સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/રજનીકુમાર પંડ્યા/“મારી ટપાલ શું કરે છે?”
ધતૂરાનાંફૂલજેવાભંૂગળાવાળુંજૂનવાણીગ્રામોફોનઅનેએવીથોડીજૂનવાણી (એન્ટિક) વસ્તુઓઇન્ડિયનઇન્સ્ટિટ્યૂટઓફમેનેજમેન્ટ- (આઈ.આઈ.એમ.)નાદરવાજાનજીકસાવખુલ્લામાંવેચવારાખીનેએકતરોતાજાજુવાનિયોઆરામખુરશીમાંઅઢેલીનેબેઠોહતો. એગ્રામોફોનજોતાંનીસાથેજસ્મૃતિસહેજસળવળી. જિંદગીમાંપહેલુંવહેલુંએવુંગ્રામોફોનક્યાંજોયુંહતું? જેતપુરનાઉજ્જડ‘પા’માં. ‘પા’ એટલેપરું. ઢોળાવવાળાએપરામાંવૈદ્યરાજમયારામસુંદરજીનીમેડીહતી. એમનાપુત્રપ્રાણજીવનવૈદ્યમારાદાદાનાઓળખીતાહતા. નેપ્રાણજીવનવૈદ્યનાપુત્રબાબુભાઈવૈદ્યમારાપિતાનામિત્રહતા. બાબુભાઈલેખકહતા. તેમની‘ઉપમા’ નામનીનવલકથામારાપિતાનેતેમણેભેટઆપેલીતેમેંવાંચીહતી. તેમાં‘બાનાઉમારી’ નામનુંએકપાત્રઆવતુંહતું. આનામનોઅર્થમનેસમજાતોનહોતો. તેમેંબાબુકાકાનેપૂછ્યોહતોત્યારેતેમણેમનેસમજાવ્યુંકેનવલકથાઆફ્રિકનબેકગ્રાઉન્ડનીછેઅનેસ્વાહિલીભાષામાં‘બાના’નોઅર્થ‘મહાશય’ એવોથાયછે. હુંએમનેઆપૂછતોહતોત્યારેએનાસાક્ષીબેહતા. એકધતુરાનાફૂલજેવાભૂંગળાવાળુંગ્રામોફોનઅનેબીજોએકલાંબાવાળવાળોતાડજેવોઊચોપાતળિયોજુવાન. બાબુકાકાએમનેકહ્યું: “મારોસાળોમકરંદછે. ગોંડલથીવૅકેશનમાંઆવ્યોછે.” આલેખલખુંછુંતેનેઆગલેદહાડે, ૩૧મીજાન્યુઆરી, ૨૦૦૫નીસાંજેફરીવારઆઈ.આઈ.એમ. પાસેઅદલએવુંજગ્રામોફોનનજરેપડ્યું. સ્મૃતિનાતળિયેથીએનાંઅનુસંધાનોબહારઆવવાજતાંહતાંનેબાબુભાઈવૈદ્યઅનેમકરંદભાઈચિત્તનાપર્દાઉપરઊપસીઆવતાહતા, ત્યાંજભાઈઉર્વીશકોઠારીનોફોનઆવ્યો—મકરંદભાઈગયા! મકરંદભાઈનેછેલ્લેબે-એકવર્ષઅગાઉમળ્યોહતો. એવખતેજૂનીવાતોખૂબથઈ. પછીમનેકહે, “ઠીકઠીક, મેંડિલિવરકરેલીટપાલશુંકરેછે? એનેકેમસાથેનાલાવ્યા?” એબોલતાબોલતાંજએમણેમારીસાથેઆવેલાગફૂરભાઈબિલખીયાઅનેપ્રવીણપટેલસામેજોઈનેએમનુંચિરપરિચિતમીઠુંસ્મિતકર્યું. એકક્ષણપછીમારામનમાંઝબકારોથયો. હુંતોસમજીગયો, પણગફુરભાઈનેમારેસમજાવવુંપડ્યું: “મકરંદભાઈમારાંપત્નીતરુનીવાતકરેછે. તેમનોપહેલોપ્રેમપત્રમકરંદભાઈએમનેચાનીટ્રેમાંમૂકીનેડિલિવરકરેલો.” ૧૯૬૨નીએકસાંજનુંગોંડલનામકરંદભાઈનાનિવાસનાચોગાનમાંભ્ાજવાયેલુંએઆખુંદૃશ્યયાદઆવીગયું. મારીમાત્રચોવીસનીઉંમર. કૌટુંબિકદબાણવશથયેલાંગાંડીછોકરીસાથેનાંલગ્નતૂટતાંનહોતાં. ઝૂઝતોહતો. એવખતેતરુનોઅનેમારોપરિચયપ્રણયમાંપાંગર્યો. એકતબક્કેમેંતરુઅનેએનાંબાપાસેસ્પષ્ટતાકરી: હુંપરણેલોછું. ડિવોર્સનોકેસગોંડલમાંચાલેછે—તમનેઆહકીકતથીવાકેફકરવાનુંજરૂરીસમજુંછું. એલોકોનેહુંસ્વીકાર્યહતો. પણઆવાસ્તવિકતા? મેંતરુનેકહ્યું, હુંસુધરાઈનાઓડિટનાકામેગોંડલજાઉંછું, ત્યાંમહિનોરહીશ. તારોનિર્ણયજેહોયતેમનેટપાલથીજણાવજે. પહેલાંહુંવતનજેતપુરગયો. મા-બાપસાથેમસલતકરી. પછીગોંડલઆવ્યો. એમાંત્રણદિવસવીતીગયા. આવ્યોત્યારેસાંજપડીગઈહતી. સાંજનુંબેસવાઠેકાણુંમકરંદદવેનાફળિયાનુંચોગાન. વચ્ચેએકઘટાદારવૃક્ષ. એનીઆજુબાજુનેતરનીસોટીઓથીબનેલીઅનેપાછળસાઇકલનુંટાયરમઢેલીથોડીમૂંઢાખુરશી. એમાંરોજિંદાબેસનારાઅનવરઆગેવાનબાજુનાશીવરાજગઢગામેથીઆવે. બીજાઅનિલજોશી, ત્રીજાભૂપેન્દ્રત્રિવેદીઅનેબીજાએકબે. આસાયંબેઠકમાંસાહિત્યિકચર્ચાઓથાય. પણએમાંમકરંદભાઈનીસ્થિરહાજરીબેમિનિટનીપણનહીં—માત્રજતાઆવતાહોંકારા-હાકલાકરેએટલુંજ. કારણ? સતતબીમારબાનીસેવાચાકરીમાંજરમમાણ. મેંગફુરભાઈનેઆવાતકરીઅનેકહ્યું: આવીજરીતે૧૯૬૨નીએસાંજેએમનાચોગાનમાંબેઠોહતો. ઉદાસહતો. તરુવાળીવાતોમનમાંઘોળાતીહતીનેત્યાંમકરંદભાઈબામાટેચાનીટ્રેલઈનેમારીપાસેથીપસારથયા. બંનેહાથતોટ્રેનેપકડવામાંરોકાયેલાહતાએટલેહડપચીથીટ્રેમાંપડેલાએકકવરભણીઇશારોકર્યો, કહ્યું: “તમારીટપાલછે. સુધરાઈનોપટાવાળોઆપીગયોછે.” એપત્રતરુનોહતો: “પ્રેમરહેશે. લગ્નપણકરીશું—ભલેતમારાડિવોર્સનેગમેતેટલોવખતલાગે. હુંરાહજોઈશ.” ચાલીસવર્ષપછીએઘટનાનેયાદકરીનેમકરંદભાઈમનેપૂછતાહતા: “મારીટપાલશુંકરેછે?” [‘આરપાર’ અઠવાડિક: ૨૦૦૫]