રંગ છે, બારોટ/3. બાપુ ભાલાળો

3. બાપુ ભાલાળો

ગુંજવા ગામનો રાજા સૂરો ધાધલ : ને ઢાંક બંગાળાનો રાજા ચીચી ઝાંઝરો.

બે વચ્ચે સીમાડાની તકરાર. ગુંજવા ગામના સૂરા ધાધલને બાપુ ને બુઢો બે દીકરા : પરમલ દીકરી : ડાયો શા કારભારી : ચાંદિયો ને ખેતિયો બે રજપૂત. સીમાડાની તકરારમાં સૂરો ધાધલ માર્યા ગયા. ડાયા શા કામદારે બાઈને અને ત્રણેય બાળકને એના મોસાળમાં મોકલી દીધાં. ગુંજવા ગામ હાથમાંથી છૂટી ગયું. મોસાળમાં બાપુ ને બુઢો ઊઝરી જુવાન થયા. ગામનો પટેલ ગોધલ્યા ચારવા સીમમાં જાય ત્યાં એણે બે ય ભાણેજને ગલોલીએ રમતા દેખ્યા. લીંબુ ઉલાળીને ગલોલીઓ આંટે છે બેય જણા. પટેલે વિચાર્યું કે ભાણેજ છે અટારા : ઊંધાંનાં આંધણ : વતાવ્યા જાય એમ નથી. બાકી આ રમત્ય કો’ક દી ગામને ભારે પડી જશે! થોડા દિવસ થયા ત્યાં તો ભાણેજોએ મેલ્ય લીંબુ પડ્યાં, ને સોપારીએ વાત આવી. સોપારી અધ્ધર ઉલાળીને આંટવા મંડ્યા. પછી તો બાપુએ બુઢાને કહ્યું : “હવે તો માથા ઉપરથી મોતી ઉડાડીએ. ત્યારે કહેવાય કે મોતીમાર સાચા.” બુઢો કહે, “બરાબર છે વાત.” ઉઘાડા માથા ઉપર મોતી માંડી મંડ્યો ગલોલીએ ઉડાડવા. પટેલથી આ ન જોવાણું. પણ ભાણેજ તો છે ઊંધાંનાં આંધણ. રીસનાં જાળાં : વતાવ્યા જાય એમ નથી. એની મેળે ધોડશે ઈ થાકશે. બાપુ કહે, “ભાઈ બુઢા! એક કારખત બાકી રહી ગઈ છે.” કે’, “શી ભાઈ?” કે’, “બાયડિયુંનાં બેડાં ફોડવાં બાકી છે.” કે’, “શી રીતથી?” કે’, પાણિયારીને માથે ભર્યું બેડું એક જણ સીસાની ગોળી મારીને ફોડે. બીજો એક મીણની ગોળી છોડીને સાંધે. પાણીનું ટીપુંય બહાર પડવું ન જોવે. મંડ્યા એ તો ફોડવા ને સાંધવા. ગામમાં તો ગોકીરો હાલ્યો. ઓલી કહે મારું બેડું બદલાણું ને ઓલી કહે મારું. પછી બાપુએ ને બુઢે બન્નેએ હથિયાર બદલ્યાં. કે’, ભાઈ, તમે ફોડો તે હું સાંધું. એક ડોશી : માથે ગટકુડું : બુઢાપાથી ધ્રૂજતી ધ્રૂજતી હાલી જાય છે. બુઢાએ ગલોલીનો ફેર કર્યો. કાંઈક બળમાં થઈ ગયો. ગટકુડું ફૂટી ગયું. ડોશી ગોથું ખાઈને જઈ પડ્યાં. ઊઠીને બોલ્યાં : “મારા રોયા નબાપા!

         ગોતીએં ગોતીએં રે એવા બાપદાદાનાં રે વેર રે
         બારડિયુંનાં બેડાં ય રે વીરા, નવ ફોડીએ.

બેય ભાઈ સામસામા જોઈ રહ્યા : એલા, આ તો આપણને નબાપા કહ્યા! હાલો મા પાસે. પૂછીએં કે શી વાત છે.

         કે’જે રે માડી રે અમને, હોય એવી વાત રે,
         મોસાળે મામિયું રે મેણાં અમને બોલિયું.
         નૈ રે નૈ રે એવું કાકા ને રે કટંબ રે.
         અધ્ધરથી પડિયેલ રે ધરતીએ ઝીલિયા.

હૈયામાં સમસમીને દીકરાને મા કહે છે :

         આજથી રે શી કહું કુંવર તુંને વડેરી રે વાત રે!
         જે દિ’ રે મૂછડીએ વીરા વળ ઘાલશો.

હે ભાઈ, જે દી તમે મોટા થઈને મૂછ્યે વળ ઘાલશો તે દી હું તમને વાત કહીશ; આજથી કહીને શું કરું? હે મા! ગરાશિયાના દીકરા તો નાના હોય જ નહીં. જોવું છે?

         લાવ્ય રે લાવ્ય રે મારો નવધારો રે કટાર રે,
         આંતરડાં કાઢીને રે નાખું તારી ડોકમાં.

માટે જેવી હોય તેવી વાત કહે. માએ તો બાપના મરતકની ને ગુંજવાનું રાજ રોળાઈ ગયાની વાત કરી છે. દીકરાએ હઠ લીધી છે : બાપનું રાજપાટ પાછું લઈએ તો જ બાપના બેટા સાચા. લ્યો માડી, રામ રામ! મામો આવ્યા મનાવવા, કહે છે કે ભાણેજ —

         આલું આલું રે તુંને પચી પચાહ જો ને ગામ રે
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને દોયલી.

ત્યારે ભાણેજ બાપુ ભાલાળો શું કે’ છે! :

         તારાં ગામડિયાં તારે ય અતિ ઘણેરાં હોય રે
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને સર સમી.

હે મામા, ગુંજવાની ગાદી તો મારે માથા સાટે છે. તું પચી પચા કહે છે પણ પાંચસો પાદર કહે તો ય શું? આંહીં હવે રે’વું નથી લાખ વાતે ય અમારે.

[2]

માતા મીણલદે ને બેન પરમલ રથમાં બેઠાં. દીકરા બેય ઘોડા ઉપર.

મા પૂછે છે : અરે ભાઈ, જાવું ક્યાં? હે માડી, જાવું ક્યાં શું, જુનવટ ઉપર હીંડવું. છે કોઈ આપણા જૂના હેતુમિતરું? છે, જૂનાગઢમાં ચાંદિયો ને ખેતિયો બે રજપૂત. રજપૂત ને? હા. ઓહો, ત્યારે શું? ત્યારે તો એ કોણીનાં હાડ. બીજા કોઈ? ગોંડળમાં ડાયો શા. હા, ડાહી જાત. સાચું કહ્યું. ગોંડળ જઈને બાપુ ભાલાળો તો ડાયા શા શેઠની અરધી ગાદી દાબીને બેઠો. ડાયો શા તો અડીખમ માણસ, હેબત પામી ગયા કે મારી જોડે અરધી ગાદી દાબીને બેસનારો આ કોણ બે-માથાળો?

         હોય હોય રે એવા સૂરા ધાધલનો રે વંશ રે,
         અરધી ને ગાદી ય રે ધાધલ દાબતા.

મારી જોડે અરધ ગાદી દાબીને બેસનાર તો એક ગુંજવાનો ધણી સૂરો ધાધલ જ હતા. આ તમે કોણ નવા જાગ્યા, ભાઈ? બાપુ ભાલાળો બોલે છે :

         જેનો પત્યા રે એવો સૂરો ધાધલ જોને હોય રે,
         તેના વંશના અમે બાપુ અને બુઢિયો

ડાયા શાની તો છાતી ફાટવા માંડે છે.

         ધન્ય ઘડી રે એવાં ધન્ય અમારાં ભાગ્ય રે,
         જૂનો ને ધણી ય રે ભાલાળો રે જાગિયો.

અને ભાઈ બાપુ ભાલાળા! ગુંજવા ગામ તો હવે હું લીધેલું નજરે ભાળું છું. બાપુ ભાલાળાએ માને કહ્યું : “હે મા, ગુંજવામાં કોઈ દેવસ્થાનું છે?” “હા, આપણી કુળદેવી છે. ઈ દેરાસરને માથે જઈ મારે મરવું છે. મૂવાં મુક્તિ ને જીવ્યાં જુક્તિ.” ગુંજવા ગામે પહોંચ્યા. પણ કેવું ગામ! ત્રાંબા–પીતળને બેડે પાણી : સોનું ઘાસી રહ્યું છે : પીળાં ધમરક જેવાં ભાળે : પોલાં ઠીઠાં તો ભાળે જ નહીં : એવાં હાંડાં જેવાં ગામડાં જોયાં પોતાના બાપના રાજનાં. પણ અત્યારે તો ઈ ઝાડવાં ખારાં ઝેર છે બાપુ ભાલાળાને. માતાજીનું થાનક ભોંયરામાં છે. માથે લાખો મણની શલ્યા પડેલ છે. ડાયો શા કહે, “બાપુ ભાલાળા, તારો બાપ હતો બત્રીસલક્ષણો પુરુષ. ટચલી આંગળી વાઢીને લોહીનું ટીપું છાંટતાં, એટલે શલ્યા આઘી જઈ પડતી.” “એમ? તો તો જેનો બાપ બત્રીલક્ષણો એના દીકરા ય બત્રીલક્ષણા.” બાપુ ભાલાળે ટચલી આંગળીનું લોહી છાંટીને હજી કટાર મ્યાન નથી કર્યો, ત્યાં દેવળમાંથી અવાજ ઊઠ્યો :

         ખમા ખમા રે મારા બાપુ બુઢાને રે આજ રે
         વારણિયાં ને લઈ આવું રે માડીજાયા વીરના.

દેવળને પડખે માતાજીની દેવાંગના ઘોડી, ચૂંદડી અને ભમરિયો ભાલો દેખ્યાં. માતાજીએ અવાજ દીધો : બાપુ ભાલાળા, ઈ ઘોડી રે’વા દે. ભોંયરાની રે’નારી છે, બાહ્યલો પવન નહીં ખમી શકે. વછેરી લઈ જાવ. આજથી છ મહિને રાંગું વાળજે.

         મૂરત જોયું રે એવું સાતમ ને સોમવાર રે,
         આઠમને લગને રે ચડણ કેસર કાળવી.

કાળવી કેશર વછેરીને માથે, છ મહિને મૂરત જોવરાવીને બાપુ ભાલાળાએ શણગાર નાખ્યા.

         બાપુ ભાલાળો લળી લાગે દેવળને રે પાય રે,
         બાનાની લજાયું રે માડી! મારી રાખજો.

હે માતાજી! તમારું બિરુદ-બાનું લઈને જાઉં છું, મારી લાજ રાખજો!

         બાપુ ભાલાળા, લેજો દેવળ કેરાં રે નામ રે,
         નામડિયાં લઈને ય રે નવ ખૂંટા નાખજો.

માતા કહે છે કે હે વીર બાપુ ભાલાળા! ગુંજવા ગામને માથે ચડો ત્યારે દેવસ્થાનનું સ્મરણ કરજો. અને અમારું નામ લઈને નવ ખૂંટા ધરતી માથે ખોડજો.

         બાપુ ભાલાળા વીર! નાખો સોનેરી સામાન રે,
         જરકશી ને જામાની રે કેશરને રે ઝૂલડી.

અને વીરા બાપુ ભાલાળા! કેશર વછેરીને માથે સોનેરી પલાણ તથા જરકશી જામાની ઝૂલ્ય નાખજો.

[3]

કેશરને પલાણીને બાપુ ભાલાળો જાય છે જૂનેગઢ, ચાંદિયા ને ખેતિયાનો મેળાપ કરવા. દરવાજે દરવાણીએ કહ્યું કે હાલ્યા જાવ પાધરા દરબારમાં, ત્યાં એક કોર સાડા સાતસો રજપૂતની કચારી કરીને ચાંદિયો–ખેતિયો બેઠા હશે, ને બીજી કોર મુંગલા પઠાણની કચારી કરીને નવાબ બેઠા હશે. બાપુ ભાલાળો તો જઈને અરધી ગાદી દાબીને બેઠો; ઓળખાણ પડી. બધી વાત વિગત જાણી. તરઘાયો થયો. સાડા સાતસો રજપૂત ચાલી નીકળે છે.

         વાગ્યાં વાગ્યાં રે એવાં જાંગીનાં રે જોને ઢોલ રે
         ઢોલડિયાં ધડૂક્યે રે, પારાધીડા જો ચડે,
         પે’લે નગારે ચડે સાડા સાતસો રજપૂત રે
         બીજે ને નગારે રે ચડી વીરા ચાલજો.
         કે’છે ચાંદિયો મારી મેડીએ નગારું રે, થાય રે,
         બખતરિયા પાખરિયા રે ચડી વીરા ચાલજો.

અવળકંધા સાડા સાતસો રજપૂત : માર્ગે ઢીંચણ સમી લાદ પડ્યે જાય છે.

         તોપું ચાલી રે એવી એક સો ને જો આઠ રે
         સોનાને અછોડે રે તોપું જોને નાંગળી.

જૂનાના નવાબે ભગરા નેજાવાળી તોપો આપી. પહોંચ્યા ગુંજવાના કોટ માથે. ચાંદિયે–ખેતિયે પૂછ્યું કે દુશ્મનને કેવી રીતે બહાર કાઢશું? કે’, “ભાઈ, ડાયા માણસનું કામ છે કે એક બાજુ મેલવી. દુશ્મનને મોં બાંધીને મારવો નહીં. ઉગમણે દરવાજે મારગ મેલવો. ભલે વયા જાય.” કાણિયો અને બીબી બે દરવાન. એણે ચીચી ઝાંઝરાને કહેવરાવ્યું :

         ચીચીડા રે ઝાંઝરા, તું તો સૂતો હોય તો જાગ રે
         ફોજું ને આવી રે તારી જોને પરજમાં.
         તોપું માંડી રે એવી તળાવની રે પાળ રે
         ગરજણ ને ગરડે રે ગઢ કેરે કાંગરે.

અરે દરવાન, તું આ શું બોલ છ? તેં શું ભાંગ પીધી છે? મફરનો નશો કર્યો છે?

         પીધી પીધી રે તેં તો લીલડી લીલાગર ભાંગ્ય રે,
         મફર ને માવો ય રે પીને પોળી આવિયો!

હાં, મોકલો વેલિયા હજામને, ગઢ માથે ચડીને જોઈ આવે. જઈને ઊંચે જુએ તો આભનું તારામંડળ, ને નીચે જુએ તો ભાલાંનું તારામંડળ. ઘોડાં હાવળ્યું દઈ ગઢને થપાટું ઝીંકી રહ્યાં છે. ચકલ્યાં માળા ય ન મૂકે એવી કાળી રાતે ચીચી ઝાંઝરે લબાચા ભર્યા. કાળજે તેલ રેડાણાં. બીબી બોલી :

         કાળી વાદળીમાં જેવી ઝબૂકે છે રે વીજ રે,
         દળડામાં ઝબૂકે રે કેસર જોને કાળવી.

કાળી કાળી વાદળીમાં જેવી વીજળી ઝબકારા કરે એવી રીતે બાપુ ભાલાળાની ઘોડી કેસર કાળવી પણ દળકટકમાં દીપતી ઠેકી રહી છે. અને વળી–

         વરસે વરસે રે જોવા ઝીણા રે ઝરમર મેઘ રે,
         એવી જ ને વરસે ય ભાલાળાની ગોળિયું.
         અમલનો છક્યો રાજા એવી કરડી કાઢે રે આંખ રે,
         મૂછરડી મરડે ને રે અણી ભાલાં ઊછળે.

એમ કસુંબો પીધેલ મદોન્મત્ત બાપુ ભાલાળો કરડી આંખો કાઢે છે. મૂછો મરડે છે, ને ભાલાં ઝીંકી રહ્યો છે. ગુંજવાનું રાજ જીતી કરીને પછી તમામ પરગણાંમાં બાપુ ભાલાળે સાંઢણી ફેરવી, કે સહુ વસ્તીનું લોક ખાતું ખાય ને ભરતું ભરે. વેઠ વેરો કશું નહીં.

[4]

એક દિવસ ગઢવીએ બાપુ ભાલાળાને યાદ દીધું :

         બાપુ ભાલાળા તારી પરમલને પરણાવ્ય રે,
         કુંવરી કન્યાને રે રાજા લાંછન લાગશે.

અરે, બેન પરમલ શું એવડી મોટી થઈ ગઈ? આવાં અઢળક રૂપ બેનનાં? સાચું સાચું, કુંવારી કન્યાને કો’ક દી કાળી ટીલી બેસી જાય. દસોંદી, જાવ ઝટ, વેશવાળ કરી આવો બેન પરમલનું. દસોંદીઓએ તો દેશપરદેશ જોયા :

         જોઈ જોઈ રે ઝાલાની રે ઝાલાવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.
         જોઈ જોઈ રે એવી કાઠીની કાઠિયાવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.
         જોઈ જોઈ રે એવી માલાની મારવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.

ત્રણ દસોંદી તો પાછા આવ્યા. પરમલ જેવી બેનની જોડ્ય ક્યાંય ન જડી. ચોથો દસોંદી ઢાકા બંગાળામાં ચીચી ઝાંઝરાને ઘેરે ગયો. જઈને પરમલનાં ફાટતે મોંએ વખાણ કર્યાં. પણ રાણીએ રાજાને ચેતવ્યા કે એ તો દુશ્મનની દીકરી. રાજાએ કહ્યું : “તમારા ઉપર શોક્ય આવે એ તમને શે ગમે?” રાણીએ કહ્યું : “હે રાજા, ચાર મંગળમાં ચારમાંથી એક વાનું મળે તો હેત માનજો, નીકર ભાલાની અણીએ હેત સમજી લેજો.” “શું શું ચાર વાનાં?” “પે’લે મંગળે માગજો ગુંજવા ગામ. બીજે ચાંદિયો ચાકર. ત્રીજે કેસર કાળવી ઘોડી. અને ચોથે ભમર ભાલો.” દસોંદી તો ચીચી ઝાંઝરા વેરે વેવિશાળ કરીને આવ્યા. કચેરીએ આવીને કહ્યું :

         જોયું જોયું રે એવું ઢાંકા બંગાળા રે શે’ર રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર ત્યાં મળ્યો.
         છોટકડું સરીખું રે જોયું ઢાંકા બંગાળા શે’ર રે,
         સરખા ને સમાણી રે રમે રંગ તાળીએ.

સાંભળીને બાપુ ભાલાળો તો ગાદી ઉપર સવા ગજ ઊછળ્યો. હેં? મારા કટ્ટર વેરીની જોડે બેન પરમલનું વેશવાળ? કટકા કરી નાખું. ગઢવી કહે, શું મારું કરેલું સગપણ તૂટે? થઈ પડી તાણાતાણ. ગઢવી કહે કે બેસતી ગાદીએ લોહી છાંટું, વંશ કાઢી નાખું. આવી ડરામણીથી બાપુ ભાલાળો ડરી ગયો. સગપણ અનામત રાખવું પડ્યું. ઓરડે પરમલને જાણ થઈ. એણે ધાપોકાર કર્યા :

         જાજો જાજો રે પીટ્યા દસોંદીનો રે વંશ રે,
         ચોરીમાં રંડાપો રે પીટ્યે વે’લો મોકલ્યો.
         જાજો જાજો રે એની રજક ને રે રોટલી રે,
         ચૂંદડીએ ખેલારે પીટ્યે વે’લા મોકલ્યા.

[5]

બાપુ ભાલાળે મનમાં મનસૂબો કર્યો કે ભલે આવે પરણવા, ઘડિયાં લગ્ન લ્યો. આવે એટલે બોકડો માતાજીને ચડાવી દ્યો. બેનને તો બે ભેળો ત્રીજો ભાઈ માનશું. લગન લઈને ચારણ ઢાકે બંગાળે ગયો. ચીચી ઝાંઝરો તો ઉમંગમાં આવી ગયો.

         ચારણિયાને દેજો દેજો ઝાઝાં ય માન રે ને
         ચારણિયાને દેજો ચલાણે રે ચૂરમાં.

પરણવા આવ્યો. કન્યાદાન દેવાનો સમો થયો. પહેલું મંગળ વરતાણું :

         પે’લું મંગળ એવું હસતું ફરતું વરતાય રે,
         દાનડિયાં આલે રે બેની બુઢો જોને બંધવો.
         આલું આલું રે બેનાં પચી પચા રે જોને ગામ રે,
         પાંચસે ને ધોડાં ય રે બાઈ વાંસે મોકલું.

મોટા ભાઈ બુઢો ધાધલ ગામડાં ને ઘોડાં આપવાની વાત કરે છે. પરમલ કહે છે કે ભાઈ!

         તારાં ગામડિયાં તારે અતિ ઘણેરાં હોય રે,
         એક જ ને માગું ય રે બાપુ કેરું બેસણું.

મારે તો બાપુનું બેસણું ગુંજવા ગામ જોવે છે. ભાઈ કહે છે કે અરે ઘેલી!

         ઘેલી બેની રે આવાં ઘેલડિયાં શાં રે બોલ્ય રે,
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને શર સમી.

બેન! ગુંજવાની ગાદી તો મારે માથા સાટે છે. આ વેરાગીને હું ગુંજવા એમ ને એમ આપી દઉં? ‘વેરાગી’ કહેતાં તો ચીચી ઝાંઝરો વરમાળા ત્રોડીને ઊઠ્યો. ત્યાં તો બાપુ ભાલાળાએ તરવાર ખેંચી. એટલે ફરીને બેસી ગયો. બીજે મંગળ —

         બીજું મંગળ એવું હરતું ફરતું વરતાય રે,
         દાનડિયાં આલે રે ભાલાળો રે બંધવો.