમારા એણે તો, વિહગ શકતાં જે ય ન કરી;

ખરું, કિન્તુ એણે મનુજ પણ માર્યાં મનભર,

(૧૯) દઈ પોતા કેરું બલિ, પથ મહા ઊર્ધ્વ સરજ્યો. ૨૯.

પ્રભુત્વ સ્થાપ્યું નિર્દય થઈ, થયો એ જ સદય,

દ્રવ્યો શાં કારુણ્યે, સચર સઘળાં પ્રાણી હૃદય

(૨૦) ધરી એણે પૃથ્વી પર પ્રણયનાં તીર્થ પ્રગટ્યાં. ૩૦.

{{Poem2Open}}

[આ દસ કડીઓને તથા આની પછીની કડીને નવીમાં ૧૧ થી ૨૧ તરીકે લેવામાં આવી છે, અર્થાત્ સળંગ ૧૬ કડીઓ લઈ લેવામાં આવી.]

{{Poem2Close}}

ઉષા સ્વર્ગો કેરી મનુજ મહીં પ્હેલું જ પ્રગટ્યું

જગત્ જોતું ત્રીજું નયન-મન મેધામૃત-ઘડ્યું,

સુગૂઢાં સત્ત્વોનાં અકલ બલ ધાર્યાં નિજ ભુજ. ૩૨.

નિગૂઢાં તત્ત્વોની ખનિ, સભર ચૈતન્ય સ્ફુરણા,

મહા સામર્ર્થ્યોની–મુદની સરણી સ્વર્ણવરણા,  

નવા મંડ્યો, સાચો સુત ધરતીનો શું શતભુજ. ૩૮.

ગયો છેદી ભેદી અણુતમ અણુના ઉદરમાં,

ચઢ્યો ઊંચે ઊંચે અતલ ગહનોના કુહરમાં,

(૨૨) દિઠી સત્ત્વો કેરી વધુ અકળતા, થંભ્યું પગલું. ૩૯.

અચૈત્યાં યંત્રો શી અબુઝ ગતિ ના, ગૂઢ-ચિતિ કો

ત્યહીં ભાસી, કોઈ વિબુધ રચનાવંત સ્થિતિ કો

(૨૩) લહી આશ્ચર્ય ને વળ્યું મનુજ હૈયું નિજ ભણી. ૪૦

{{Poem2Open}}

[૩૧મી પછીની આ ૯ કડીઓમાંથી વિચારની દૃષ્ટિએ ૩૯-૪૦ કડીને નવી રચનામાં ૨૨-૨૩ના સ્થાને લેવામાં આવી છે, ૩૩મી કડીને હઠાવીને ૨૪ તરીકે ગોઠવી છે. આ પછીની નીચેની ૪૧ થી ૬૧ સુધીની ૨૨ કડીઓને એમાંના તર્કમંડિત ભારે વિચારભારને કારણે, લેવામાં આવી નથી. ૬૧ મી કડીએ લીધેલો નવો ઘાટ તેની પછી મૂક્યો છે, અને તેને ૬૧ તરીકે જ નોંધ્યો છે.]

{{Poem2Close}}

મહા સૃષ્ટિમાં શી લઘુ મનુજની ક્ષુદ્ર ગણના,

અરે એની શક્તિ મતિ શ્રુતિ બધી દીન ભ્રમણા,

વિશાળી સૃષ્ટિમાં સહુ ભ્રમત સત્ત્વો નિજ નિજ

સ્વભાવે, સ્વાનંદે, નિજ તુમુલ ને ઉગ્ર ક્રમણે,

ક્ષણોનું આ જીવ્યું, વ્યરથ મનની આ ખટપટો,

વિરાટાં વિશ્વોમાં કણ સમ રહી મૃત્યુ ઝપટો

ઝિલી, પોઢી જાવું અણુ મહીં ફરી પામી અણુતા. ૪૩.

ઘડી બે જે લાધી, સુખ સુલભ તે લૂંટી વિલસો,

નથી પાછા પૃથ્વી પર પ્રગટવું, આ ક્ષણ-૨સો

મળ્યા તે માણી લે – સહુ પર સદા શાપ ભણતાં! ૪૪.

ન નિદ્રા આહારે ભય વિષયમાં આયુ ગળવું,

શકે જે અન્યોના સુખ અરથ તે પુણ્ય રળવું,

પરાર્થે જીવ્યે જા, હૃદય થકી સૌ દુષ્ટ વલણો

મહત્ધ્યેયં, એના વિણ ન કશું યે સાધ્ય ચરમ,

સમષ્ટિ એ સાધે વિરચી સમતાનો ધ્વજ વડો- ૪૭.

ધરા ફાટે, લાવા જગત દહતો નિર્ગલ હો. ૪૮.

મનુષ્યોનાં માથાં કંઈ કંઈ મળે, અભ્રગણથી

ધરાના ભૂગર્ભે જવલત અગની, ને મનુજના

ઉરે લાવા તેવા વળી વળી ઉઠે ને દનુજના

મહા આંધી કેરી, ગતિ અગતિ શી સૃષ્ટિ-રથની? પ૧.

હુલાસો પ્રાણીના, મનુમન તણાં ઉચ્ચ જલ આ–

બધી અંધારાને બલિ જ બનવા નિર્મિતિ બની; પર.

ધરી માથું જીવ્યે જવું, કૃપણ શા અલ્પ રસને

ઝુંટી લૂંટી ચૂસી, ક્ષણિક ઝબુકી મૃત્યુ વસને

કદી ના આશા જો મનુજ લઘુતામાં બૃહતની,

મનુષ્યી અજ્ઞાને સત ઋત તણી પૂર્ણ દ્યુતિની,

બધું બાળી ઝાળી ભસમ કરવી સૃષ્ટિ ઉચિત,

ખણી ખોદી પૃથ્વી, કણ કણ કરી મૃત્યુખચિત,

અરે કિન્તુ ક્યાં એ બલ પ્રલયનું આ મનુજમાં?

વશે તેની સિદ્ધિ, પ્રકૃતિઋતને પૂર્ણ વશ થૈ

રહ્યે એની સિદ્ધિ બઢતી, નહિ ઉદ્દણ્ડ અશનિ

નિરાશાના દૈન્યે લઘુક અભિમાને સળગતો,

મહા સૃષ્ટિ સિંધુ, નિત નવલ ઊર્મિ પ્રગટતો. ૫૮.

અજાણ્યું, ને ઘેરી રહી અવશતા, મૂર્ત ન થયું

ન કો સ્વપ્નું આશાસભર, પણ તો અગ્ર બઢવું. ૫૯.

ઉકેલાયા જ્યારે મનુજ મતિ એને વશ વહી. ૬૦.

બધાંની; જો એનું સ્ફુરણ હણતું જીવગણને,

ઘડી, તો યે પાછો ઉદય રચતી ઉચ્ચ ક્રમણે,

જતી સૂક્ષ્મે સૂક્ષ્મે લઈ નવલ ભોમે અકલની. ૬૧.]

દિધાં ખોલી તત્ત્વો, બલ અમિતનાં સ્રોવર ભર્યાં,

અને ધીરે ધીરે સકલ નિજ ગુહ્યાંતર વિષે

મુદા ને સત્ કેરી પરમતમ આભા બહુવિધ

કશી આસ્વાદાવી અણુ અણુ સુધા નિગ્ધ નિમિષે. ૬૩.

મહા રત્ને, પંકે અમલ કમલશ્રી ઉભરતી. ૬૪.

સમૃદ્ધિ પૃથ્વીની મુગટ ધરી, આભા ગગનની

ઝિલંતો નેત્રોમાં, ઝલકત મહા શક્તિ મનની

અહીં થંભી, થાશે પ્રકૃતિ પ્રતિ વિદ્રોહક અણુ,

(૨૭) વિધાતાના વજ્રો શતવિધ થઈ ખંડ ઢળશે? ૬૬.

અને તેનાં અસ્થિ ઉપર રથ તે ભવ્ય વહશે

ત્યહીં એણે વાવ્યા નવલ કણ અંકોર ગ્રહશે,

(૨૯) અને ઊંચે ઊંચે શિખર ખિલશે પુષ્પ ઋતનાં. ૬૮.

નહીં નાને નાને લઘુ કરમ સાર્થક્ય ગણવું,

લધુત્વે પંગુત્વે ન નિજ અધુરું સ્તોત્ર ભણવું,

(૩૦) નસીબે એને ના મનુજ રહી નિત્યે ટટળવું. ૬૯.

પરા કક્ષે પહોંચ્યો જડ તણી, ચિદાત્માની મહતી.

ગુફાઓને પેખી, પ્રકૃતિગુણની ક્લિષ્ટ દહતી

(૩૧) વિભેદી જંજીરો, નિજ પરમ વ્યોમે સ્થિતિ કરી. ૭૦.

હવે બે છેડાનાં મિલન રચવા કાં નવ ચહે?

જડત્વે નિમ્ને આ પરમ ચિતિ કાં વાસ ન ગ્રહે?

(૩૨) યુગોના વિચ્છેદે મિલન રચશે દિવ્ય રતિ ના? ૭૧.

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

કરે ના વાસો કાં? નહિ જગજનોને ઉધરીને

જવા લૈ વૈકુંઠે, પણ સકલ વૈકુંઠ ભરીને

ભુજામાં ત્યાં આવી વસવું ને નિજી ઈશવિભવે? ૭૨.

કંઈ નીતિધર્મ હૃદય રસને નિમલ કર્યા,

પ્રભુદૂતો, તો યે જગજટિલતા ના હચમચી. ૭૪.

નહીં કો સામર્થ્યો અફર, અથવા એવી મરજી

પ્રભુની – પંગુત્વે સતત વસવું નિર્મ્યું મનુષે? ૭૫.

વસ્યાં છે સામર્થ્યો અફર, ચિતિ સર્વસ્વ ગ્રહતી,

અવશ્યે હોવાની અપરિમિત સંપૂર્ણ અનઘા. ૭૬.

પડે તેની છાયા, સ્ફુરિત બની આદર્શ પ્રગટે,

અને પર્વે પર્વે નવ નવ બલોનાં દલ છુટે,

કહો પંખી, જેણે જડ તમસમાં પ્રાણ અરપ્યો,

પ્રદીપ જ્ઞાનોનો, બહુ રસ તણા કાંચન ઘટો

દિધા જેણે, તેને કૃપણ ગણવો નિર્દય નર્યો? ૭૮.

નહીં પંખી, ના ના મનુજ મન ઇચ્છે ત્યમ વહે

કૃપા ને ઔદાર્ય પ્રભુનું, મનુજોનું મન ચહ્યું

કૃપા-ઔદાર્યોનું, ક્ષણ પણ ન એ રુદ્ધ નિવહે. ૭૯.

પુરે વા ઉચ્છેદે પરમ કરુણા ધારી સમતા,

પ્રભુ એને આપે સમય રુચતા વા અરુચતા,

છતાં એ તો પેલા સતત ઝગતા સૂર્ય સરખી,

જગે ઝંઝાવાતો જગવી, વરસી મેઘ પ્રલય,

પ્રભુનો જ્યાં પૂર્ણ ક્રમ પ્રગટશે કાલ પરખી. ૮૧.

ખરે પંખી, ત્યારે પ્રભુ પ્રગટશે ભૂતલ પરે,

નવી ગતિ કેરા પરમ સતના તેજલ સ્વરે. ૮૨.

પ્રભુત્વી પૂર્ણત્વે જનહૃદય જ્યાં જ્યાં પ્રગટશે,

રચાયા એ નીડે નિજ ગુણ–બલો નવ્ય ખચશે,

નવી સંવાદોની પરમ ઘટના ભવ્ય ઘટશે. ૮૪.

થશે, એ છે આશા ધરતી ઉરની, ઊર્ધ્વ ગમન

(૩૩) ચહંતું પૃથ્વીનું હૃદય ધબકે આર્તિ–પિગળ્યું. ૮૫.

જગત્-સંઘર્ષોની પરમ અહીં સંવાદઘટના,

(૩૪) બધાં અલ્પોનું હ્યાં પરિણમન ભૂમાયુત મુદઃ ૮૬.

ધરાહૈયે પાછું અવતરિત થાવું, પ્રભુ તણી

અહીં આંકી લેવી બૃહત ઋતમુદ્રા, રણઝણી

(૩૫) રહો એ ભવ્યાશે વિકસિત ઉરોનાં શત કુલ. ૮૭.

સ્ફુરી આભા જાણે ગગન હસતું બ્રાહ્મ પળમાં,

નવાં તેજો કેરા ઉદય તણી આભા અકળમાં

દૃગો મીંચ્યાં એણે, પણ કર તણી અંગુલિ રહી

રહી ગુંજી, ભાવી પરમ સ્વરની ભૂમિ બૃહત

(૩૬) રચંતી સૃષ્ટિને વ્યથિત ઉર આશા-મધુ વહી. ૮૯.

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

વદી એવું મીંચ્યાં નયન કવિએ, અંગુલિ રહી

રહી વીણા હૈયે, રણઝણ મહા सा ની સતત

રહી ગુંજી, ભાવિ સ્વર પરમની ભૂમિ બૃહત

રચંતી સૃષ્ટિને વ્યથિત ઉર કો શાંતિ પ્રવહી. ૩૬.

{{Poem2Open}}

(નવી રચના)]  

{{Poem2Close}}

ચુંટીને ચંચુથી કવિ શિર પરે વૃષ્ટિ સરજી,

‘અરે, આવી કોની ખુશ દિલ ભરી વ્યક્ત મરજી

{{Right|૧૮.૯.૮૫}}<br>