યાત્રા/મદ્ – યાત્રા1: Difference between revisions

<poem>

[નાન્દી]

ન જાણું કયારેની મિલનપળ કાજેની રટના

પગોએ પ્રારંભી યુગ યુગ અનતા પગથીએ,

તને ત્યારથી મેં પરમતમ કામ્યા જ સમજી,

રહ્યું ઢુંઢી તેને ડગ ડગ પળે ને પ્રતિ પળે.  

‘તને રસ્તે જાતો નિત નિરખંતો દૂર દૃગથી,

ઝુલંતી હીંડોળે કમળસમ કૃળા વરણની,

રૂડી વાંકી ડોકે તવ પિયુ તણે પંથ લહતી,

{{Right|૧.૨.૪૧}}<br>

{{Right|રાત્રે ૩.૩૦}}<br>

‘પ્રિયા’ – સૌ પ્રીતિનું શિખર, રસ સો કેરું સદન;

શિશુહૈયે માંડ્યા નભ ચગવવા કે કનકવા,

તદા ઊડવા કેવા સઢ પવનમાં પ્રાણપટના! ૩.  

 

તને, મુગ્ધે! ભાળી મધુ ઉપવને કુન્દકલિકા

સમી, ત્યારે તારુ અધુરું મધુરું હૈયું સ્ફુરિત,

(૪) સુધાર્થી ભંગાથે પ્રગટી રસની ગૂઢ ખનિકા. ૪.

વસંતે વા ભાળી મઘમઘતી કો મંજરી સમી,  

(૫) અને પ્રીતિસ્રોતે ભરતી ચડતી કેાઈ વસમી. ૫.

* તને ન્યાળી વેગે વન વિચરતી ક્ષિપ્ર હરિણી,

મર-જિહવા જેવી તૃણ પટ અહા શે પજવતી!

સહુ શગીઓનાં શિર મનતરંગે નચવતી,

જવલત્ રૂદ્ર નૃત્યે શિવહુદય ભીંસી ઠમકતી,

લહુ વા ગંભીરે જલ છલકતી ભવ્ય સરિતા,

તટોને આલબી ધસતી અણદીઠા પિયુ ભણી,

કશી ઉત્ખાતંતી, કશી ભિજવતી, ઉગ્ર-નમણી!

(૭) કશે હાવી રહાવી અદમ જલની આવી દયિતા? ૧૧.  

સહુ આલંબોનું – યમનિયમનું સર્જન કરી

ક્યા ગર્તોત્સંગે ન લહુ જલ તારાં અરપતી! ૧૨.

 

* પ્રિયા – નારી – મારી, કુસુમલ, સુવેગા, ભરજલા,

છતાં તારી એકે લટ મુજ કપલે નવ અડી,

(૮) કશી તું દુઃસ્પર્શી, કશી બલવતી ઓ તું અબલા! ૧૩.

છતાં હૈયાએ તો નહિ નિજ તજી કચ્છપમતિ,

તને સ્હાવી સ્હાવી નિજ કરવી એવું ધ્રુવ કરી,

ભમ્યું પૂંઠે પૂંઠે તુજ શુ તુજ છાયાપદ ગ્રહી,

અને એકાંતે વા ભર જન મહીં નિર્લજ રહી

તને મેં કૌમાર્યે નિરખી શિવને મંદિર જતી,

કુણાં ઊર્મિબિન્દુ દ્રયનયનને સંપુટ ભરી,

સ્તવંતી ‘મા, અંબા, વર હર સમે– મંજુ ઉંચરી,

* તને જાતાં જાતાં નિત નિરખી મેં પંથે પરથી,

પ્રતીક્ષંતી તારો પિયુ દગ થકી શું હરણની,

(૧૧) હતો ક્યાં હું તારે પિયુ? અહ, સરી હાય ઉરથી! ૧૭.

કશું ગોરંભાઈ ‘રસ રસ!' હિયું મારું જલપે. ૧૮.

કસીને કંચૂકી હદય સજતી શી તસતસ!

ઘણી વા આસ્વાદી પ્રણય રસના કુલ્લ કવને,

સ્ફુરંતા કારુણ્ય, લસલસત શૃંગારશયને,

રસેપ્સુ હૈયાને પટુ નેચવતી ઊર્ધ્વ ડયને,

અહા, ભોળું ભેળું યુવક ઉર હું લેઈ વિહર્યો,

ઘણું રીઝ્યો ખીજ્યો, ‘રસ રસ!’ રટી વિશ્વવિચર્યો! ૨૪.

જનો હું શા અર્થે નિમિત શું કો અન્ય જ કરો? ૨૬.

ભલે મારે અથે રસનિધિ નહીં, તો રસકણી

ઝગી કોઈ વિદ્યુત ક્ષણ નયન દીપાવી ગઈ કો,

ગઈ ઠંડા હૈયે બદન તણી કે હૂંફ વિતરી,

મળી કો નેપચ્ચે દ્રિય નયનને ભેટી ઉપડી,

 

ઝરૂખે ઝુકેલી હતી નિરખતી પાંથ પથના,

અનોખા મારા એ જગતકમણે ઈષ્ટ રસને

સ્ફુરંતો તેં ભાળ્યે, ઉતરી, પકડયા અશ્વ રથના! ૩૧

હતો ત્યાં કે છાયા ઢળી ભવનદ્વારે, મઘમઘી

હિના ઊઠી ત્યાં કે, નયન ઉંચકું, પ્રીતિ પડઘી;

અને મત્પર્યંકે અધુર જનને આસન લઈ

નવી જૂની, છાની પ્રગટ કથનીએા, નિશ વહી,

 

પછી એવાં કૈં કૈં ઘડી પળ તણાં અર્ધ મિલને

અને આ સંસારે લઘુ પણ ઊંડો જીવન તણા

ભમ્યો, ઘૂમ્યો, ઝૂઝયો, લથબથ થયા, ભોમ ઢળિયો,

સુકા કંઠે, ખુલ્લે ચરણ રણુ વીંધંત પળિયો,

ઝુકાવી રાખ્યું મે', રસ તણું મૂક્યું નામ પડતું! ૩૬.

પુર્યો તાળાં કૂંચી નિજ મહીં, કહ્યું ને મનુજને

‘ફલાશા છોડી તું કરમ કર, ત્યાં સ્નેહરુજને

મટાડે તેવી ઓષધિ ક્યહીં ઢુંઢું, કેણ ગિરિએ? ૩૭

રહ્યો છું તે ખેડી મુજ ગરીબની ખેડ અદની,

હતું એ શું? ઢેફું. અણગણ ઉખેડવાં ધરતીથી

અને મારે ભાગે લઈ જઈ ધર્યું એક ઘટમાં,

દઈ દ્રવ્ય મેંઘાં, ગુણ બલ તણી શક્તિ બઢવી,

અને કૈં બી વાવ્યાં, ઉદય તણી કે શીખ પઢવી,

ખિલી ઊઠ્યાં પુષ્પ, સુરભિ મલકી, અંતર ઠર્યા! ૪૨.

હું તો ચોંક્યો, મારી સ્મૃતિધૃ ગઈ કયાંક જ વહીં,

‘તું-હું’ ‘હું-તું’ જોડી જગતદગને નિશ્ચિત ગમી? ૪૪.

પછી તો મેં વેળા સફર કઈ સાથે બહુ કરી,

 

અને જ્યારે હૈયે નિરખ્યું : અબ કો ઘૂંઘટ નથી

તને હોંશે હોંશે અગમ ગિરિનાં નિર્ઝર કને

પિકોની ઈર્ષાને મબલખ જગાડી જગ ભુલી,

કસુમ્બી આશ્લેષે વનહયને મત્ત અનિલ

તદા તારે કેશ કુસુમ ધરવા ચૂંટ્યું, દયિતા! ૪૮.  

 

અને મેં લંબાવ્યા કર, કર ત્યહીં તે ય ઉંચક્યો,

હસી ધીમે, શંકા-ભય-પવન કો ભીરુ ફરકયો?

કર્યું મેં વહેતું એ કુસુમ ઝરણે, દૈવ વચક્યો? ૪૯

વદી ઊઠી તારાં દૃગ મુજ દગે ઢાળી સહસા,

ચુમી મારું હૈયું અટશ અધરે નૂતનરસા

અને મેં ઉલ્લાસી લસલસત કે અસવ તણી

મને તે તારાને પરિચય પૂછયો ઉત્સુક થઈ,

(૨૪) ‘બતાવો ને કિન્તુ, ધ્રુવ ક્યહીં?’ વદી આતુર બની. પર.

‘ખરે એ જોવો છે? પણ...’ હું અટકયો ને તું અધિકી

અધીરી થૈ, ‘હા, હા!’ ‘ ખબર ધ્રુવનું દર્શન કદા

(૨૫) ઘટે એ જોવો પ્રથમ પરણેલાં દગ થકી!' પ૩.

‘તમે યે શું વ્હેમી?’ મુખ મલકી તું સ્નિગ્ધ ઉચરી.

મને ના કૈં આ તો તમ સરિખ વ્હેમી મનુજને

(૨૬) પસારી દર્શાવ્યો ધ્રુવ; તવ દગો તુર્ત જ ઢળી! ૫૪.

 

* અહો, શી આછેરી ગગન વિધુ-રેખા ટમટમી,

અચિંત્યું ત્યાં કોઈ અદશ પગનું નૂપુર રણ્યું,

(૨૮) અને વૃક્ષોપર્ણે પવન ત્યહીં ઊઠ્યો સમસમી. ૫૬.

ન જાણું ક્યાંથી, શું, કઈ વિધ, કયું સર્વ ઉતર્યું,

 

પ્રભાતે મેં જ્યારે મુખ તવ લહ્યું પાંપણ-ઢળ્યું,

(૨૯) અને મેં કૈ પ્રાચ્યું. પણ વદન તે ઊંચું ન કર્યું. ૫૮.

* પછી હારી પૂછ્યું : ‘ક્યમ નયનમાં નીંદર હજી?

ગાયાં 'તાં શું કાને લગન?’ દૃગ તે ઉચ્છ્રિત કરી

(૩૦) ‘તમે યે સૌ જેવા?’ ઝડપ દઈ હું ને ગઈ તજી! ૫૯.

ઉભી જૈ બારીમાં સુનમુન, ક્ષમા પ્રાર્થંત તવ,

ઉભો તારી પૂંઠે, પળ અનુનયે કે કંઈ વળી,

અને આર્દ્રે કંઠે ઉચરું સહસા સન્મુખ ફરી

(૩૧) ઢળી મારે સકળે સકલ નિજ અર્પંતી વિભવ. ૬૦.

 

* પ્રિયે, તારો પ્રીતિપરસ મુજ તે ઉન્નત છતાં

(૩૨) ઉછેદી સૌ બંધો, અમૃત વરસ્યા, સ્નિગ્ધ શ્વસતાં. ૬૧.

સ્વયંસ્ફર્ત પ્રજ્ઞા મુજ સર૫ માથે થઈ મણિ,

ચહ્યું વજ્ર હાથે મુજ, વશ થવા તારી ભુજને. ૬૨.

દિનો રાત્રિ ભૂલ્યે, શરદ શિશિરોની સ્મૃતિ ગઈ?

હું તો ડૂલ્યો ડોલ્યો તવ ઉરપરાગોની લગને, ૬૫.

* પછી મેં પ્રીતિને કલશ કરવા પૂર્ણ રસથી

ચહ્યું: ‘હાવાં ચુંટું કુસુમ, નહિ વા ચૂંટું?’ મથને

ચડ્યો, ત્યાં તે કયાંથી પવનડમરી ઊઠી રથને

(૩૩) મનોના સ્વપ્રોના ઘસડી ગઈ કેવા ચડસથી! ૬૭.

અને મેં મૃત્યુને ચરણ જઈ ધાર્યું શિર, હસી

કહ્યું : ‘આ હૈયાને અખ ધબકવે અર્થ જ નથી.

(૩૬) સરે કો જીવાર્થે અરથ, તહી જા આગ વરસી!’ ૬૯.

અને એવી એવી જલન વરસી, જાય ન કહી

મને બાળી ઝાળી ધગધગ ધિખાવી સણસણી

ગઈ, એ વાતો તો ઉચિત વધુ કે ક્હેવી જ નહીં. ૭૦.

* તહીં અગ્નિસ્નાને ભડભડ બળ્યાં દ્રવ્ય સકલ

(૩૭) રચે પાછો મારો નવલ કર કો દિવ્ય અકલ? ૭૧.

* કશો શીળોશીળો પરસ ઉતર્યો કો મુજ શિરે!

(૩૮) નવા કો જન્માર્થે, ત્યમ જઉં ઢળી નીંદશિબિરે. ૭૨.

*

* કશી એ નિદ્રામાં ઋતુ વહી ન તેની સ્મૃતિ કંઈ,

(૩૯) દૃગોની કો દીપ્તિ નિરખતી મને નંદિત થઈ. ૭૩.

* અને બીતો બીતો નયન ઉંચકુ, આ ય સ્વપન

રખે ખોઉં! જોઉં, ઝળહળ થતાં બે નયન કો

(૪૦) પ્રતીતિનો પામું : બસ રસ તણું' આંહિ સદન! ૭૪.

* ન ’તાં દીઠાં પૂર્વે નયન, નવ એ દીઠું વદન,

(૪૧) રટંતુ એ ‘મા! મા!’, રણઝણ ઊઠ્યો મેદપવન. ૭૫.

* ‘અરે, મારું-મારું કુસુમ ક્યહીંથી આ તવ કરે?’

(૪૨) અને જૂનાં શલ્યે ઉર છણછણ્યું દગ્ધ રુધિરે. ૭૬.

પસાર્યો મૂર્તિએ કર કુસુમવંતે, શિર ધર્યો

(૪૩) અમીરી આંખોના અગમ ઉરની, જ્યાં રસ નર્યો. ૭૭.  

સદાનો હું તો છું સભર રસને જાચક; ભમ્યો

અહો, હો જે કો તું મુજ રણ વિષે વારિદ બની! ૭૮.

પૂછ્યું આ હૈયાનેઃ ‘ખટપટ તને ના ઉગમની?

મને જ્યાં જ્યાં ભાળે કુટિલ અ-દયા હૈ તું દમજે,

પછી ધીરે ધીરે કમલચરણે નેત્ર અરપી

અધૂરી આંખોની ભટકણું બધી; તેજલ નદી,

(૪૪) અહો, એ નેત્રોની તરસ રહી સૌ મારી તરપી. ૮૨.

મને જે ધારી ર્હે નિજ ઉરદલે શાશ્વત, જ્યહીં

નહીં કેાઈ હૈયે મુજ ઉર પરે એ રસ રસ્યો. ૮૫.

ગણી સ્થૂલાચારી બહુચર, જલાવે હર ઘડી? ૮૬.

છતાં મેં છોડ્યું છે? નહિ નહિ. મને પથ્થર કર્યો

હતો તો હું ર્હેતો સજડ જડ એક સ્થળ કર્યો,

મને સર્જ્યો, મા તે મધુપ, મધુ જ્યાં ત્યાં જઈ ઢળું.' ૮૭.

દૃગોનાં તેજે શું વચન વરસ્યાં ગૂઢ સુનૃતો. ૮૮.

અને પૃથ્વી હૈયે રસ પણ ઘણું છે છલકતા,

મનુષ્યોને મૂકી અવર કયહીં હું જાઉં? સઘળે

કથા આ સ્નેહાની અરધ પરધાની જ પ્રજળે.’

વદું દાઝ્યા હૈયે, અમૃત ઉમટે તેહ દગમાંઃ ૯૪

કદી મિટ્ટીભાકુડે અમૃત તણી ના થાય વરષા.’ ૯૫.

* હતી સ્વપ્નાવસ્થા? અહ સુખદ એ કેવીક દશા!

ગયું, એવા જૈયે ઝરમર સો કો વરસતું

(૪૫) રહ્યું એવા જેવા મનુજજગમાં ક્યાંય ન વસ્યા! ૯૭.

ખુલે મારી આંખોઃ સમદર છલે વ્યોમ ભરતો,

ગુંચે રંગે રંગે જલદલ મહીં, ધૂમ મચતો,

અને પેલી આંખો પ્રખર વૃતિની એ રથ પરે

ત્યહીં આકાશેથી કર પ્રસરતી વિદ્યુત જશી

મને એ આમંત્રી રહી પર-સુધાસંભૂત સ્વરે. ૯૯.

અને પૃથ્વી પૃષ્ઠે ખરર દગ વ્યોમેથી ઉતરી. ૧૦૦

અડ્યો જ્યાં જ્યાં એનો મણિ, યહીં ત્યહીં કો રસવતી

સુવર્ણી આભાની ઝલક પ્રગટી દિવ્ય રસધ્રી. ૧૦૧.

વસ્યું છે તે તો આ દ્વય નયનની માંદ્ય અચવ્યું. ૧૦૨.

‘દૃગો એ છે કેાની, પ્રિયતમ રસોને પ્રસવતી?’

રસોના સ્વર્લોકે પરમ લઈ જાતી દગ સુધા,

જતી આ શક્તિનું કુરણ ધબકે સર્વ વસુધા. ૧૦૪.

અયે, મારા મારા અણુ અણુની એ આદિ ઘટના,

{{Right|તા. ૯ થી ૨૧}}

{{Right|પોંડિચેરી}}<br>

</poem>

[‘મદ્–યાત્રા’ની આ આખી કૃતિને ‘પ્રણયલહરી'ના નામે મૂકવાનો વિચાર આવેલો, પણ એ બહુ સુસંગત ન લાગ્યું. અને એ શબ્દને લઈને એક નવો શ્લોક પણ રચાઈ ગયો તે અહીં મૂકી આપું છું.]

<center>'''પ્રણયલહરી'''</center>

ખરે, આ તે પેલો પયનિધિ મહા ઈશ-શયન,

છલંતો ર્હેતો જે અગણ લહરી આત્મ–ગુણની,

ત્યહીં જે નિર્માઈ પ્રણય તણી દુર્ઘષ બલની,

અહીં તે આવી ગૈ અકળ, હરિનું કાવ્ય-ડયન!