સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/ઝાકિર હુસેન/જિન્દગી બનાને કા કામ

          મેરા વિશ્વાસ હૈ કિ દેશ કા ભવિષ્ય ઉસકી પાઠશાળાઓં ઔર વિદ્યાપીઠોં કી છતોં તલે બન રહા હૈ. વહ અગર ઠીક હાલ મેં ન હો, ઉસમેં કામ કરનેવાલોં કે દિલ બુઝે-બુઝે હોં, દેશ વાલે ઈસ કામ કે મહત્ત્વ કો ન જાનેં-પહચાનેં, ઉસકે લિયે સાધન ન જુટા પાયે, તો યહી દેશ કા ભવિષ્ય બિગાડ ભી સકતા હૈ. કામકે લિએ સાધન તો ચાહિયે હી. પર સાધન મિલને કી બાત નિકલતે હી મેરા ધ્યાન રાષ્ટ્રીય શિક્ષા-સંસ્થાઓં કે શુરુ કે કઠિન જમાને કી તરફ ગયા. ઔર મુઝે કુછ ઐસા લગા કિ વહ તંગી ઔર બે-સામાની કે દિન અચ્છે હી દિન થે. સામાન નહીં થા, અરમાન તો થે. દૌલત નહીં થી, હિમ્મત તો થી. સામને એક આદર્શ થા, જી મેં એક લગન થી; અધિકાર માંગને પર ધ્યાન નહીં થા, કર્તવ્ય પૂરા કરને કી ધૂન થી; વેતન બઢવાને કા અવસર કહાં થા — જાન ખપાને મેં જી સુખ પાતા થા. હર બચ્ચા જો હમારે પાસ કુછ પઢને-સીખને-બનને કે લિયે આતા થા, ઉસકી આંખોં મેં હમે આઝાદી કી ચમક દિખાઈ દેતી થી. ઉન મેં સે હર એક મેં હમે એક ગાંધી, એક ટાગોર, એક અરવિન્દ છિપા લગતા થા જો આગે ચલકર અપને જીવન સે, અપને કામ સે, અપને વિચારોં સે દેશ કા નામ ઉજાગર કર દેગા. જિસ કામ કે અપને હાથોં પૂરા હોને કી આસ ન થી, ઉસકે પૂરા હોને કી સારી આશાઓં ઉનસે બંધી હોતી થીં. હમારે દિલ મેં ઉન બચ્ચોં કી મુહબ્બત થી. બડા અચ્છા જમાના થા વહ. ફિર આઝાદી આઈ, બાદલ છટે, સૂરજને અપના મુખ દિખાયા — વહ મુખડા જિસે દેખને કો ગુલામી કી અંધિયારી રાત મેં આંખે તરસ રહી થી. પર યે બાદલ છટતેછટતે ખૂન બરસા ગયે. દેશ બંટા, ઉસકે ગલી-કૂચો મેં ખૂન બહા, ઘરઘર આંસૂ બહે, ભાઈ ભાઈ કા દુશ્મન બના, લાખોં કારબાર બરબાદ હુએ, લાખોં ઘર ઉજાડ હુએ. આઝાદી કા ઉજાલા દાગ દાગ હો ગયા. નયા ભારત બનાને કે અરમાન, જો દિલોં સે દિલોં કો ગરમાતે રહે થે, કુછ ઠંડે સે પડ ગયે. નઈ વિપદાએં સામને આયીં; સારી શક્તિ ઉનકે દૂર કરને મેં લગાની પડી. ઔર આઝાદી કે પહલે હલ્લે મેં જો બહુત સા કામ હો જાતા, વહ ન હો પાયા. પર વહ સમય ભી બીત ગયા. સમય કી બડી ખૂબી યહ હૈ કિ બીત જાતા હૈ. અબ રાષ્ટ્રીય જીવન કો બનાને ઔર સુધારને કા કામ હમારે સામને હૈ. હમારા કામ હૈ, હમ હી કો કરના હૈ. અપની ત્રુટિયોં કો કિસી દૂસરે કે સર થોપને કા હક અબ હમેં નહીં હૈ. જિન્દગી બનાને કે ઈસ કામ મેં ગાંધીજી કે જીવન સે બહુત કુછ સબક મિલતે હૈં. જિન્દગી બનાને મેં સબસે પહલે ઇચ્છાશક્તિ દરકાર હોતી હૈ. ઉસ મહાપુરુષને, એક મામૂલી લડકા હોકર ભી, અપની સચ્ચાઈસે, અપની મેહનતસે યહ દર્જા હાસિલ કિયા. હમેશા અચ્છાઈ કી તલાશ સે, ચાહે કહીં સે મિલેં, દૂસરોં કી નેકિયાં ઔર અચ્છાઈયાં ઢૂંઢ-ઢૂંઢકર નિકાલને સે, ઉન કી બુરાઇયોં ઔર કમજોરિયોં સે દરગુજર કરકે, અપની કમજોરિયોં પર કડી પકડ કરકે, ઉસને અપને જીવન કી ગોદ નેકિયોં સે માલામાલ કર લી. ઉસકી બડાઈ એક હિમ્મતવાલે મેહનતી આદમી કી ઉમ્રભરકી કોશિશ કા નતીજા થા. અપને હાથોં અપની શિક્ષા કા ફલ થા. ઉસને અપની જિન્દગી કી કચ્ચી ધાતુ કો મોહબ્બત કી ભટ્ઠી મેં તપા તપાકર સચ્ચાઈ કે નિથરે પાની મેં બુઝાબુઝાકર ઔર બેગરજ સેવા ઔર મેહનત કે હથોડે સે પીટ-પીટકર એક ઐસી ખરી, ઐસી પક્કી, ઐસી દમકતી જિન્દગી બનાઈ થી જો શતાબ્દિયોં મેં કિસી કો નસીબ હોતી હૈ, મગર જિસ કી રીસ કા હૌસલા હર સચ્ચા ઔર મેહનતી આદમી કર સકતા હૈ. જિન્દગી બનાને કે લિયે જરૂરી હૈ કિ આદમી ઠીક સોચ સકે, ઠીક સમઝ સકે. જિન્દગી કે સફર મેં યહ સૂઝબૂઝ રાસ્તે કી ઉંચ-નીચ દિખાતી હૈ, નજર કો દૂર તક લે જાતી હૈ. ઠીક સૂઝબૂઝ કી આદત ડાલનેસે પડતી હૈ, આપ હી આપ નહીં પડ જાતી. ઉસ કી રાહ મેં તરહ તરહ કી રુકાવટેં આતી હૈં. કહીં ખુદગર્જી ફરેબ દેતી હૈ, કહીં લાલચ ધોકા દેતી હૈ, કહીં જલ્દબાજી કદમ કો ફિસલા દેતી હૈ, કહીં ગુસ્સે કા તૂફાન ધ્યાન કો ઈધર સે ઉધર કર દેતા હૈ. જિદ્દેં ઔર હઠધર્મિયાં ઠોકરેં ખિલાતી હૈં. ગાંધીજી ને અપને જીવન મેં ઈન રુકાવટોં સે બચને કે ઔર સહી સૂઝબૂઝ કી આદત કે બેગિનતી સબક દિયે હૈં. જિન્દગી કે બનાને મેં એક ચીજ ઔર બહુત કામ આતી હૈ. વહ યહ કિ આસપાસ કે વાકિઆત સે આદમી કે દિલ મેં જો અસર હોતા હૈ વહ ફૈલતા હૈ યા જલ્દ મુર્ઝાકર ખત્મ હો જાતા હૈ. ગાંધીજી કે દિલ પર જો અસર પડતા થા, વહ પથ્થર કી લકીર બન જાતા થા. ઉમ્ર ભર કે કામ કા સામાન બન જાતા થા. હમવતનોં કી બેબસી કા તજુર્બા જો દક્ષિણ આફ્રિકા મેં હુઆ, ઉસ ગમ કો દૂર કરને મેં સારી ઉમ્રકા એક એક લમહા બીત ગયા. અપની ભાવનાઓં મેં યહ ગહરાઈ ઔર ઠહરાવ ભી હમેં ગાંધીજી કે જીવનસે સીખના ચાહિયે. મગર યહ ન સમઝો કિ ઉનકા યહ ગમ ઔર ઉસકો દૂર કરનેકા કામ ઉનકે સાથ ખત્મ હો ગયા હૈ. ઉનકા કામ ઐસા બડા કામ થા, ઐસા હમેશા ચલને વાલા થા, કિ ઉસકો પૂરા કર દેના ઉન જૈસે બડે આદમી કે બસકી બાત ભી નહીં થી. અચ્છે આદમી બનના ઔર અચ્છા સમાજ બનાના, આદમિયોં કો સમાજ કી અચ્છી સેવામેં લગાના ઔર સમાજ કો સારે સંસાર કી સેવા કે લિએ તૈયાર કરના, યહ કોઈ એક યા દોકી જિન્દગી મેં પૂરા હોનેવાલા કામ હૈ? યહ તો કભી ખત્મ ન હોનેવાલા કામ હૈ. યહ તો બરાબર કિયે જાનેવાલા કામ હૈ. હમેં ઈસ કામ કરને કા મૌકા દિલાને કે લિએ હી ગાંધીજી ને હમારે દેશ કી આઝાદી ચાહી થી. અબ આઝાદી હુઈ હૈ બેડિયોં સે, બેજા પાબન્દિયોં સે. મગર બંધન ટૂટ જાયેં, બેડિયાં કટ જાયેં, ફિર ભી યહ પતા ન હો કિ જાના કિધર હૈ, યા યહ પતા ભી હો મગર સુસ્તી હમેં કદમ ન ઉઠાને દે, તો યહ આઝાદી ધોખા બન જાયગી, અકારથ હોગી. જબ તક ઈસ દેશ મેં આદમી આદમી પર જુલ્મ કરતા હૈ, જબ તક તાકતવર કમજોર કો ઉભરને નહીં દેતે, જબ તક યહાં કિસી કી મેહનત-મશક્કત સે કોઈ દૂસરા બેજા લાભ ઉઠાતા હૈ, ઉસ વક્ત તક ગાંધીજી કા કામ બાકી હૈ, ઔર મુઝે ઔર તુમ્હેં વહ પૂરા કરના હૈ. જબ તક હમારે દેશ મેં કરોડોં આદમિયોં કો પેટ ભર ખાના નહીં મિલતા હૈ, જબ તક ઉનકો દુખદર્દ મેં દવા નસીબ નહીં હોતી, જબ તક કરોડોં બચ્ચોં કો મદરસે જાના નસીબ નહીં હોતા, ઉસ વક્ત તક અંગ્રેજી સામ્રાજ્ય સે નિજાત પા જાના કાફી નહીં હૈ. હમેં ઈસ દેશ કે પહાડ કાટને હૈં, સમુન્દર પાટને હૈં, ખાનેં ખોદની હૈં, નદિયાં મોડની હૈં, ઈસકે રેગિસ્તાનોં કો ગુલજાર બનાને હૈં, ગાંધીજી કી આરજૂઓંવાલા દેશ બનાના હૈ. ગાંધીજી કામ બતા ગયે હૈં, કામ શુરુ કર ગયે હૈં, આગે ચલને કે રાસ્તે દિખા ગયે હૈં. કાશ, હમ સબ અપને દિલ મેં યહ ઠાન સકેં કિ હમ અપને અપને બસ ભર ઈસ કામ કો પૂરા કરેંગે. અપની મેહનતોં મેં, અપની મુહબ્બતોં મેં હમ ગાંધીજી કો જિન્દા રખેંગે, અપને વિચારોં મેં ઉન્હેં જિન્દા રખેંગે. [ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં દીક્ષાંત પ્રવચન : ૧૯૬૭]